Սիսուան

128. Նագիդոս. Մելանիա. Սիկոյ բերդ. — Գըզ - լիման. Կելենդերիս

Երկու մղոնաւ հեռի յԱնեմուռ բերդէ ընդ արեւելս ` ’ ի գագաթան բլրի տեսան աւերակք քաղաքի, զոր Պոֆորդ ասէ կարծեօք լինել Նագիդոս [1] քաղաք յիշեալ ’ ի Ստրաբոնէ, Νὰγιδος, ’ ի Սամիացւոց կառուցեալ. յանուն նորին կոչէր եւ կղզեակ մի, Նագիդուսա, Nagidusa, որ թուի խարակն ` 200' հեռի ’ ի ծովափանց, եւ մերձ յԱնեմուռ: Հին աշխարհագիրն զՆագիդոս ասէ լինել դէպ ուղիղ հանդէպ Լապաթոս քաղաքի Կիպրոսի [2]: Յառաջ քան զժամանակս Աղեքսանդրի մի ’ ի նշանաւոր քաղաքաց ծովափանցս Կիլիկիոյ եղեալ գուշակի Նագիդոս ` ’ ի դրամոց սատրապացն Պարսից հատելոց ’ ի նմին, յորոց սակի է արծաթի դրամս այս: —

Նոյն աշխարհագիր ( Ստրաբոն ) ’ ի միջոցի Անամուռի եւ Կելենտերեայ կարգէ երկուս եւս քաղաքս, զ Արսինոյէ փոքրիկ նաւակայիւք, եւ զ Մելանիա, Μελανια. յետինս կարծի յոմանց Գըզ - լիման, կամ անդր քան զայն, 25 մղոնաւ յարեւելից Անեմուռի. կոչէր եւ Մելենէ, Μέλαιναι. ունի եւ նաւակայս փոքունց նաւուց, հայելով ընդ հարաւ կոյս [3]: —

Երկու գետակք եւս են յայսմ յիշեալ միջոցի, մին փոքրիկ յոյժ, միւսն հզօրագոյն եւ խորագոյն յարեւելից կողմանէ ` Սօֆդա-չայ կամ Սիկի-չայ կոչեցեալ, եւ կամ Սարչու-չայ. թերեւս սա կամ գետն Անեմուռի իցէ Արիմակդոսն նախնեաց: Ի վերին կողմանս ձորոյ գետոյն են գեօղք Չագլար կամ Սագլար?, Հաճի-Պայանտուր եայլասի, Կիւլէփաք կամ Կիւլէվիք, Գարա-զիլլի. ’ ի ստորեւ ` Պիտլի գիւղ, եւ Մեծ եւ Փոքր Սօֆդա գեօղք, եւ յերկոցուն միջի յահեկէ գետոյն ( յարեւելից ) ’ ի բարձու լերին ` Սօֆդա գալէսի բերդ աւերակ, սրակամար դրամբք մերձաւոր գոթացի ոճոյ, հնգեքումք աշտարակօք: Սա իցէ թերեւս բերդն Սիկոյ, Σύκη, Syce կամ Sycæ, ’ ի միջին դարս Sequino կամ Sequin կամ Sigi կոչեցեալ յԻտալացւոց. սմին եւս առ Լեւոնիւ ` վերոյիշեալ Կիռ Սակն ( Սահակ ) տիրէր, այն որ գերեցաւն ’ ի պաշարման Կապանայ ’ ի սուլտանէն Իկոնիոյ: Յերկարագոյն մնացեալ զսա ’ ի ձեռս Հայոց ` տեսաք ’ ի կոնդակէ Քահանայապետին Յովհաննու ԻԲ, ցամն 1332, զուգաբաղդ գտեալ Կրագեանն Անտիոքայ: Յիշի յամի 1265 անուանի գունդստապլն Սմբատ եղբայր Ա Հեթմոյ տիրել նմին եւ այլոց մերձակայից: Թուի ինձ թէ այս Սիկոյ բերդն է եւ գրեալն Nessekim ’ ի վարս Ենրիկոսի Բ թագաւորին Անգղիոյ, ընդ որ էանց Փիլիպ. Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, ’ ի խաղալն ’ ի Սելեւկիոյ յԱտալիա, զի յետ այնր յիշի իջեվանն Ստամենէ, որ է Անեմուռն: Անուանի եղեւ տեղիս եւ հարիւր ամաւ յետ բարձման թագաւորութեան Հայոց, ’ ի դէպս պատերազմաց Գարամանեանց եւ նիզակակցաց նոցին Վենետաց ընդ Օսմանեանս. ’ ի ժամանակի պաշարման Կոռիկոսի պաշարեցին եւ զսա Վենետկեցիք, մերձեալք ’ ի ծովեզրն վաթսուն բերդանաւուք, եւ թափեալ ’ ի ցամաք չորեքհարիւր եւ քառասուն ձիաւորս հանդերձ արբանեկօք նոցին. որք գտին զտեղին ամուր յոյժ ’ ի կատար լեռնաբլրի, այլ պահապանս սակաւաւորս ’ ի նմին, որպէս թէ արս քսանեւհինգ. Գարամանն զօրավար կարգեալ էր իւրոցն զԹեմինկա ? ոմն, բերդապահն Մուսդաֆա որ բնիկ գարամանացի էր, կամեցաւ անձնատուր լինել. գնաց առ նա խօսել Յովսափատ Պարպարոյ հռչակաւոր դեսպանն եւ ուղէգիր ` ’ ի դուռն բերդին, յորոյ վերայ կայր պատուհան քառակուսի. եւ իբրեւ խոստացաւ թողուլ բերդականացն ազատօրէն ելանել ընչիւք իւրեանց, բացաւ նմա դուռնն. եւ ելին որք ’ ի բերդին ` ոգիք իբրեւ հարիւր եւ յիսուն ` կահիւ եւ աղխիւ իւրեանց զորս կողոպտեցին եւ գերեցին անհրահանգ եւ անհնազանդ նաւաստիք, բայց հրամանատարքն անդրէն յետս դարձուցին զաւարն առ տեարսն, եւ նաւուք իւրեանց տարան ուր կամեցանն. իսկ զՄուսդաֆա ` երկոքեան եղբարք նորա աղաչեցին ելանել ’ ի ցամաք, եւ դաւաճանութեամբ սպանին. քանզի գրաւեալ էր նորա զամենայն ստացուածս հօրն իւրեանց, որ էր բազում յոյժ: — Թերեւս այս տեղի է ’ ի նոր ուղեւորէ առանց անուան նշանակեալ բերդ աւերակ ` քանի մի ժամուք հեռի յԱնեմուռէ. ’ ի Սէլչուկեանց շինեալ, ըստ նորա կարծեաց, իբր քաղաք մի փոքրիկ եւ քաջ ամուր, մզկթաւ, օթեվանօք, եւ այլն, ոչ հանդիպահայեաց ` այլ խոտորնակի դրամբք, ըստ օրինի պաշտպանութեան ամրոցաց [4]: — Սակաւուք հեռի աստի ընդ արեւելս ամբառնայ ցամաքակղզեակ մի լի աւերակօք հին շինուածոց, հաւանօրէն նախայիշեալ Մելանիայն Ստրաբոնի, զոր ոչ իշխեաց Պոֆորդ քննել, վասն թշնամօրէն հայելոյ բնակչաց մօտակայ գեղջն:

Սակաւ մղոնօք յելից հարաւոյ սորին կարկառի ’ ի ծով երկայնաձեւ գեղեցիկ հրուանդան ուղղորդ սեպացեալ, թխագոյն խաւիխաւոյ կրաքարուտ քարաժեռիւք, եւ կոչի Գզըլ-լիման, ըստ ոմանց Գըզ-լիման. ’ ի հնումն կոչէր Պոսիդիոն, Ποσείδιον: — Աստի ցԿելենտերիս ` ծովեզերքն բարձրադիր ապառաժք են, ձորակս անձուկս ունելով ’ ի ցամաքի, յորս խրճիթք նուազունք: Ցամաքակղզեակ մի է յելից հրուանդանին քաղաքորմով շուրջ պատեալ, եւ ’ ի միջին աւերակք ոչ հնագոյնք. ’ ի միոյ կողմանէ փոքրիկ բոլորակ խորշ մի ծովու, ’ ի միւսոյ ` մնացուածք ամբարտակի. ’ ի ցամաքին դամբանք նմանք Անեմուռայն եւ այլ ինչ հին շինուածոց մնացորդք [5]. Պոֆորդ կարծէ աստանօր լինել զՄելանիա, այլ թերեւս դիպողագոյն իցէ լինել Մանդանեայ կամ Միւանդեայ, որ եօթն ասպարիզօք յարեւելից կալ Պոսիդիոնի ասի ’ ի նախնեաց, Μανδάνη ։ Զարդիս գեօղ մի է առ երի ` Ագ-սազ կոչեցեալ: — Յելից կուսէ գեղջս եւ փոքր գոգոյ ծովուն ` են մուտք գետակի միոյ Սօուգ-սու կոչեցելոյ ( Ցուրտ ջուր ), եւ ըստ անուանն ասի յստակ եւ զով ունել ջուր. առ եզերբք ձորակին եւ ծովուն ` երեւին ոչ սակաւ աշտարակք միջին դարուց շինածք, եւ կոչին արդ յանուն գետոյն: Մարթ է կարծել ’ ի մերձաձայնութենէն ` այսպէս եղծեալ Թուրքաց զանուն Սիկոյ, եւ զտեղի աւերակացս իսկ լինել զանուանին այն բերդ:

Սակաւուք ’ ի բացեայ յելից վտակին ` է փոքր այլ անուանի նաւահանգիստն Քէլէնտրիէ կամ Չիլինտրէ, (Chelindreh ըստ Փռանկաց ), զի աստի նաւեն թղթատարք Կ. Պօլսի ’ ի Կիպրոս. նովին անուամբ կոչէր ’ ի հնումն Կելենդերիս, Κελένδερις. եւ աւանդի յոմանց ` Սանդակայ ուրուք փիւնիկեցւոյ ` որդւոյ Աստիւնովի ` շինեալ զսա, ապա Սամիացւոց գաղթականաց. եւ էր  անուանի վասն մեհենի դիցուհւոյն Հերայ. հին դրամք նորին յայտ առնեն զի երբեմն ազատօրէն վարէր քաղաքն եւ երբեմն հպատակէր Ասորւոց թագաւորաց, եւ ապա Հռովմայեցւոց. առ որովք Կնէոս Պիսոն դաւաճանութեամբ սպանանել տուեալ զԳերմանիկոս ` ապաստանեցաւ այսր, եւ պաշարեցաւ ’ ի հաւատարմաց սպանելոյն. որոց վանեալ զկիլիկեցի գունդ ապստամբին ` ելին մինչեւ ’ ի բերդն, եւ ստիպեցին անձնատուր լինել:

Յանուն քաղաքին կոչեցաւ եւ վիճակն ’ ի Լատինաց Կելենդերեան, Celenderitis: Ի քրիստոնէական վիճակագրութեան ` առաջին դասի ’ ի թեմս արքեպիսկոպոսութեան Սելեւկիոյ Պամփիւլեայց: — Ի հին շինուածոցն մնան սակաւ ինչ ’ ի քաղաքին, եւ բերդ մի աւերակ, յորում վեցակողմն բուրգն չորիւք կորնթացի սեամբք, ’ ի միջոյն հերձեալ ` որպէս թէ ’ ի սասանութենէ երկրի. ’ ի միում կողման քաղաքին վայելուչ կամարայարկք են, ’ ի միւսում՝ դամբանք, եւ շիրիմք եղծեալ արձանագրօք. մերձ ’ ի ծովափնն դամբան մի մեծ ` աստի եւ անտի կամարս ունելով բարձողս բրգաձեւ գմբեթի, մեծամեծ վիմօք զուգելոյ, ընդ որով թուի թէ կայր անդրի կանգնեալ: Յոլովագոյն մասն աւերակացն հռոմէական շինուածոց է, սակաւ ինչ եւ բիւզանդական, որք ծածկեն զոլորտս գոգոյ նաւակայիցն եւ զմասն մի հրուանդանին:

Թուրքք այժմ Կիւլնար կոչեն զտեղիս զայս ` երբեմն յոյժ բարգաւաճ. իսկ յայժմուս ` յամի 1815 ՝ Քիննայր Անգղիացի ` հազիւ չորք կամ հինգ հիւղս Թուրքաց ասէր լինել. բայց ’ ի մթերանոցի ուրեք վաճառուց ` որ եւ մաքսատուն ` ետես բազում Հայ վաճառականս ` սպասելով նաւու ` անցանել ’ ի Կիպրոս: — Ի հիւսիսոյ Կելենդերեայ յանձուկ ձորակին են գեօղք ինչ ` անուանեալք ` Պուլղուրլու, Պայանտուրլու, եւ վերագոյն ’ ի լեռնակողմանս ` Ալիպաշ, Չօղումար կամ Շահումուր, Պէրէքէթ. դարձեալ, յարեւմտից հիւսիսոյ ’ ի վերայ ճանապարհին որ տանի յԷրմէնէկ ` յիշին գեօղքն Գուրտուլու, Հաճի-պապա, Տրուհան?, Կէօզէնտի?, եւ այլն: Իսկ ’ ի հանդիպոյ ծովուն ` են երեք կղզեակք մանունք. թերեւս մի յայնցանէ իցէ նշանակեալն Ձիթենեաց կղզի ’ ի Սանուտոյէ, Insula Olivarum. երկու եւս բացագոյն յարեւելս ` Բաբատուլա կոչեցեալք, որ նշանակէ Թիթռանց կղզի. մի ’ ի սոցանէ կարի բարձր է, ժայռ մի մեծ ’ ի գագաթանէն կարկառեալ ’ ի ծով. են ’ ի նոսին մնացուածք  կամարաց եւ այլ ինչ շինուածոց: Անբնակս ’ ի մարդկանէ եւ անծանօթս յաշխարհագրաց ասէ զսոսա Պոֆորդ ` որ քննեացն յամի 1812, եւ միայն արծուիս եգիտ բունեալս ’ ի ծերպս քարանցն, եւ շրտուցեալ ’ ի ձայնէ նաւազինն սաւառնեալ յօդս ’ ի վերոյ նաւուցն: Իտալական ծավացոյց մի միջին դարուց նշանակէ զայն Papadorah անուամբ, եւ ուղղագոյնս Papadula. իսկ արքունի պատմիչ մեր անդստին յԺԳ դարէ ճանաչէ զայն Պապատօլ անուամբ, որում իշխէր մեծ գունդստապլն Սմբատ ` ’ ի վերջին ամս թագաւորութեան եղբօր իւրոյ Հեթմոյ: — Հանդէպ կղզեկացն ’ ի ծովեզերին ` առ փոքու վտակաւ կայ եւ հանգրուան մի սակաւատուն նովին Բաբատուլա անուամբ: — Մերձաւոր սմին անուամբ եւ մերձագոյն եւս Կելենտերեայ ` ( նոյն համարելով եւ ընդ սմին իսկ հին քաղաքի ), նշանակէ իտալական միջինդարեան ծովացոյցն ` զ Բալիոբոլի, կամ լաւ եւս ասելի Պալէապօլիս, Παλαιάπολις, որ նշանակէ Հին քաղաք, որպէս եւ նշանակի  յեկեղեցական վիճակագրութեան Պամփիւլիոյ նահանգի. բայց համանուն տեղի ծանօթ մերայոց ` տեարց գետահովտիս Կալիւկադնոսի ` ցուցաք զ Պալապօլ ’ ի գաւառին Սելեւկիոյ ( յէջ 289 ): — Յայսմ կողման նշանակի ’ ի ծովացոյցս եւ Ֆիկերոյ նաւակայան, Porto Figuero, ( Թզենեաց [6] նաւահանգիստ ), զոր ժամաչափ մի միայն յարեւելս Կելենտերեայ ` գրէ Օլիվիէ ուղեւոր, եկեալ այսր յամի 1789: — Բովանդակ ծովեզերն  որ աստի ցանուանի հրուանդանն Զեփիւռիոն ` յոյժ ապառաժ է, կրաքարուտ եւ անմարդի. բայց ’ ի կռանն են եւ ձորակք փոքրիկ վտակօք եւ հեղեղատօք, եւ անտառք ոչ սակաւք, յորոց եւ փայտ հատանեն ` ’ ի վաճառ առաքելով յԱսորիս եւ յԵգիպտոս: Ի միջոցի  աստ ’ ի դէպ է խնդրել զնշանակեալսն ’ ի նախնի աշխարհագրաց ` զ Ծոց Բերենիկեայ, Βερενὶκη, Sinus Berenices, թերեւս նոյն ընդ Ֆիկերոյ նաւակայից. զ Կրամբուսա, Κράμβονσα, որ յիսուն ասպարիզօք յելից կուսէ Բերենիկեայ գրի. գրեթէ նոյնչափ հեռի ’ ի նմանէ եւ հրուանդանն Կռաւնի, Κραυ̃νοι: — Ափրոդիտեան հրուանդան, ’Αφροδισιάς, յանուն Ափրոդիտեայ կամ Աստղկան դից, որոյ էր տաճար ’ ի նմին. եւ տեղին համարէր հինգ հարիւր ասպարիզօք բացակայ յԱւլիոն հրուանդանէ Կիպրոս կղզւոյ. թուի սա առ փոքր գոգով ծովուն ` ուր երեւեցան մնացուածք ցիր դերբկաց եւ սեանց ` նշանակք հնոյ քաղաքի, մերձ յանուանի հրուանդանն ` որ ընդ մէջ է կղզեաց Պապատօլի եւ այլ կղզւոյ ’ ի հարաւոյ արեւմտից ծոցոյն Սելեւկիոյ:

[1]             Պոֆորդ՝ Agidus գրէ վրիպակաւ։ ­ Ի նմանութենէ անուանցն Նագիդոս եւ Մագիդոս, մարթ էր նոյն եւ մի կարծել, մանաւանդ զի ոչ զերկոսին միանգամայն յիշեն աշխարհագիրք, այլ ոմանք զայս եւ ոմանք զայն. սակայն որոշակի դրոշմած M եւ N տառից ’ ի դրամսն, եւ դիրք տեղեաց՝ զոր նշանակեն, միոյն աստ մերձ յԱնեմուռ, եւ միւսոյն բացագոյն յարեւմուտս՝ մերձ ’ ի Սիդէ եւ յԱտալիա, երկուս եւ ինձ հաւանեցուցանեն լինել որիշ քաղաքս։

[2]             Λάπαθος .. καθ’ η ν η Νάγιδος. — Strabo, XIV. VI.

[3]             Գուրդիվրոն, Courtivron, 40.

[4]             À quelques heures d'Anémour, nous laissons sur la droite les belles ruines d'un château turc, de l'époque Seldjoukide: à l'intérieur, c'est une véritable petite ville; rien n'y manque, ni la mosquée, ni le konak, ni le harem et ses vastes dépendances. Les murs épais et crénelés, les portes disposées obliquement, pour éviter toute surprise et mettre l'assaillant à découvert, montrent un savant appareil de défense». - Collignon.

[5]             Պոֆորդ, Beaufort, 200.

[6]             Զնոյն նշանակելով եւ Սիկոյ, Συ̃κον, թուզ, ըստ յոյն լեզուի, մարթ է նորին միոյ տեղւոյ երկակի կոչիլ յԻտալացւոց ծովագրաց։