Սիսուան

133. Կոռիկոս. քարայրք, քաղաք, բերդք

Փարսախաւ ճանապարհի եւեթ հեռի է ’ ի բերանոյ Թաթլը - սու գետակի ` անուանին Կոռիկոս, բերդն եւ քարայրք, որոց արտաքին իմն ամրութիւնք կարգեալ թուին ’ ի բնութենէ ` խարակք ’ ի ծովու պարսպաձեւ կանգնեալք եւ քարաժայռք ’ ի ցամաքի. եւ ընդ բովանդակ երկարութիւն ծովեզերացս եւ անդրագոյն եւս ` սփռեալ կան սպիտակ դերբուկք շինուածոց, ընդ մէջ կապուտակային ալեաց ծովուն եւ կանաչորակ կողից լեռնաբլրոց: Ի թիկանց նոցին ամբառնան լերինք ` որ հաւանօրէն են անուանեալքն յառասպելս Յունաց Արիմի կամ Արիմոս, ’ Αρίμος, ըստ մերձաւորութեան ձայնին ` համարեալ յոմանց նշանակել զԱրամացիս, այսինքն զԱսորիս ` զհին բնակիչս երկրին. զորս հերքեալ վանեցին Կիլիկեցիք ` դարձեալք ’ ի Տրովական պատերազմէն. եւ զի Հոմերոս ’ ի ներգոյական հոլով յիշէ զազգդ կամ զտեղի (ει̉ν 'Αρίμοις) ին-Արիմիս, Լատինք զուգեցին զյօդն ընդ անուանն միատարր, Inarime, որպէս է տեսանել առ Վիրգիլեայ, յԵնէականին, Թ. 715-6.

« Սարսի …. Ինարիմ,

Այն որ սաստիւն Արամազդայ ` կարծր ’ ի խշտի անկեալ Տիւփեայ » [1].

եւ այսպէս մեկնաբանեն. Տիւփովն յիսնագլուխ կամ հարիւրագլուխ ` մի ’ ի հսկայիցն դիմամարտից Արամազդայ, միակ զերծեալ ’ ի կոտորածէ նոցին ` շղթայակապ արգելաւ ’ ի քարայրի ուրեք լերանցս Արիմեայց. այլ յառաջագոյն տռփեալ ` պնդեալ էր զհետ Աստղկան մինչեւ յափունս Եփրատայ, ուրանօր ձկանց երկուց կորզեալ զդիցուհին ` անցուցանեն յայն կողմն, եւ ինքեանք կարգին յերկոտասան աստեղատունս: Հին քերդողք եւ աշխարհագիրք յայլ եւ այլ կողմանս որոնեն եւ դնեն զլերինս եւ զքարայրս Արիմայց. այլ յոլովից վարկած է լինել աստանօր ’ ի Կիլիկիայս. թերեւս ճահողագոյնս ասելով բարձրաթռիչն Պինդարու ` վասն հսկային, եթէ էր երբեմն բնակեալ ’ ի հռչակաւոր քարայրս Կիլիկիոյ, այլ զարդիս Սիկիլիա եւ ծովապատ կղզին վերակարկառ Կիւմայ ` արգելեալ ունին զնա: — Թողեալ զառասպելսն ` մատիցուք ’ ի ստուգագոյն եւս աւանդութիւն զհռչակելոց ’ ի նախնեաց քարայրիցն Կոռիւկեանց, Κωρύκιον α̉́ντρον, որ ’ ի նոյն լերանցամէջս են, այլ մերձագոյն ’ ի ծովեզրն, իբր մղոնաւ եւ կիսով ` ( քսան ասպարէզ ըստ Ստրաբոնի ) հեռի ’ ի Կոռիկոս հրուանդանէ, որ ասէ զբոլորակ հովտաձեւ ընդարձակ գոգն շրջապատեալ ’ ի բարձր քարալերանց. յատակ մեծի այրին անկանոն ձեւով եւ անհարթ քարուտ է, այլ մշտադալար եւ մշակելի բուսովք վայելչացեալ. եւ ուրեք ուրեք քրքմաբեր իսկ. է եւ այլ քարայր ` յորմէ բղխէ գետակ ականակիտ ջրոյ, այլ ընդ հուպ ընդ երկրաւ սուզեալ ` գնայ թափի ’ ի ծով, եւ կոչի Դառն-ջուր ( Բիգրոն իտոր, Πικρόν υ̉́ δωρ). Այսոքիկ ըստ Ամասիացւոյն ( Ստրաբոնի ). զոր այլ ոմն աշխարհագիր ( Մելա ) պերճագոյն եւս ստորագրէ չափազանցօրէն. սակայն արդի ուղեւորք ` որոց յաջողեցաւ քննել զտեղին ` ոչ գտին ’ ի նմա բոյս քրքմոյ եւ ոչ տունկ մշակելի, այլ մօրուտ եւ ճախնային յատակ, եւ պաղածս առկախեալս ’ ի վերուստ ’ ի կամարայարկէն, որ բարձր է ’ ի հասարակի իբրեւ 50 Չ., եւ առ մտիւքն բարձրագոյն եւս ց ’80 Չ., ընդ երկայնն 270 Չ. եւ ընդ լայնն 20. յորմունսն նշմարին յունական արձանագրութիւնք: Այս ` գլխաւոր քարայրն է, զի են եւ այլք առ նմին, յորոց ’ ի միոյն լսելի լինին խոխոջանք ջրոց: Սակաւուք ’ ի բացէ մտիցն կայ փոքրիկ եկեղեցի բիւզանդեան նկարուք, զարդիս փոխեալ ’ ի մզկիթ, յոր ածէ անձուկ փող կամ երկայն խոռոչ մի: Է եւ այլ քարայր բացագոյն ` ’ ի բարձու ձորեզեր Շէյթանլըգ կոչեցելոյ, ’ ի բնէ եւ յարուեստէ յարդարեալ, եւ շուրջ քանդակք բագնի եւ մահու նշանակաց, կիսաբոլոր ձեւով ’ ի ներքուստ. թերեւս տեղի գերեզմանի կամ ուխտից. այլ արդ դժուարին է յոյժ ճանապարհն ընդ կոշկոռս ուղղաբերձ ժայռից, բայց զբագնաւն են աստիճանք ինչ քարակտուրք: — Գետնասող վտակն ստրաբոնեան թուի արդ յերեւան ելեալ, զի անցանէ առ տեղեաւն եւ կոչի Տէլի-սու, եւ առ սովաւ գտանի քրքում. դալարազուարճ են վայրքն, այլ դժուարակոխք: Միւս եւս աղբիւր զարմանալի եւ բարեշնորհ ` կարգի յայս սահմանս ’ ի բնապատումն Պլինիոսէ, վերոյիշեալն Նուս, որ կազդուրէր եւ զգօնացուցանէր զարբեցողացն միտս: Սակայն եւ արեւմտեան պատմիչք ոմանք միջին դարուց ` ասեն ’ ի քրքմոյ Կոռիկոսի պատրաստել զնիւթ կարմրադեղոյ ’ ի նկարազարդ գրուածս իւրեանց [2]:

Ժամագնաց մի հեռի ’ ի քարայրիցն ընդ արեւելս եւ նոյնչափ ’ ի հարաւոյ Այաշայ, առ ծովեզերբ կան հռչակագոյն եւ կարեւորագոյն մնացորդք համանուն տեղեաց, այսինքն երկոքին բերդքն եւ քաղաքաւանն Կոռիկոս կոչեցեալ ’ ի հնումն, Κ ώ( ρυκος, Coricus, Culchus, Curchus, ’ ի Փռանկաց եւ յԻտալաց միջին դարուց ` պէսպէս յեղեալ, Courc, Corc, Curco, Colco, եւ Քորկոս յայժմուս ’ ի Թուրքաց: Զառաջինն յայս անուն կոչէր հրուանդան մի, այլ զի չերեւի անդ որոշակի ձեւ հրուանդանի ` թուեցաւ ոմանց թէ նոյն ինքն կղզեակն էր ` յորոյ վերայ կառուցեալ է Ծովային բերդ ն Կոռիկոսի. իսկ այլք համարին զսա լինել կղզին Կրամբուսա, յիշեալ ’ ի Ստրաբոնէ առ վայրօքն, եւ ’ ի մէնջ ( յէջ 325 ): Վասն անքոյթ դրիցն ’ ի գոգս լերանց ` համարի Կոռիկոս անուանեալ տեղւոյն, զի ’ ի յոյն լեզու նշանակէ տեղի խոր եւ փոր կամ անօթ: Էր անդ ’ ի հնումն քաղաք ` ոչ աննշան, բարգաւաճեալ վաճառականութեամբ ` իբրեւ նաւահանգիստ Սելեւկիոյ, եւ ըստ պաշտաման Յունաց ` Հերմեայ նուիրեալ, զորոյ եւ պատկեր տպաւորէր ’ ի դրամսն. այլ յետոյ ` որպէս եւ այլ ծովեզերեայք Կիլիկիոյ ` յելուզակաց որջ եղեւ եւ սա:

Առ Բիւզանդացւովք էր թեմ եպիսկոպոսական ընդ նահանգաւ Տարսոնի. առ որովք յիշի նորոգութիւն բաղանեացն եւ անկելանոցի ’ ի Յուստինիանոսէ կայսերէ. բայց ոչ յիշի ընդ այլոց քաղաքաց ` ’ ի հակառակամարտել նոցին եւ Արաբաց, եւ ոչ յայլ պատմական անցս. որով երեւի յոյժ նուազեալ ’ ի նախնի շքոյն, վկայ թողլով նմին ` բազմաթիւ յիշատականոցս, շիրիմս եւ արձանագրութիւնս: Առ Խաչակրօք սկիզբն էառ նորոգութեան եւ Կոռիկոս. բայց մինչդեռ Պեմունդ խորհէր ձեռն արկանել ’ ի նա, կանխեաց կայսրն Ալեքս առաքել անդր նաւուք զԵւստաթ ոմն ներքինի զօրավար, նորոգել զքաղաքն եւ յապահովել զնաւահանգիստն, զի խանգարեալ էին յայնժամ շէնքն [3]: Յետ ոչ բազմաց ձեռն հայկական կարկառեալ եհաս կալաւ եւ զԿոռիկոս հանդերձ ծովեզերօքն եւ պահեաց ցվերջ կոյս հարստութեան թագաւորացն: Եբրայեցի ուղեւորն Բենիամին Դուտելայ ` յամի 1163 նաւեալ ’ ի Կիպրոսէ եւ ելեալ այսր, սահմանագլուխ գրէր զսա Արամայ, այսպէս կոչելով զՀայս, եւ յանուանէ յիշելով զԹորոս ( Բ ) թագաւոր լերանց: Յելս ԺԲ դարու Պարոն Սիմուն էր իշխան Կոռիկոսի, որ Կուռիկաւս գրի առ պատմագրին, թերեւս ’ ի զարմէ իշխանացն Յունաց կամ ’ ի յունացելոց անտի: Յայնմ ժամանակի, այն է յամի 1190, ’ ի 15 յունիս ամսոյ, մասն մի բանակի մեծի կայսեր Փրետրիկեայ ( հինգ աւուրբք յառաջ ջրախեղդ եղելոյ ’ ի Կալիւկադնոս ), աստ ծովամուտ եղեալ ` նաւեաց յԱնտիոք, զի կարեւոր նաւահանգիստ էր յայնժամ Կոռիկոս. անդր յետ ամաց ինչ (1195) եկն եւ Ամաւրի թագաւոր Կիպրոսի ` ընդունել զկնի իւր եւ զմանկունս, զգերեալսն ’ ի Գանաքի յելուզակէ. զորս Լեւոն մեծասաստ հրամանաւ պատուիրեաց Կիռ Սակայ ( Սահակ ) ձեռնտուի յելուզակին ` առաքել անդր. եկն եւ ինքն, եւ բազում մեծարանօք ընկալեալ զԱմաւրի ` արար խնջոյս մեծ. այլ իբրեւ ’ ի նմին պահու ծովապետ թագաւորին ( Ռեմոնդ de Bone-Done) փութացուցանէր զնա ’ ի չու դարձի ` վասն կասկածանաց մրրկի, տրտմեալ Լեւոնի ընդ անակնկալ եւ ընդ անարգել դէպսն, հրամայեաց բառնալ տանել ’ ի նաւն եւ զհամադամսն համօրէն սպասիւքն. եւ հազիւ ժամանեցին զերծանել: — Սա ինքն Լեւոն ձեռն արկ ’ ի շինութիւն եւ նորոգութիւն տեղւոյս, որպէս է գուշակել յարձանագրէ միոյ ծովային բերդին, իբրու յամի 1206. յորում, որչափ ստուգի ’ ի թերակատար ընդօրինակութենէն կամ ’ ի մաշեալ տառիցն, ասի շինեալ նորա զ պուրճն մեծ. եւ այսու յայտնի զի վաղու իսկ շինեալ էր ` գէթ մասն մի նորին: Վիլլեպրանտ որ յամի 1212 եկն այսր ’ ի Տարսոնէ ոչ յիշէ զբերդն, այլ զ քաղաքն ծովանիստ (in mari sita), նաւահանգիստ ունելով բարի, եւ աւերս զարմանալի շինուածոց ` նմանս հռոմէականաց: Ի նմին ժամանակի յամի 1210-1212 Վահրամ մարաջախտն էր տէր Կոռիկոսի, որպէս ծանուցանէ Լեւոն ’ ի պարգեւագրին առ Գենուացիս, ոչ կարելով ազատ կացուցանել զնոսա ’ ի մաքսէ զոր պարտ էր հատուցանել իշխանին ` ’ ի վիճակի նորին: Այս Վահրամ ` որ տէր կոչի եւ այլոյ բերդի կամ տեղւոյ միոյ ` Շեկատի? (Schechadi գրեալ յԱպուլֆարաճէ ), յետ մահուան Լեւոնի կամեցաւ առնուլ ’ ի կնութիւն զԱլիծ ` դուստր եղբօր նորա, զմայր Ռուբինի - Ռեմունդի, եւ զսորա կողմն կալաւ առ ’ ի թագաւորեցուցանել, եւ ապստամբեցոյց զՏարսոն, այլ Կոստանդին Պայլ ճարտարութեամբ եւ զօրութեամբ ’ ի բուռն էարկ զնոսա, եւ բանտիւ կամ սրով զրաւեաց: Հայր Վահրամայ կոչի Կոփրեդ, ոչ գիտեմ անուա՞մբ լոկ թէ եւ զարմիւ փռանկ ( Baharam filius Gofredi de Corco [4] ). զդուստր սորա Մարիամ առեալ էր ’ ի կին Փիլիպպոս որդի Պալիանի Իպլինեան [5]: Իբրեւ զապստամբի եւ զդաւաճանի դատապարտելոյ ` զտէրութիւն Վահրամայ նուաճեաց եւ կալաւ Կոստանդին Պայլ. եւ յորժամ թագաւորեցուցեալ զորդի իւր Հեթում ` տայր եւ այլոց որդւոցն աւագութիւնս եւ ստացուածս, զԿոռիկոս կամեցաւ տալ Օշնի. ընդդէմ դարձաւ հօրն ` Սմբատ, իբրեւ անդրանկութեան իրաւամբք ինքեան վարկանելով անկ, ըստ կարծեցեալ օրինաց Ասսիզացն Երուսաղեմի. եհարց Կոստանդին զքաջ օրէնսգէտն եւ զփեսայ իւր (’ ի դուստրն Մարիամ ) զՅովհան Իպլինեան ` զորդին Փիլիպպոսի, եւ սորա քննեալ ընդ այլոց ` իրաւացոյց զԿոստանդին. զի ոչ հայրենի ժառանգութիւն էր Կոռիկոս, այլ իւրովի կալեալ, վասն որոյ եւ իշխան էր տալ ում եւ կամէրն. եւ այսպէս հաստատեցաւ Օշին տէր եւ ժառանգ տեղւոյն [6]. զոր եւ նորոգեալ ` յաւել նոր շինուածս, որոց աւարտ թուի եղեալ յամի 1258. եւ կոչի նա յարքունի Պատմչէն ` « Տէր գերագոյն Դղեկին Կոռիկօսի »: Յամի 1255, մինչ ’ ի սկիզբն մայիսի եկեալ էր այսր ’ ի Թաթարաց աշխարհէ ` Րիւպրուք հռչակաւոր միանձն եւ դեսպան ճանապարհագիր, եհաս գիր աւետեաց յաջող դարձի թագաւորին Հեթմոյ անդուստ. վասն որոյ հայր նորա Կոստանդին Պայլ ժողովեալ զամենայն որդիս իւր ` արար ուրախութիւն մեծ. միայն մի ’ ի նոցանէ, ասէ, Պարոն Օշին ` ոչ գտաւ ’ ի խրախճանին, զի շինէր բերդ մի. եւ կարծեմ թէ մի յերկուց բերդիցս Կոռիկոսի է, զորս ` այժմ Թուրքք Քորկոս գալէլէրի կոչեն: Մին կայ ’ ի ցամաքի առ ծովեզերբն, յերի աւերակաց հնոյ քաղաքին. մասամբ ’ ի դժուարամատոյց քարաժեռի, կրկին պարսպօք պատեալ, մարտկոցօք եւ աշտարակօք եւ 30 ՛ խոր խրամով ` ’ ի նոյն իսկ ’ ի ժայռին կռանաւ փորեալ, որպէս երեւի ցարդ ’ ի հիւսիսային եւ յարեւելեան կողման, յորմէ եկեալ աղբիւր մի ` լնոյր զփոսն, եւ աւելին ջրմղօք թափէր ’ ի ծով. ընդ մէջ աշտարակացն սանդուղք գործեալ էին յելեւէջ ’ ի պարիսպն. յորս երկու դրունք երեւին, մի ընդ հիւսիս ` շարժական կամրջաւ մտանելի. միւս մեծ ընդ արեւելս ’ ի ծովակողմն, յորոյ վերայ փորագրեալ էին հայերէն յիշատակք, զոր ոչ կարացին ընթեռնուլ Հայք ուղեկիցք Յովսափատայ Պարպարոյ վենետկեան դեսպանի յամի 1471. յոյժ թանձր եւ ամուր վկայէ սա զպարիսպսն եւ զաշտարակսն. եւ ’ ի պարսպաց մինչեւ ’ ի ծով ` ամրակուռ կրունկն կամ զառիվայր, որպէս եւ ’ ի բերդին, անընդոստ ’ ի ռըմբաց. համարի եւ զշրջապատն ` իբրեւ երիր մասն մղոնի. յամենայն սենեակս բերդին էին ջրհորք քաղցր ջրոյ, եւ ’ ի հասարակաց տեղիս ` չորք մեծամեծ ջրամբարք բաւականք ’ ի պէտս մեծաց քաղաքաց անգամ. ընդ արեւելակողմն դրանն ցնետաձիգ մի ` երկուստեք ճանապարհին կամարք էին կճեայք միաստանի սեամբք, ( այլ յայնմ ժամանակի քանդեալք եւ անկեալք ’ ի միոյ կողմանէ ), որք տանէին յեկեղեցի մի մեծ եւ գեղեցկաշէն, կիսով մղոնաւ բացագոյն անտի ` կճեայ սեամբք մեծամեծօք եւ այլովք պէսպէս վայելուչ քանդակօք:

 

 

Մաշոյ ` փռանկ վիպասան ` յելս կոյս ԺԴ դարու, մինչ դեռ եւս շէն էր տեղին այն ` այսպէս ստորագրէր. « Այնպիսի ճարտարութեամբ զետեղեալ է Կոռիկոս, զի ծով պատէ զնա շուրջ, այլ ոչ բոլորովիմբ. առաջի դրանն հրապարակ է իբրեւ երկու նետաձիգ, եւ ’ ի թիկանց ` լեառն կայ բարձր յոյժ, ապառաժ եւ խոժոռ. երիս միայն ունի մուտս, եւ այնպէս վախուտս եւ ողորկուտս, զի չմարթի բայց միոյ մարդոյ կամ երկուց միայն ելանել » [7]: — Զարդիս, ըստ Լանկլուայ, երեք մատրունք են ’ ի բերդիս յայսմ ցամաքայնում. ’ ի մեծագունին երեւին նկարէն պատկերք Սրբոց եւ զարդք յորմունս, ’ ի սիւնս եւ ’ ի կամարս, ձեղունն անկեալ է. երկոքին միւս մատրունք իսպառ խցեալք են փլածովք: Երեւին եւ այլ տեղիք ամբարանոցաց եւ արգելանաց եւ ստորերկրեայ պահարանք:

 

 

Ի հանդիպոյ աւագ դրան բերդին ` ’ ի ծովեզերէն ամբարտակ ձգեալ էր մինչեւ ’ ի կղզեակն ` յորում Ծովային բերդն, Գըզլար գալէսի կոչեցեալ եւ ըստ ումեմն ` Փամպուգ գալէսի ` ’ ի Թուրքաց, առ որ ` քանզի քայքայեալ է ամբարտակն, հարկ է արդ նաւակաւ կամ լաստափայտիւ մատչել. բայց տակաւին մասն ինչ նորին կայր եւ ’ ի սկիզբն դարուս ` յորժամ ետեսն Պոֆորդ. եւ ասէ, խոշոր եւ անհարթ քարամբք զուգեալ, իբրեւ հարիւր կանգուն ընդ երկայնն (90 Չ. ). յորոյ աւարտն կայր շինուած մի ստուար իբր 20 ՛ քառակուսի, մոյթս ունելով յանկիւնսն, եւ թուէր երբեմն կրել սիւն կամ անդրի մի. դիպող էր, ասէ, լինել եւ կանթեղակիր աշտարակ, այլ ոչ նշմարի տեղի մատչելոյ ’ ի գագաթնն. յատակն մեծաւ մասամբ փորեալ է կամաւ կամ ’ ի ներգործութենէ ծովուն: Զբովանդակ երեսս կղզեկին գրաւէ բերդն ձուաձեւ կամ եռանկիւնի, ութ ոտնաչափ թանձր եւ 25 ՛ բարձր պարսպօք, աշտարակս 60 ՛ բարձունս ունելով ’ ի մէն մի անկեանցն, եւ այլ հինգ աշտարակս ցածունս բոլորշիս ընդ մէջ նոցին: Յարեւմտակողմն է աւագ աշտարակն կամ դղեակն, յորոյ դրան վերայ եւս են հայերէն արձանագիրք: Աւագ դուռն բերդին ’ ի Հս. Մ. սրաձեւ կամարաւ եւ գեղեցիկ շրջազարդ քանդակաւ մուծանէ ’ ի գաւիթ մի կամարակապ: —

 

 

Գրեաթէ իսպառ անեղծ մնացեալ է ամրոցս այս ` անմատոյց հինից աւերողաց գործեալ ’ ի ծովէն. բայց չկան ’ ի նմին կարեւոր շէնք, մանաւանդ թէ անկատար թուեցան Լանկլուայի ` մէջն եւ շուրջն յերից կողմանց. յորմունսն երեւին եւ տառք յունականք, որպէս ΛΟΝ, եւ լատինք S. B. M. — M. A. B.: Ի միջավայր բերդին են կրկին ջրամբարք ընդարձակք փորեալք ’ ի քարաժեռին: Ի վերայ դրան դղեկին քանդակեալ է մեծ խաչարձան, եւ ’ ի վերոյ երկու հայերէն արձանագիրք բարձրաքանդակք, ագուցիկ տառիւք, մին վերոյիշեալն ` Լեւոնին, որ ըստ օրինակի արձանագրութեանց մեծամեծ եւ կարեւոր շինուածոց ` զուգեալ է զայլ եւ այլ թուականս ( զԱդամայ, զԱղեքսանդրի, զՔրիստոսի, զՀայոց, եւ այլն ), որով աներկբայագոյն լինէր ամ շինութեանն. այլ ըստ ոչ բաղդի ` ցարդ չեհաս առ մեզ զգոյշ օրինակ, զի յընդօրինակութեան Լանկլուայ յամի 1852, չիք եւ ոչ մի ’ ի թուականացն անսղալ. թերեւս ստուգագոյն էր Պոֆորդի գաղափարածն յամի 1812, այլ եւ այն վրիպեցաւ յինէն [8]: Միւս արձանագիրն յերկայնաձեւ քառակուսի տերեւաքանդակ շրջանակի ` ’ ի վեց մեծամեծ հատորս վիմաց քանդակեալ է ’ ի չորս տողս, մեծագոյն տառիւք. յորում անուն թագաւորին Հեթմոյ յայտնի եւ թուական Չ ամին, թերեւս ’ ի նոյն յաւելեալ եւթն, ըստ աղաւաղ ընդօրինակութեան Լանկլուայ [9]: Զայս արձան լուսագրութեամբ հանեալ է եւ նոր քննողաց Կիլիկիոյ, որպէս նշմարի ’ ի պատկերի ( Թիւ 142 ), այլ ոչ քաջ որոշին տառքն, բայց յերրորդ տողին յայտնապէս ցուցանի այլափոխութիւն Լանկլուայ, զի է այսպէս,

        Սկիզբն ամրոցիս այս շինման…

 

 

Գտան եւ յոյն արձանագիրք եւ քանդակք ’ ի բերդիս, այլ բերեալք այլուստ: Յարտաքին որմունսն ` մանաւանդ ’ ի հարաւակողմն ` երեւին ծակտիք կամ բացուածք ’ ի ռմբաձգութեանց պատերազմողացն ’ ի վերայ կղզւոյն:

Կանգուն կան բազում մասամբ եւ ընդարձակ պարիսպք Կոռիկոս քաղաքի, յորոյ միջի նշմարին եւ հետք ինչ հասարակաց շինուածոց, այլ առաւել յաճախ մեռելոց հանգստարանք, պէսպէս ձեւով շիրիմք յունական արձանագրութեամբք. յորս նշանաւոր երեւեցաւ հնագիտաց մաւսոլեան շիրիմ մի կիկլոպացի ոճով, բայց մանրագոյն քարամբք եւ ’ ի վերայն խաչաձեւ յունական, եւ արձանագիր մի բաղանեաց Դիոնեսիոսի ուրումն Քրիստիանոսի կամ Քրիստոնէի: — Ոչ յիշին նշանք եկեղեցեաց բաց ’ ի միոյ աւերակէ, եւ ոչ հայկական յիշատակք, զի վաղ ուրեմն լքեալ եւ ամայացեալ թուի տեղին, մինչ բերդորայքն շինէին եւ նորոգէին: Մաշոյ ` որ յելս կոյս ԺԴ դարու գրէր զքերդուածն յ Առումն Աղէքսանդրիոյ, « էր երբեմն, ասէ, լեալ անդ քաղաք մեծիշխան, այլ արդ իսպառ աւերեալ հիմնայատակ տապաստ դնի ».

«Jadis y ot une cité

Qui fu de grant auctorité,

Mais elle est toute confondue,

Destruite à terre et abatue» [10].

Սակայն կամ մասն մի հին քաղաքին կամ բերդքն ` հարկ է թէ բնակեալ էին բազում երդումարդով. զի ոստան էր միոյ ’ ի մեծագոյն պարոնայց տէրութեանն Հայոց, որք եւ խնդրէին երբեմն եպիսկոպոս հաստատել ’ ի նմին:

 

 

[1]             Fremuit… cumque cubita

Inarime Jovis imperiis imposta Typhoëo.

Ի Հոմերոսէ առնու Վիրգիլ զայս աւանդութիւն, որ ասեն յԻլիականին, Բ, 783. ըստ թարգմանութեան Հ. Բագրատունւոյ.

… « Հեծէր գետինն, որպէս յորժամ Արամազդ

Բարկաճայթ փայլատակմամբ զՏիփովեւսիւ թոպէ զերկիր

ՅԱրիմայս, ուր աւանդեն զՏիփովեւսի լինել խշտիս » ։

[2]             Հայտ, Պատմութիւն վաճառականութեան Արեւելից, Բ, 646 ։

[3]             Աննա Կոմնենա, յԱլեքսիադն, ԺԲ, 266 ։

[4]             Պարգեւագիր Լեւոնի, յամի 1210 ։ Cartulaire, 116 ։

[5]             Առաջնոյ եւ Փռանկ կոչեցելոյ Պալիանու Իպլինեան՝ որդի է Փիլիպպոս, որ ’ ի տղայութեան Ենրիկոսի Ա թագաւորի Կիպրոսի՝ պայլ կարգեալ էր նմա եւ տէրութեանն, եւ † յամի 1227-8 ։

[6]             Նոյն ինքն Յովհան Իպլին՝ հեղինակ այժմեան ծանօթ Ասսիզաց Երուսաղեմի, այսպէս պատմէ զիրսն, ըստ այնր ժամանակի փռանկ բարբառոյ, ’ ի ՃԽԵ գլուխ գրոցն. զոր իբրեւ մերոյ տոհմային պատմութեան յիշատակարան, արժան համարիմ աւանդել ’ ի համբարս Սիսուանայ. լեզու՝ թէ ոչ հասարակաց հասկանալի, այլ ոչ անհաս ’ ի հետաքնին բանասիրաց. Celui qui a fié conquis le peut doner, par l'assise ou l'usage de cest reiaume, auquelque il viaut de ces heirs, mais que ce soit par l'otrei de celui de qui il tient le fié. Et ce me distrent le Seignor de Seete, Mesire Bellian*, et Sire Nicolle Antiaume, desquels Dieu ait les armes: et je lor enquis ce, por ce que le Baill d'Ermenie me manda, preant que je lor enqueysce c'il poreit, par l'assise ou ousage dou reiaume de Jerusalem, doner le fié, que il avoit de son conquest, auquelque il vodreit de ces enfans, par l'otroi dou seignor, de qui il teneit le fié. Et ce qu'il me manda que je lor enqueysce por le Corc que il diseit que il aveit conquis et que il voleit doner à Baron Oissin son fiz; et que Baron Sembat, le Conestable d'Ermenie, son ainzné fiz, contrediseit cel don, et diseit que il ne le poeit faire. Et por ce me manda il que je lor enqueysce ce il le poreit faire. Et il me distrent que oy bien: car aussi come le conqueror dou fié le peut rendre et quiter au seignor de qui il le tient, et que, ce il le fait, ces heirs n'i pevent puis recouvrer le fié par l'assise ou l'usage de cest reiaume, le peut il par la dite assise ou par le dit usage doner auquelque il viaut de ses heirs par l'otrei de celui de qui il tient le fié, ou à l'un de ces heirs, seit à son dreit heir ou à autre… Et je, ensi come il le me distrent, le mandai au dit Baill d'Ermenie, et il dona à Baron Oissin le Corc, qu'il ot et tint tant come il vesqui, l'oiant et le veant dou dit Conestable, son ainzné frere qui eust mit contredit et chalonge, c'il faire le peust par raison». - Assises de (La haute cour de) Jérusalem, CXLV:

* Պալիան՝ մի յերկուց խորհրդականաց հեղինակին՝ տէր էր Սիդոնի, եւ հայր Յուլիանու, որ փեսայացաւն ’ ի Ֆիմի դուստր Հեթմոյ Ա։

[7]            

Comment le chastiaus est assis De Courc, qui est grans et massis De tours, de creniaus et de murs, Qui sont haus, fermes et seurs. Courc siet en pais d'Ermenie, Et s'est assis par tel maestrie Que la mer li bat au gyron, Et non mie tout environ.

Devant la porte a une place Qui tient deux archies d'espace, Et puis une haute montaigne Qui est moult rote et moult grifaigne; Et se n'i a que trois entrées Qui sont rotes et si polées Qu'il n'i peut monter nullement Q'un homme ou deus tant seulement. - Mashaut.

 

 

 

[8]             Պոֆորդ չէր հրատարակեալ զայսոսիկ ’ ի գիրս իւր, այլ պահէր ’ ի ցոյց հետաքննողաց, որպէս ծանուցանէ յէջ 237 գրոցն. դէպ եղեւ ինձ յետ քառասուն ամաց (1852) տեսանել եւ հարցանել զծերունին ’ ի ծովային պաշտօնարանի անդ իւրում՝ ’ ի Լոնտոն, այլ ոչ եւս յիշէր ուր թողեալ էր զարձանագիրսն։ ­ Իսկ Լանկլուայի խառն ’ ի խուռն եւ բազմասխալ գաղափարածն այս է.

«Ի ՈԼԷ քրիստոնէից? ՌՄԶ եւ յԱդամ…

Ի յԱլէկսանդրոս թո։ Եւ Հայոց.. ՃԿ

Ի.. Սելեւկիաց, ՈՀԸ. եւ …ն

.. Պուրճս շինեալ Լեւոնի թա(գ)աւորի..

…սնդո.. որդոյն Պարոնին… յլ Ե.. »։

Մարթ է կարծել խարխարեալ եւ տեղափոխեալ զշարս քարանցն, եւ այնու անջատեալ եւ բառիցն եւ առաւել եւս խրթնացեալ բանին։

[9]             «Ի թուակա(նիս) Հայոց Չ ամին եւ եւթն…թիուն

Ի բարեպա(շտ) թագաւորին Հեթմ…թաչգէ

… ամրոց … Սլթանին. շինել

Մեծ իշխան Հեթմոյ Ռ……»։

[10]           Machaut. - Նոյն ինքն Մաշոյ յիշեալ զկղզեակն՝ համարի այսր եկեալ Յասովնի ’ ի խնդիր Ոսկի գեղմանն, այսպէս ասելով.

Et devant Courc a une yslette,

Où jadis ot une villette.

L'isle est apellée Curcos:

Et dest li lieus, bien dire l'os,

Où enciennement Jason

Conquist la dorée toison.