Սիսուան

129. Զեփիւռիոն. Պրովենցալ. Սարպեդոն. Հոլմիա

Հրուանդանս այս ’ ի հնումն կոչէր Զեփիւռիոն, Ζεφύριον, եւ է վերջին հրուանդանից  հարաւագոյն ծովեզերեաց  Կիլիկիոյ, որք աստուստ դառնան  ընդ արեւելս հիւսիսոյ. եւ են պարեխք սպիտակափայլ կճոյ 6-700 ՛ բարձունք, նորանշան  իմն կազմուածով հորիզոնական խաւուց, որք գործեն ցամաքակղզի մի մեծ, յամենայն դիւրամատոյց կողմանց պարսպով պատեալ, որ ’ ի ցամաքին կողմն եւս թուի երբեմն ունել պարկէն փոսոյ. իբրեւ 365 Չ. է լայնութեան պարանոցին, երկուստեք ունելով ծանծաղուտս կցորդեալս ընդ ծովու ` սալարկեալ ամբարտակօք, եւ թուին յարդարեալք ` առ ողողումն ’ ի ժամանակի պատերազմի եւ պաշարման. յարեւմտակողմն տեսաւ յարկածածուկ նաւակայան, եւ առ երի դափնի թուփք (bay trees), որք միշտ առ աւերակօք կողմանցս երեւին. բայց զերեսս ցամաքակղզւոյն ոչ ժամանեաց քննել Պոֆորդ: Ի միջին դարուց հետէ ցարդ յԻտալացւոց եւ յայլոց արեւմտեայց Capo Cavaliere կոչի հրուանդանս այս, եւ կարծեցաւ այսպէս կոչիլ, իբրու երբեմն Ասպետաց ( ձիաւորաց ) կայան եղեալ կղզեկին ` որ յարեւելից կուսէ հրուանդանին կայ, իբր 4 <sup>1</sup> / <sub>2</sub> մղոնաւ բացագոյն, եւ երկու մղոնաչափ երկայն, եւ նոյնպէս կոչի Կղզի կամ Նաւահանգիստ Ձիաւորաց, Porto Cavaliere. եւ կարծեմ սա է որ ’ ի Թուրքաց կոչի Տանա-ատասը ( Հորթու կղզի ): — Սակաւ մղոնօք հեռագոյն  ’ ի Հս. Ել. կայ այլ կղզի բարձրագոյն եւ քարաժայռ վախուտ ’ ի ծովակողմն, ա՛յլ ’ ի ցամաքին կոյս հոծեալ աւերակօք բնակարանաց, եկեղեցեաց, շիրմաց եւ սեանց, եւ մեծի շինուածոյ միոյ ` որ թուեցաւ կռուանոց. ’ ի բարձրագոյն գագաթան քարաժեռից կայկայեալ է դղեակն, եւ յամենայն կողմանս կղզւոյն լի են բնական եւ ձեռագործ ամրոցք, նշանակք մեծի զինուորական կայանի եւ բազմամբոխ բնակութեան, յորոց պէտս փորեալ են եւ ջրամբարք. իսպառ անբնակ է զարդիս։ Մերձակայ բնակիչք Մանավադ կոչեն զկղզին, իսկ արեւմտեայք  ճանաչեն Պրովենցալ անուամբ, Isola Provenzale, կամ Scojo ( Պարեխ ) provenzal, որպէս եւ հանդիպակայ ցամաքն Նաւահանգիստ Պրովէնցալ, Porto Provenzale. եւ այս ամենայն ցուցանէ զտեղիքս ` կայանս եւ նաւամատոյցս  եղեալ առ պայազատութեամբ մերայոցս ` վաճառականացն Մոնբէլիէի եւ այլոց Փռանկաց Բրովանս նահանգի նոցին, առ որս գտանին շնորհեալ պարգեւագիրք Լեւոնի Դ ^ի ՝ ’ ի սկիզբն  թագաւորութեան իւրոյ, յամի 1321, ըստ օրինակի տուեցելոցն ’ ի հօրէ իւրմէ Օշնէ, որոց պատճէն կորուսեալ է. եւ հաւանօրէն սորայս հաստատութիւն էր տուեցելոցն ’ ի նախորդաց իւրոց. Փռանկք կոչէին զտեղիս Le Provensal, կամ Ile Provençale, եւ լատինարէն Portus Pordensalium: Ի սոսա ակնարկէ Գրիգոր Տղայ կաթողիկոս մեր յողբս Երուսաղեմի, յիշելով ` զի չեկին սմա յօգնութիւն ` եւ

« Ոչ թագաւորն Յունականին

Եւ ոչ իմ զօրքըն Ֆրանցիսին …

Ոչ Պիրովընցալն եւ Վընեցին …

Եւ ոչ Կոստանն եւ Լիմուոզին » [1]:

Յոլովութիւն մատրանց ’ ի կղզւոջս փաստս յաւելոյր կարծեցողացն ` բնակութիւն Ասպետաց Հռոդացւոց լինելոյ երբեմն սորին: Փոխանակ մարդկան տեսանի արդ բազմութիւն ջրային հաւուց բունելոց ’ ի ծերպս վիմացն, մանաւանդ մեծամեծ գեղեցիկ սպիտակագոյն բադից ` նարնջագոյն եւ թուխ պիսակօք, որք դժուարորսալիք են, այլ յոլովութիւն ձուոց նոցին լնու զփափաք նաւազին. այս ազգ բադից յայսմ կողման միայն գտանի, ըստ Պոֆորդի, որ նշանական իմն զայս ասէ, զի թէպէտ եւ յամենայն ծովեզերքս բազում ազգք են հաւուց, այլ իւրաքանչիւր տեսակ ` առանձնակ ունի կայան. կարմրասրուն կաքաւք ոչ անցանեն այսր քան զԱտալիա. ծերպք Կելենտերեայ ասպնջական են աղաւնեաց. անտի եւ այսր ժայռք բոյնք են արծուեաց: Ցաւէ զի այսպիսւոյ նշանաւոր տեղւոյ, որ էր աներկբայապէս եղեալ ընդ հզօր ձեռամբ Լեւոնի, ոչ յայտնի հայերէն անուն կամ յիշատակ, եւ ոչ կարծեմ թէ իցէ մի յանծանօթիցն բերդորէից ` ’ ի թիւ անկելոց առ թագադրութեամբ նորին։

Ի Պրովենցալ կղզւոյ աստի եւ անդր ընդ հիւսիս արեւելից ` ծովափունքն հերձեալ են ’ ի փոքրիկ խոռոչս եւ ձորակս, մէն իւրով մանր վտակաւ եւ աւերակօք տանց, ոչ հինք, այլ աննմանք եղելոցն յափունս Պամփիւլիոյ, շինեալք գորշագոյն կրաքարիւ, հաւասար ստուարութեամբ հատեալք եւ յղկեալք եւ անօսր շաղախիւ մածուցեալք. նոյնպէս եւ ժայռք եւ մանր կղզեակք ծովափանցն ծածկեալ են այսպիսի բնակարանօք. իսկ բլուրք ` բերդորէիւք եւ աշտարակօք պահնակաց: Ի ցամաքի ` լերինք բարձունք հեռանան ’ ի ծովափանց, ընդարձակի հարթագետինն, եւ միջակ իմն է ընդ Քարուտն եւ ընդ Դաշտային Կիլիկիա: Յայսմ միջոցի նշանակի գեօղ  մի միայն Օվաճըգ ( Դաշտիկ ) անուն, 110 Չ. բարձր յերեսաց ծովու: — Աստուստ ափունքն դառնան ուղղակի ընդ հիւսիս եւ ոլորին անդրէն ’ ի հարաւ, գործելով զհռչակաւոր հրուանդանն Սարպեդոնի, եւ ’ ի միջին զկիսաբոլոր գոգն կոչեցեալ արդ Աղա-լիման կամ Ագ-լիման, սակաւուք բացակայ ’ ի Սելեւկիոյ, որոյ եւ նաւահանգիստ է, ինն մղոն եւեթ տարակաց գոլով ’ ի նմանէ: Յարեւմտեան եզեր գոգոյն կայ արդ գեօղն թուրքաբնակ եւ նաւակայանն Աղա-լիման իսկէլէսի, ’ ի հիւսիսոյ կողմանէն ունելով կիսաւեր բերդ փոքրիկ անկանոն ութանկիւնի, ստուար պարսպօք եւ աշտարակօք յանկիւնսն, եւ պատուարս զգագաթամբն. ’ ի մասին միում են տունք բնակութեանց գձուձք: —

Ի հնումն յառաջ իսկ քան զշինութիւն Սելեւկիոյ ` էր աստանօր քաղաքն Հոլմի, ' ' Ολμοι, ութսուն ասպարէզ հեռի յարեւմտից բերանոյ Կալիւկադնեայ, յորմէ եւ վիճակն կոչիւր Հոլմիա, Holmia, եւ ըստ ոմանց Հորմիա. այլ ’ ի շինութեան Սելեւկիոյ ` անդր փոխադրեցան Հոլմիացիք: Ի սկիզբն ԺԷ դարու ’ ի յաճախել հինից ’ ի Միջերկրականին ` բազում անգամ մարտնչէին ընդ նոսա նաւք Իտալացւոց. յամի 1612 ասպետք Մալդայի եւ Դոսկանացիք հետամուտ լեալ նոցա ` առին զԿով կղզի. առաքեցաւ ընդդէմ նոցա ծովապետն Օսմանեան Մուհամմէտ Էօքիւզ կամ Տամատ. եւ դէպ եղեւ ’ ի մարտի ուրեք ըմբռնել յելուզակացն քառասուն Ֆիորենցացիս, սպանանել եւ զկառափունս նոցա կանգնել ’ ի վերայ պարսպաց Աղա - լիմանի. ընդ որ մեծապէս սրտմտեալ դքսին Տոսկանայ ( Կոզմոյ ), առաքեաց պատերազմիկ նաւս վեց ` առաջնորդութեամբ Ինկիրմանի ծովապետի, քառասուն ասպետօք Ս. Ստեփանոս կարգի, եւ այլովք զօրականօք, յորս յարեցան ոչ սակաւ ինքնակամք յայլ եւ այլ ազգաց. եւ եկեալ ( յամի 1613) յարձակմամբ առին զբերդն, արձակեցին անտի երկերիւր քառասուն քրիստոնեայս արգելականս, գերի վարեցին երեքհարիւր եւ յիսուն ոգիս, եւ նաւս ութ ` յորոց երկուքն պատերազմականք: — Կիսաժամաւ յարեւելից Հոլմեայ ’ ի լեզուաձեւ փոքու հրուանդանի յառաջելոյ ’ ի ծով՝ են աւերակք մեծի շինուածոյ, որ արդ կոչի Շէյր կամ Շէհիր-Հուրան կան Շուր-Էօրէն մեծամեծ սրբատաշ վիմօք. դահլիճ մեծ ’ ի միջի, կամարակապ պատուհանօք, եւ շուրջ ցիր մնացուածք խճանկար յատակի, զոր ոմանք ապարանս, ոմանք մենաստան եւ այլք բերդ համարեցան: —

Հանդէպ այսր տեղւոյ է վերոյիշեալ հրուանդանն Սարպեդոնի, Σαρπεδών կամ Σ αρπηδώνια α̉́ κρα, որ յոմանց միջասահման համարեցաւ երկոցուն Կիլիկեայց, եւ ’ ի հռչակաւոր դաշնադրութեան Հռովմայեցւոց ընդ Մեծին Անտիոքոսի ` սահման տէրութեան սորա եւ ազատ քաղաքաց Փոքուն Ասիոյ: Որպէս նշմարի եւ ’ ի քարտս, հրուանդանն ` լեզուաձեւ երկայնեալ է ’ ի ծով ընդ հարաւ, վասն որոյ հաճոյ եղեւ Թուրքաց անուանել զայն գռեհկաբար Լիսան­էլ-գահպէ ( Լեզու ջատուկ կնոջ ). ըստ այսմ եւ Իտալացիք անուանէին Lingua di bagascia, եւ երբեմն լոկ La Bajaxia, կամ Lena de Labagaxa ըստ Սանուտոյ, որ եւ հարթ եւ աւազուտ ասէ զծովափունսն, եւ զծովն ծանծաղ ցմղոն մի [2]. ըստ Փռանկաց Langue de Bagasse. իսկ զնաւակայս Աղա - լիմանի կոչէին Portus Pinum, Բորդոյ Բին, կամ Porto dipinto, եւս եւ Նաւահանգիստ Ս. Կղեմայ, Porto S. Clemente: Իբր 150 Չ. ներքսագոյն ’ ի սպառուածէ հրուանդանին ` ’ ի վերայ տան միոյ կանգնեալ է լապտեր, երկու հաստատուն լուսովք, 15 Չ. բարձր յերեսաց ծովու, յոր ճառագայթէ ընդ մղոնս ութ:

[1]             Հաւանօրէն են Provence, Venaissin, Limousin, գաւառք հարաւային Փռանկաստանի. բայց զի ոչ յիշէ ընդ այլոց եւ զՎենետիկ, մարթ է զնոյն իմանալ Վընեցի անուամբ, եւ զանստոյգ Կոստանն ՝ համարել ըստ ոմանց Տոսկան (Toscana), նահանգ Իտալիոյ։

[2]             Dicta autem Puncta de Labagaxa est valde plana, et in fundo sunt arenæ, et parvam habet aquam in mari bene per unum milliare.