Սիսուան

137. Մեգարսոս. Մալլոս

Զայսր մասին ծովեզերաց Հայոց ` որ են յատուկ սահմանք Տարսոնի ` արդէն տեղագրեալ եմք զարեւմտակողմն, մինչեւ ’ ի գետաբերանս Կիւդնոսի եւ Մերսինայ. իսկ որ անտի եւ անդր արեւելեան միջոցն է գետաբերանոց Սարոսի եւ Պիւռամոսի ` մինչեւ ’ ի հրուանդանն ` Գարադաշ, գրեաթէ չունի ինչ շէն տեղի. թէ եւ էր ակն ունել մեծաց ինչ եւ նշանաւորաց ` վասն մերձաւորութեանն ’ ի մայրաքաղաք աշխարհին Կիլիկեցւոց, եւ յափն բազմադրուատ Ալէյեան դաշտի. եւ այսր պատճառ գլխաւոր ` յեղափոխութիւն երեսաց երկրին եւ ընթացից գետոցն. որոց ` ըստ յառաջագոյն գրելոցս, վարեալ զսիկ եւ զհող ` ընդարձակեալ է զցամաքն, ծածկելով զշէնսն՝ որ թէ եղեալ էին ’ ի ծովեզերս անդ:

Չկան եւ նոր շէնք. քանզի ծովափունքն աղտաղտուկք են եւ անկայունք. եւ որ երբեմն հուպ ’ ի Սարոս բերանանայր Պիւռամիս, կամ թէ ընդ նմին միախառն հոսէր ’ ի ծով ` ոչ հեռի ’ ի բերանոյ Կիւդնոսի, արդ բազում փարսախօք մեկուսացեալ ընդ արեւելս ` թափի ’ ի Ծոցն Հայոց: Յայս սակս եւ դժուարիմացք լինին եւ անստոյգ առ ’ ի նախնեաց յիշեցելոց ինչ տեղեաց դիրք. յորոց մի ` քաղաքն Անտիոք Պիւռամեան, Antiochia ad Pyramum, կամ Անտիոք ծովեզերեայ, Antiochia maritima, իբրու ’ ի միջոցի բերանոյն Սարոսի եւ Մեգարսոսի, ուր համարի երբեմն բերանանալ Պիւռամիսի. բայց զի գտանին դրամք յանուն Անտիոքայ Սարոսեան ( Αντιοκέων τω̃ν προς τωι Σαρωι ), մերձագոյն եւս ’ ի Սարոս գրելի է զտեղիդ. այլ որ զիարդ եւ իցէ ` չիք ինչ ծանօթութիւն, որպէս եւ ոչ յայտնի մնացուած նորին:

Պատմիչ գործոց յետին Լեւոնի ` ասէ վասն նորա, ’ ի Կոռիկոսէ նաւեալ ’ ի գետաբերան Ատանայի ( Սարոսի ) իբրեւ երեսուն փարսախ, ’ ի տեղին անուանեալ Գոնդասլաս, մերձ ’ ի Ս. Կիպրիանոս, զոր համարիմ նաւահանգիստ մի լինել [1]: Անդր եկին յետոյ եւ մայր նորա եւ կին, եւ նստեալ յերիվարս ` գնալով երիս տիւս եւ երիս գիշերս ` հասին անվտանգ յԱնաւարզա:

Առ սահմանքօս համարի եւ երկրորդն Զեփիւռիոն, լեզուակ մի աւազուտ յառաջեալ ’ ի ծով, եւ ամենայն ծովեզրն ցԳարադաշ ` աւազուտ է եւ ճախնային, եւ հեռագոյն ` աւազաբլուրք են յամայի դաշտին. են եւ լճակք, յորոց մին իբր 12 մղոն երկայն ջրանցիւք հաղորդէր ընդ ծովու ` ’ ի ժամանակի յորում ետես Պոֆորդ (1812), եւ կղզեակ մի ’ ի նմին հանդերձ աւերակօք. երեք ոտնաչափ խոր էր ջուրն աղի, եւ եռային ’ ի նմա ձկունք եւ ջրասէր հաւք. եւ զի ոչ ընդ այլոյ լճի եւ ոչ ընդ գետոյ հաղորդութիւն ունէր, հարկ է թէ ծովն յառաջէր ընդ անցս ’ ի ցամաքն կոյս. բայց յառաջին ժամանակս չէ անհաւան թէ ջրանցքդ հուն եղեալ իցեն Պիւռամոսի: Աստանօր գտաւ թիթեռնն Panorpa Coa դեղնաթեւ եւ սեւախայտ զուգակ փետրաձեւօք ( պատկերեալն ’ ի բնագրութեանս յէջ 33 ): Ի կղզեկին կամ յեզերս լճին է աւերակ եկեղեցւոյ, զոր աւանդեն կոչիլ յանուն Ս. Անդրէի [2], ուր ոմն ’ ի կուսակալաց Ատանայ կառուցեալ էր զբօսարան ` յորս ձկանց լճակին:

Հրուանդանն Գարադաշ-պուռնու ` տափարակ սպիտակ ժայռ է կրաքարուտ կաւախառն, իբր 125 ՛ բարձր, շեշտակի վերամբարձեալ ’ ի մակաւասար ծովեզերէն, որ ’ ի Լամոսէ մինչեւ ցայսր՝ ’ ի սպառ հարթածաւալ երեւի. բլրակք մանունք յեռեալք ’ ի հրուանդանն ` ձգին ’ ի ցամաք կոյս, պարածածկեալ ցածուն կաղնեօք, որք եւս քան զեւս աճեն եւ բարձրանան ’ ի կողմն Ատանայ: Են ոչ սակաւ աւերակք ’ ի հրուանդանին. ’ ի հիւսիսակողմն ` եկեղեցի մի սաքաշէն չորիւք գեղեցիկ սեամբք, նկարէն որմովք, ըստ աւանդութեան ` Ս. Նիկողայոս կոչեցեալ, եւ ջրհոր խորին առ ընթեր, եւ կափարիչք դամբանաց. ոչ հեռի ` մնացորդք բաղանեաց. ’ ի հարաւակողմն ` քառակուսի մեծ շինուած բերդանման, կամարակապ. ’ ի կամարի դրանն որ ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ ` քանդակ վահանի կրկին ընդդիմահայեաց առիւծովք, զոր Պոֆորդ համարեցաւ Սպանիացւոց ? նշան, այլ Լանկլուա ոչ երկբայի հայկական լինել. հնագոյն եւս ձեռակերտից մնացուածք գոն յարտեւան քարաժեռին: Ունի եւ լապտեր լուսատու 40 Չ. բարձր յերեսաց ծովու: — Ըստ նախնեաց նկարագրութեան՝ հրուանդանս այս ծովակեր, այսինքն կրծեալ եւ քերեալ ’ ի ծովէ ` Մեգարսոս է, Μέγαρσος, Megarsus, կամ Մագարսա, Μάγαρσα, առ որով անցանելով յայնժամ Պիւռամիս ` թափէր ’ ի ծով. էր անդ մեհեան մի Աթենասայ յանուն քաղաքին կոչեցելոյ ( Մեգարսեան Աթենաս ), որում զոհ մատոյց Աղեքսանդր: Սակաւագիւտ են յոյժ դրամք Մեգարսոսի, կերպարանաւ աշտարակախոյր կնոջ եւ գետոյ ’ ի լիւղ, եւ գրուածով ` առ Պիւռամոսի լինել, որպէս թէ գոյր եւ այլուր համանուն քաղաք. ΜΕΓΑΡΣΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΩ ΠΥΡΑΜΩ. — Երկու կղզեակք են յարեւելից հրուանդանին, նոյնպէս աւերակս ինչ ունելով, եւ արդ ապաստանարանք նաւորդաց, որպէս եւ իջեվանատունն որ ’ ի ցամաքի ` խան կոչմամբ, ուր Անսարի Ասորւոց հաստատեալ է գեօղ իբր 30 տանց ` յանուն Գարադաշի: Առ մեօք յերկրորդ քառորդի դարուս ` Ճին Եուսուֆ ոմն յազգէ նոցին ` բռնացեալ ունէր զկողմանքս:

Սակաւ մղոնօք ’ ի հիւսիսոյ Մեգարսոսի խնդրելի են աւերակք Մալլոս քաղաքի կամ բերդի ` դաստակերտի արգիացի դիւցազանցն Մոպսոսի եւ Ամփիլոքեայ որդւոյ Ամփիարաւսայ, ’ ի բարձրաւանդակ վայրի, որ կայր յարեւելից կուսէ Պիւռամոսի ` ’ ի հնումն. ’ ի վերայ նորին կամուրջ արկեալ Աղեքսանդրի ` ’ ի Մեգարսոսէ գալով ` եմուտ ’ ի քաղաքն. պատուեաց զոհիւք զբագին Ամփիլոքեայ, եւ ապահարկ արար զքաղաքն, որոյ նաւահանգիստ համարէր Մեգարսոս. հարկ է թէ եւ ինքն բարգաւաճ քաղաք էր շահաստանի, եւ գլուխ վիճակի կամ գաւառի յիւր անուն կոչեցելոյ Մալլովտեան, Μαλλώτις, եւ դրամ եւս հատանէր առանձինն, որպիսի է այս ընդ իշխանութեամբ աքեմենեան Պարսից հատեալ. իսկ ’ ի կայսերականս ` կերպարանի կին նստեալ ’ ի քարաժայռի առ գետով, ΜΑΛΛΩΤΩΝ գրութեամբ: Այս անուն յիշի եւ ’ ի գիրս Հին կտակարանաց, 170 ամաւ նախ քան զթուական Փրկչին. « Դէպ եղեւ Տարս ( ոն ) ացւոց եւ Մալովսացւոց ` ժամանակն ’ ի գրգիռ վայրի դիպել. վասն զի տուեալ էր զնոսա յուտեստ Անտիոքիդեայ հարճի թագաւորին [3] ». այսինքն, բնակիչք երկոցուն քաղաքացն սրտմտեալ ` վասն կարգելոյ թագաւորին Ասորւոց ` զվիճակ երկրի իւրեանց ’ ի կալուած կամ ’ ի ռոճիկ հարճի միոյ իւրոյ, ապստամբեցին ’ ի նմանէ, այլ բռնութեամբ նուաճեցան անդրէն: Յիշի եւ ’ ի միջին դարս նովին անուամբ Mallo կամ Malo: Ըստ գիտնոց ոմանց ` Մալլոս իսկ է Պիւռամեանն Անտիոքիա, առ ժամանակօք Սելեւկիացւոց այսպէս կոչեցեալ. զի գտաւ եւս ’ ի նմին անդրի Երմոկրատեայ ուրումն, որոյ արձանագիր ասէ. « Ժողովուրդ Անտիոքայ առ Երմոկրատ որդի Դիմէու, հասարակաց բարերարի ». եւ այլ արձան մի Ամփիլոքեայ յաղթողի յոլիմբիական մրցմունս, նոյնպէս յանուն Անտիոքացւոց. ’Ο δημος ο̉ Αντιοκέων, կամ ’Αντιοκέων ο̉ δημος. Արաբացի աշխարհագիրն Էտրիսի զսա թուի կոչել Էլ-Մուլավվէ, զի ասէ, յետ Մսիսայ ընդ այս անցեալ Ջահան գետ ` թափի ’ ի ծով: Փափագելի էր գիտել թէ ո՛րպէս կոչէր ’ ի Հայոց ` յիշխանութեան երկրին. զի ոչ հաւանիմ ըստ Լանկլուայ ` թէ սա իցէ Գումբեթփոր բերդ, զորմէ ճառեցաք յառաջն ուրեմն ( յէջ 143 ):

Աւանդի յոմանց աստանօր քարոզեալ զաւետարանն ` Նիկանովրի ` միոյ յեօթանց Սարկաւագաց ` ընկերաց Սրբոյ Նախավկային: — Ի Հս. Ել. Մալլոսի կայ կամուրջ մի հին ` մնացեալ արդ ’ ի ցամաքի: — Ընդ մէջ հրուանդանին Գարադաշի եւ աւերակաց Մալլոսի ` ’ ի բլրի ուրեմն ’ ի միջի այլոց աւերակաց ` են ոչ սակաւ գերեզմանք Թուրքաց, սիւնաբարձ ծածկութիւ կամ յարկօք, պատուեալք որպէս դիրս նահատակաց. եւ թուին Եգիպտացւոց կոտորելոց, թերեւս յամի 1320, յորում ըստ շարայարողին Սմբատայ, « Կոտորեցին զօրքն Հայոց զզօրսն Մսրայ ` առաջեւ Բարիքարկու, ( քննելի անուն եւ տեղի ), եւ ’ ի սահմանս Այասու, եւ խոցեալ յանօրինաց մեծ իշխանն տէր Կանչոյն ` Պարոն Կիաւդին ` եւ մեռաւ »: Յիշին եւ յառաջ եւ յետոյ այսպիսի կոտորածք ’ ի սահմանս Այասու: — Ի հիւսիսոյ Մալլոսի չորք կամ հինգ ժամուք հեռի ` են հանգրուանք Թուրքմանաց եւ գեօղ գլխաւոր ` Աղտան անուն: — Ի սահմանս նոցին, եւ առ Թրքիշէն գիւղիւ զոր յիշեցաք յառաջն ( յէջ 253 ), համարին ոմանք եղեալ զ Սելեւկիա Պիւռամեան քաղաք, գուշակելով ’ ի վերտառութենէ դրամոց, ΣΕΛΕΥΚΕΩΝ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΩ ΠΥΡΑΜΩΙ.

Հին ասպարիզաչափ ծովեզերացս ` յայսմ բաժնի նշանակէ 120 ասպարիզօք ( վեց ժամաւ ) յելից գետաբերանոյն Սարոսի ` զտեղին անուանեալ Կեփալ, Cephale, որ թարգմանի Գլուխ, կամ Յոնիա, ’Υονια, եւ լաւ եւս ըստ ոմանց ` Պանիա, Πανια, զի յայս անուն նաւակայք յիշին յայլմէ նորագոյն հեղինակէ: Գլուխ կոչումն նշանակէ զբերան Պիւռամոսի ` որ յայնժամ թափէր աստ, զուգեալ կամ մերձեալ ’ ի Սարոս, վասն որոյ այլ հեղինակ կոչէ Գլուխ Սարոսի, Capita Sari: Աստի յԱնտիոքիա Պիւռամեան ` եօթանասուն ասպարէզք էին. յԱնտիոքիայ ցՄալլոս ` 150 ասպարէզ. ’ ի Մալլոսէ ` հարիւր ասպարէզ ց ’ Երկեակ կղզիս (Didyme), որք թուին կղզեակքն վերոյիշեալք յարեւելից Գարադաշի. զորս յիշէ եւ Սանուտոյ, եւ Մալլոսի պատշաճեցուցանէ [4]: — Ի կղզեաց աստի բացագոյն երեսուն ասպարիզաւ ` էր հրուանդան մի Յանուարիա անուն, ըստ ոմանց նոյն ընդ Մեգարսոսի. առ նմին նշանակի եւ Սեռեպօլիս քաղաքաւան, Σερ̉ ρ έπολις, ըստ այլոց Սերետիլիս, Seretilis. աստի եւ անդր սկսանին սահմանք Այասայ կամ բերան Ծոցոյն Հայոց, յոր մատչիմքս:

[1] Vers la dite rivière d’Adanés… sur la dite rive en une plaice qui se nomme Gondaslas, près de Saint Ciprien. - J. Dardel, 72.

[2] Լանկլուա, Ճանապարհագրութիւն, 422-423 ։

[3] Գիրք Երկրորդ Մակաբայեցւոց, Դ. 30 ։

[4]             Սանուտոյ. ­ Malo portum habet, qui coram se duas habet parvunculas Insulas. — Sanuto, Secreta Fidelium, II. IV. 26.