Սիսուան

Հեղինակ
ԱԼԻՇԱՆ ՂԵՒՈՆԴ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել

140. Այաս. Շէնք. Վաճառականք Գենուացիք, Վենետք, Սիկիլիացիք, եւ այլք

Որպիսի՜ եւ ո՛րչափ էր գոգն եւ կայան որ ընդգրկէր զտորմիղդ, եւ որպիսի՛ պատսպարանս ընծայէր, խնդրեն միտք հարկաւորաբար. — եւ քանզի առ այս ոչ պատասխանեն րաբունք մեր հինք համառօտաբանք կամ զանցառուք, առաջի արասցուք զայժմու նշխարեալ կերպարանս ափանց Այասոյ, զամբարտակին եւ զ մինային, որչափ ինչ մնացեալ է ’ ի քանդուածոյ խուժանի հրոսից եւ ալեաց, ըստ հարեւանցի գծագրութեան անգղիացի եւ փռանկ ծովապետաց: — Ի նախնեաց վկայութենէ գիտեմք զի երկու Բերդք էին Այասու, մին ’ ի ցամաքի, միւս ’ ի ծովու. յայտ է թէ յետինս կայր ’ ի ձեռագործ կամ ’ ի բնական կղզեկի, (Insula Ayacii, ըստ դիւանաց ). այլ յաւէտ մարթ է ձեռագործ ասել ըստ շինութեանցն, թէ եւ ոչ հաւասարէր ամրութեան ցամաքայնոյն, բայց եթէ ծովային ալեացն շրջափակութեամբ. եւ ամբարտակ ’ ի հարաւոյ արեւելից կցէր զերկոսին բերդերն, գործելով պատսպարան նաւուց. եւ որպէս երեւի ’ ի դոյզն տախտակիդ ` լուսնաձեւ կայր ծովային շինածն յարեւելից կուսէ հանդէպ ցամաքին. եւ ըստ ձեւոյն ` արաբացի բանիւ մինայ եւ ըստ մերոցս ` մանեակ կոչիւր նաւահանգիստն: Տարածութիւն նորին համարի արդ իբրեւ բնամղոն մի, եւ թէպէտ խցեալ է ` աւազոյ եւ խճոյ կուտակմամբ, այլ ուրեք 2 եւ 3 եւ 4 չափ խոր է: Սանուտոյ վենետկեցի ` որ ետես զԱյաս մինչ ’ ի շքի եւ ’ ի շարժման էր, ասէ. « Այաս ունի նաւահանգիստ եւ խրուտ կամ խարակ մի ’ ի հանդիպոյ ` զոր մարթ է ժայռ կոչել. յայն խարակ մխեն հաստատեն զճոպանս եւ զխարիսխս ’ ի ցամաքն կոյս » [1]: Որիշ յայսցանէ թուին Անուրք յորմունս ծովային բերդին, յորս ` խնդրեցին Վենետկեցիք ( յամի 1320) կապել զնաւս իւրեանց, եւ արքունի հրովարտակաւ շնորհեցաւ խնդիրն ` հանդերձ այլովք: — Բերդն արտաքին կայ ’ ի ծագ ցամաքին ` լեզուաձեւ ցցուեալ ’ ի ծով, կոփածոյ վիմօք կառուցեալ հանդերձ զուգմամբ բեկորոց սեանց հին շինուածոց, յորս եւ մնացորդք յոյն արձանաց. բազում անգամ աւերեալ յԵգիպտացւոց եւ վերստին շինեալ ’ ի Հայոց, եւ դարձեալ քանդեալ, եւ յետ վտարանդութեան նոցին ` միւսանգամ կարկատեալ յՕսմանեանց, թուի զառաջին ձեւն պահել չափաւորապէս. կրկին ունի պարիսպս, ներքինն բարձրագոյն եւ բոլորշի աշտարակօք, արտաքինն ` ցածագոյն, որք մեծաւ մասամբ խանգարեալ են, եւ շուրջ պատէ պարկէն փոսոյ, յորում հոծեալ երեւին դերբուկք եւ քարեղէն գնտակք պարսպացն բաշխիչք: Ի հիւսիսոյ կուսէ բերդին առ ծովեզերին է գերեզմանատուն: Երեւին ’ ի ծովու մնացուածք ամբարտակին, որ ’ ի հարաւոյ եւ արեւելից տանէր ’ ի ծովայինն բերդ ընդ հիւսիսի արեւելից. ուր արդ երեւի աշտարակ մի մեծ բոլորաշէն, եւ ’ ի հարաւոյ կուսէ երկայնաձիգ շինուած կամարակապ սենեկօք, լուսամուտս ունելով քառակուսիս ’ ի ձեղուանն. եւ այլ կամարք՝ արդ խցեալք ` յառաջոյ կուսէ: — Ընդ մէջ ցամաքային բերդին եւ վտակի միոյ փոքու իջելոյ ’ ի լերանց ’ ի հիւսիսոյ ` կան աւերակք հնագոյն մասին քաղաքին կամ Եգէայ, աղիւսաշէն եկեղեցեաց, բաղանեաց, եւ կամրջոց. յայնկոյս գետակին ` յարեւմուտս ` մնացուածք նորոյ քաղաքին Այասոյ, դերբուկք տանց յաղիւսոյ եւ ’ ի քարէ, բեկորք բրտեայք եւ պաղպաջուն կճեայք: Ի բերդին բնակեն արդ ’ ի գձուձ տնկունս ` սակաւ ընտանիք Թուրքմանաց, ( ոգիք 75 ըստ Լանկլուայ, յամին 1852), իբրեւ ստուերք նախնի բազմամբոխ մարդկան բնակչաց եւ եկաց այնքան ազգաց եւ լեզուաց: Թերեւս յաւերակս անդ տապաստ դնին եւ արտաքին պարիսպք քաղաքին, թէ եւ ոչ յիշին ’ ի նախնեաց, որպէս եւ ոչ դրունքն. բայց զմի յայսցանէ ցուցանէ մուրհակ մի դիւանաց Գենուայ, Ալամանաց դուռն կոչելով, Porta Alamanorum, ուր էր վաճառատուն կամ ապարանք (logia) Յովհաննու ուրումն ` Tortorelle ( Տատրակ ) կոչեցելոյ:

 

 

Գլխաւորաց ազգաց ` զոր խառն յիշեցաք ’ ի վեր անդր, էին իւրաքանչիւր զատուցեալ թաղք բնակութեան, ոմանց ` հանդերձ եկեղեցեաւ իսկ, փնդըկօք եւ մթերանոցօք, եւ ապարանօք ազգապետին, որ սովորաբար Console կոչիւր, Գունց յեղեալ ’ ի Հայոց, կամ Վիգայր (Vicaire, որ է երեսփոխան կամ տեղակալ ), եւ ապարանք նոցին ` Logia կամ Lobium, ուր եւ դատարան նոցին, Curia. յանուանէ յիշին ապարանք Գենուացւոց, Վենետաց եւ Պիաչենցեայց: — Առաջնոցն էր եւ եկեղեցի յանուն Ս. Լաւրենտիոսի, յոր յետոյ ուրեմն փոխադրել կամելով Յովհաննու ԻԲ Պապի ` զլատին արքեպիսկոպոս Մամեստիոյ ` յամի 1322, հակառակ կային Գենուացիք, սեփական իւրեանց ասելով զտաճարն: Յիշին ոմանք յեկեղեցպանաց նոցին, (Prior Sancti Laurentij). որպէս, Միքայէլ երէց, յամի 1274, եւ Յակոբ ` յամի 1279, եւ քահանայք Յովհան եւ Յակոբ ’ ի նմին ամի: Յեկեղեցւոջ աստ թաղեալ են Գենուացիք վախճանեալք յԱյաս, որպէս յայտնի ’ ի կտակաց նոցին, տալով իւրաքանչիւր հողագին 20 նոր դրամ հայկական: Իսկ գունցք Գենուացւոց յԱյաս ` ստորագրողք վերոյ նշանակեալ մուրհակաց դիւանացն ` եւ այլք ոմանք յիշեալք, են, յամս

1270. Բալլավիչինոյ Յակոբ, Giacomo Pallavicino.

1273 ?. Օչելլի Գրիգոր, Gregorio Ocelli. † նախ քան զամն 1274.

1274. Ֆիլիբբի Դարդարոյ, Filippi Tartaro.

1279. Լէոնին տէ Նիկրոյ, Leonin de Nigro.

1288. Պէնէթ Զաքարէ, Benetto Zaccaria.

Յիշի սա ’ ի վաւերական պարգեւագրի Լեւոնի Բ, որ բազում շնորհս եւ թեթեւութիւն բաժից արար, որպէս տեսցի յետոյ ’ ի բնագրին, ’ ի շնորհս « կատարեալ եւ հաւատարիմ սիրելոյն Սիր Պէնէթ Զաքարէին, վասն Ճնուվեզ վաճըռկներոյն » ։ Յիշի եւ Մթերանոց Գենուացւոց ` յամի 1279 (Magassenum Communis Januæ), եւ առանձնականաց Փնդուկք. որպէս Պագոնի ուրումն Ծէպէ կոչեցելոյ (Bacon Zebe), Գուլիելմոսի Կրիֆոնի (Guililemo Grifon), եւ կնոջ այլոյ Գուլիելմու Strejaporco կամ Stregghiaporto կամ Salvatico կոչեցելոյ [2], յամի 1289, զոր Հեթում Բ ’ ի սկզբան պայազատութեանն ` դարձոյց անդրէն առ Գենուացիս, ըստ խնդրոյ նախայիշեալ Պէնէթի Զաքարէի:

Էին եւ Վենետաց Տուն Հասարակաց [3] յԱյաս (Domus Communis Veneciarum), շնորհեալ նախ ’ ի Հեթմոյ Ա, որպէս յիշեցաք ’ ի վեր անդր, յամի 1261, եւ վաճառանոցք, եւ որ ինչ պիտոյ էր բազմաթիւ գաղթականի վաճառականաց, որոց անընդհատ տուրեւառ էր ընդ Հայս, ընդ օտար ազինս եւ ընդ մայրաքաղաքին իւրեանց Վենետկոյ. եկեղեցի նոցա Ս. Մարկոս անուն ` շնորհեցաւ յաւուրս Լեւոնի Բ յամի 1271, զի աղօթեսցեն անդ վասն իւր եւ վասն ննջեցելոց իւրոց, որպէս ասէ թագաւորն ’ ի պարգեւագրին [4]: Առ եկեղեցեաւն էր անշուշտ եւ Գերեզմանատուն նոցին, որ զի փոքր էր ` ’ ի համար բազմութեան եկաց նոցին, յամի 1320 խնդրեցին յարել ’ ի նոյն զմասն ագարակի միոյ (masenum) [5], եւ շնորհեցաւ արքունուստ: Գլխաւորն Վենետաց եւ վարիչ ` կոչէր Պայլ, եւ վարէր խորհրդականօք ոմամբք, եւ ցորչափ ազատ էր Աքքեա ` ընդ ձեռամբ Պայլին նորին էր, եւ ’ ի նմանէ ընդունէր զթոշակն ` 400 կամ 600 բիզանդ, եւ յերթալն առ թագաւորն Հայոց ` բիզանդ մի եւս աւելի աւուր աւուր: Յիշին ’ ի հրամանագիրս ծերակուտի նոցին եւ յայլ դիւանական գրուածս ` այսոքիկ Պայլք յԱյաս, յամէ 1274 մինչեւ ցամն 1334.

1282-3. Մարին Պատոէր, Mario Badoero.

1285. Լէոնարտոյ Ճիզի, Leonardo Gizi

1288. Մարկոս Սինիոլոյ, Marco Siniolo.

12… Յովհան տէ Գանալի, Giovanni de Canali.

1290. Բագրատ Յուստինոս, Pancrazio Giustino.

1293. Ենրիկ Տէլֆին, Enrico Delfino.

1296-9. Մարինոյ Սինիոլոյ, Marino Siniolo.

1300. Պօղոս Գուիրինոյ, Paolo Quirino.

1302-3. Անդրէաս Սանուդոյ, Andrea Sanudo.

1304. Յովհ. Բրեմարինոյ, Giovanni Premarino.

1306-9. Նիկողոս Մորոզինոյ, Nicolò Morosino.

1310-2. Գրիգոր Տոլֆին, Gregorio Dolfin.

1313-6. Յուստին Յուստինեան, Giustino Giustinian.

1317-8. Փիլիպպոս Պարպարիկոյ, Filippo Barbarigo.

1318-9. Պելէդ Տանտոլոյ, Beletto Dandolo.

1320-2. Յովհաննէս Գարոզոյ, Giovanni Caroso.

1326. Վլաս Մալիբիէրոյ, Biagio Malipiero.

1328-30. Պետրոս Պրակատին, Pietro Bragadin.

1333. Նոյն Պետրոս.

1333­4. Մարինոյ Կրիմանի, Marino Grimani.

  Ցտասն կամ հնգետասան ամ եւս յետ այսր ` գտանին յիշատակք բանակցութեան Վենետացդ ընդ արքունեաց Հայոց, այլ առանձինն յիշատակք Այասոյ լռեն այնուհետեւ. իսկ ’ ի նշանակեալ յայնմ վաթսնամեայ միջոցի տեղակալութեան Պայլից Վենետաց յԱյաս, բազում անցք անցեալ են ընդ երկոսին ազգսն, յաճախ բարեկամութեամբ եւ դուն ուրեք եւ հակառակութեամբ, զորս ծանր վարկանիմք մի ըստ միոջէ խուզել եւ նշանակել, բայց եթէ ինչ ինչ յետոյ ’ ի կարգի դիպաց եւ պատահարաց քաղաքին, այսպէս եւ զգործս այլոց ազգաց ` ընդ իրեարս եւ կամ ընդ մերայոցս Հայոց:

Սպառսպուռ քանդումն քաղաքին եւ կորուստ յիշատակարանաց ` մանաւանդ ազգայնոցս ` չտան ստուգել զդիրս ապարանից եւ զայլոց կարեւոր շինուածոց նախապատիւ ազգացդ երկոցուն, Վենետաց եւ Գենուացւոց, թէ եւ հաւաստի իցէ հուպ ’ ի նաւահանգիստն եւ ’ ի բերդն լինել, նոյնպէս եւ այլոց ազգաց եւ ազատ քաղաքացեաց. յորոց յիշատակին ` Ապարանք Պիաչենցեայց (Lobia Placentinorum), անդստին յամէ 1279, ուրանօր, Գուլիելմոս Նիկրոյ ոմն գործակալ Բագարոտեան Ընկերութեան նոցին (Societas Bagarotorum de Placentia), առաջի վեց կամ ութ հայրենակցաց ` ետ մուրհակ ընդունելութեան պահանջից ընկերութեանն առ այլ հայրենակից (Durans). եւ Մանֆրետ Նապակ ոմն (Manfredus Napacius) առ այլ հայրենակից (Palmerio Coadagnello) մուրհակ ընդունելութեան օճառի եւ կտաւուց 172 1 / 2 հայ սառակինեան բիզանդաց: Յամի 1295 գունց Պիաչենցեայց կոչէր Յովհան Պորտի (Joannes Bordi): Յիշի եւ յամի 1294 Ֆոնդանա Յակոբ վաճառական Պիաչենցացի կողոպտեալ ’ ի Վենետաց ` ’ ի նաւահանգստի անդ: — Պիզացւոց գունց յանուանէ յիշի Պինտոն Սեգգամերենտէ (Bindon Seccamerende) կամ Սիգամենճի (Sichamengi), յամս 1300-1304. յայտ ուրեմն է ` զի էին եւ նոցա հաստատուն ապարանք. երեսուն ամաւ յառաջ (1274) քան զայն ` յիշին յանուանէ բազում վաճառականք Պիզացիք յԱյաս, շատք բնակեալք ’ ի տան Նիկողոսի ուրումն Մուրտայ (Nicoloso de Murta, որոյ կին թուի Հայ ` Ֆռանգ Տիկին [6] կոչեցեալ Francha Dighina). սոքա ( Պիզացիքն ) փոխ առեալ նոր դրամս Հայոց ` խոստանային փոխանակել յոսկի բիզանդս եգիպտականս, ’ ի տանելն զ փայտ եւ զայլ վաճառս իւրեանց ` յԵգիպտոս:

Ըստ այսոցիկ աներկբայապէս ունէին ` գէթ գլխաւորք յայլոց նախայիշեալ ժողովրդոց ` առանձին ապարանս եւ դատաւորս, մանաւանդ որոց կան մնան ցարդ ’ ի դիւանս եւ ’ ի յիշատակս ` պարգեւագիրք եւ դաշինք ընդ մերոց թագաւորաց, որպէս Փլորենտեայց յամի 1335, Սիկիլիացւոց ` 1331, Մոնբելիերաց ` 1314 եւ 1321, Կադալանաց, յամի 1293: Յետնոցս նստէին եւ պայլք յԱյաս. եւ յամի 1274 ’ ի դիւանական մուրհակի միում յապարանս գունցին Գենուացւոց ` ստորագրէր Պետրոս Յովհան քահանայ Սպանիացի, որ ’ ի դէպ է թէ բնակ էր տեղւոյն եւ ոչ անցորդ պատահական: Մեծարոյք եւ առաւելաշնորհք քան զայլս էին Սիկիլիացիք, ըստ մեծութեան եւ զօրութեան տէրութեան իւրեանց. առ որս բազոմ անգամ դեսպանութիւն եղեալ է եւ ’ ի մերոցս. իսկ ’ ի խնամենալ Լեւոնի Դ ընդ արքունի տանն, ( առնելով ’ ի կնութիւն զդուստր Փիլիպպոսի իշխանին Տարենտայ, զայրի թագուհին Կիպրոսի ), շնորհեաց վաճառականաց նոցին ( յամի 1331) ազատութիւնս ’ ի մաքսէ [7]:

 

« Յանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ ճշմարիտ կենդանարար սուրբ Հոգւոյն. ամէն:

ԼԵՒՈՆ ’ ի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ շնորհաւքն եւ ողորմութեամբ նորին թագաւոր ամենայն Հայոց, որդի ’ ի Քրիստոս հանգուցեալ արքային Հայոց Աւշնի Առաջնոյ, կարող եւ բարձր, ’ ի պածառ եւ բարի արմատոյն Ըռաւբինաց:

Ծանուցանեմք ձեզ ամենեցուն որք այժմ էք եւ որք զկնի մեր գալոց էք. Քանզի որպէս աւրէն եւ սովորութիւն է թագաւորաց բարեպաշտից ’ ի Քրիստոս Աստուած հաւատացեալ երանելի նախնանցն մերոց եւ մեր, պատուել զամենեսեանն առատաձիր պարգեւաւք զաւտարս եւ զընտանիս, յաստուածային առատաձեռնութեան պարգեւացն՝ որ տուեալ է մեզ ’ ի վերուստ, այնոցիկ որ խնդիր ելանեն մերոց պարգեւացն, նայ ըստ այսմն աւրինակի եկին առաջի մերոյ թագաւորութեանս սիրեցեալ եւ ականաւոր բնակիչքն Սիծիլոյ, եւ խնդրեցին պարգեւս ’ ի շնորհս մերոյ թագաւորութենէս տարածանել յիւրեանքն առհասարակ. նայ վասն պածառ եւ երեւելի իշխանին՝ շնորհաւքն Աստուծոյ թագաւորին, եւ մեր պանծալի հաւրն Ըռէ Ֆտրկայ սիրոյն եւ հարկեցն՝ ընդունեցաք զիւրեանց խնդրուածքն. պարտ եւ արժան համարեցաք առնել իւրեանց շնորհս ըստ յուսոյն իւրեանց զոր խնդրեցին ’ ի մերոյ թագաւորութենէս, եւ պարգեւեցաք ամէն Սիծիլիանոցն, որք են Սիծիլիանք եւ Սիծիլիանի որդիք, որք են եւ որք գալոց են, որ լնին սիրածոյ, հարկեւորածոյ, պահած ու նախախնամած, իւրեանքն իւրեանց անձներովն ու ըռըզակովն, ’ ի մեր թագաւորութենէս եւ ’ ի մեր ամենայն հնազանդելոցն. եւ ունան ազատութիւն, որ զինչ ’ ի ծովէն ’ ի յերկիրս մտցընեն, եւ զինչ որ մեր յերկրէս ’ ի ծովն հանեն ու տանեն, նայ զինչ գնեն ու ծախեն ’ ի մեր ընթանուր աստուածապահս, նայ, զայն որ կշեռք մտնէ՝ տան ’ ի հարիւրէն երկու, այլ աւելի իրաւունք չտան. թողաք իրենցն. եւ զայն իրքն որ կշեռք չմտնէ, գնեն ու ծախեն. ազատ լնի ’ ի յամենայն ազգ հարկաց եւ իրաւանց, զարդ ’ ի սմսարչէքն, որ սմսարչէք մէն տան. ’ ի պաւման՝ որ աւտար նաւ կամ աւտար գէմնի մարդ կամ ըռըզակ՝ չառնուն հետ իւրեանցն որպէս Սիծիլիան՝ խլըսեն. ու թէ գտնվի ով անէ այսպէս, նայ կորցընէ զիւր ազատութիւնն յաւիտեանս։ ­ Ու թէ ղալապայ լնի ’ ի մեր յերկիրս հետ երկու Սծիլիացն, կամ որ մէկն հայ մարդ լնի, կամ ընդ այլ ազգ կամ արիւն, էնոր իրաւունքն եւ դատաստանն ’ ի մեր դարպասն լնի. եւ թէ Սծիլան պակասութիւն անէ ’ ի մեր երկիրս՝ ժողովրդեան եւ կամ թախտան, թէ բուրճէս լնի մեր եւ կամ բնակիչ երկրիս, որ երթայ զեն կրածն ’ ի դարպասն ու գանկտի եւ յայտնէ զիւր զենն զոր իրն արած լնին, նայ դարպասն կոչէ ’ ի Սիծիլիանցն զով գտնու ’ ի մեր երկիրս, որ կենայ ու Սծիլիանովն հաստատէ զպակասութիւնն զոր արել լնին այն մարդուն, յայնժամ Սծիլիան ( քն ) պարտին որ գրեն թուղթ ու յըղըրկեն ’ ի Սծիլիան, թէ այս անուն մարդ ’ ի ֆլան տեղ այս անուն մարդոյ ’ ի Հայոց զեն արար, ու պակասութիւնն այսչափ իրք. ապա տան տարի մի համբերութիւնն, կամ ըղըրկեն զենն զոր արած լնի, կամ զենին անողն՝ որ գայ վճարէ զոր արած լնի։ Ու թէ զենին անողն մեռեալ լնի, նայ յինչիցն առնուն՝ ողորկեն զենն զինչ արած լնին. ու թէ յերբ յիմաց լնի իրանց Սծիլիանց ’ ի Սծիլն՝ մինչ ’ ի տարին չղըրկեն զենն կամ անաւղըն, ինչ Սծիլացիք կան յերկիրս՝ բռնուին, որ վճարեն զենն զոր արելն ին Սծիլանքն՝ մեր բնակչացն, զոր կեցնվի ’ ի դարպաս. եւ իրենք սիրեցեալ՝ բնակիչքն Սծիլիանքն, որք են Սծիլիան, Սծիլիանի որդիք, որք են եւ որք գալոց են, բռնած լնին, պահել ընդդէմ մեզ հաւատարմութիւն, եւ յետ մեր ժառանգաւորացն, յիմայ եւ յայսկից ’ ի յետ ըղորդ եւ անարատ սէր եւ հաւատարմութիւն իւրեանց ամենայն կարողութեամբն ’ ի ծով եւ ’ ի ցամաք, մեզ եւ մեր յերկիրս, ամէն ժողովրդեան յոր տեղ որ գտնվին, իւրեանց ամէն կարողութիւն հաւատարմութեան առանց ամէն ազգ խաբէութեան։ Յայսմ հետէ չունի ոք իշխանութիւն ’ ի թագաւորութեանս մերոյ ամենայն հնազանդեցելոցն ’ ի մեծամեծաց մինչ ’ ի փոքունս՝ մերոյ թագաւորական բարձր հրամանիս հակառակ եւ կամ ընդդիմակաց կալ, կամ փառաւոր եւ սիրեցեալ բնակչացն Սծիլանոցն ուժ եւ կամ նեղութիւն առնել, կամ իրէնցնէ աւելի հարկ կամ իրաւունք պահանջել. այլ մնասցէ հաստատուն ամենայն մի ըստ միոջէ որպէս վերոյ էնք շնորհել, առանց հակառակելոյ ումեքէ։ ­ Վասն որոյ պարգեւեցաք իւրեանցն զմեր բարձր Շքեղս [8] եւ շնորհաւոր բրվլիճս. եւ յաղագս առաւել հաստատութեան ձեռնագրեցաք մերով թագաւորական բարձր ձեռնագրեաւս, եւ կընքեցաք արքունական ոսկի վուլովս. ’ ի փառս անեղին Աստուծոյ. ամէն։

Գրեցաւ ’ ի թվականութեան մարդեղենալոյն Քրիստոսի յուսոյն մերոյ ՌԳՃԼ. ’ ի Հայոց մեծաց թուիս ՉՁ. ’ ի յըն ( դ ) իքտիոնիս Հոռոմոց ԺԵ, եւ յամսեան նուեմբերի ԻԴ. ’ ի ջանլերութեան Յանէս Իրիցանց եւ արքայհայրութեան Վասլի ՝ ծառայի Աստուծոյ եւ շնորհողի այսմն վերնոյգրեալ պարգեւացս։

X ԼԵՒՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ։

 

[9] In nomine Patris et Filij et Spiritus Sancti. Amen. LEO fidelis in Jesu X ro ՟, per gratiam et misericordiam ejus Rex omnium Armenorum, filius bonæ memoriæ Regis Armeniæ Ossini Primi, potens et alterius de præclara et bona radice Armenorum. — Notum sit omnibus nobis presentibus et futuris; quia sicut est et fuit consuetudo primorum Regum fidelium in X ro ՟ Jesu beatorum parentum nostrorum et nostrarum, honorare omnes largis Gratijs estraneos et intrinsecos sive intra neos, de abundantibus Gratijs nobis datis et concessis de super, illis qui petunt a Nobis, dare et concedere vo lumus Gratias; Eodem autem modo venerunt coram nobis dilecti et famosi habitatores Siciliæ, et petierunt Gratias Regiæ Mayestati Nostræ dispergere inter nos tros comuniter. — Nos autem reputavimus dignum fa cere eis Gratias fidem spem eorum; et de his quæ pe tierunt a nobis et concessimus omnibus Sicilianis sive Siculis qui sunt veri Siculi et filij Siculorum, et qui venturi sunt. Quod sint dilecti honorati conservati sal vati provisi ipsi personaliter, et eorumdem bona a Nostra Regali Mayestate et ab omnibus obedientibus nobis; et quod habeant et habere debeant libertatem et franchitiam in Regno Nostro: Videlicet, quod quicquid de Mari sive per Mare ad terras Nostras portabunt, et quicquid de Terra extrahent et portabunt per mare vendendo et emendo in terra Nostra, scilicet de illis mercimojis, mercantijs et rebus quæ intrabunt sive pon derabunt in bilancijs sive statera ponderis, dabunt et solvere debeant duos pro quolibet centenario, et nihil plus dabunt; quia donavimus eis et illis rebus sive de illis rebus ac omnibus alijs quæ non intrabunt in bi lancijs sive ad pondus bilanciarum, et non ponderabun tur in vendendo et emendo, liberi sint et esse debeant franci et exempti ab omni drictu et dohana, præter Senceragium, quem volumus quod dent et solvant et dabunt.

Et volumus sub promissione et pacto, quod si aliquis Sicilianus sive Siculus venerit ad terram Nostram cum aliqua Navi, sive cum a ligno alio ligno ejus manerciei (?) sit et portabit aliquas res sive mercantias alterius uni versitatis sive Communitatis, francando et expediendo illas mercantias et res tamquam de mercantijs et rebus Siciliani sive Siculi, quod si reperiatur et inventus fuerit, ille talis Siculus faciens talia, perdat et perdere debeat suam franchitiam et libertatem.

Et si erit discordia sive comptentio inter Sicules sive Sicilianos, vel inter Siculum et Armenum seu aliam nationem, cognoscant et justitiari faciant per Curiam Nostram contra delinquentes.

Et si aliquis Sicilianus fecerit aliquod damnum in ter ra Nostra sive in populo nostro et nostris habitationi bus, explorando et expoliando, vel aliquod alium dam num faciendo, si damnificatus erit Burgensis aut habitator terre Nostre, vadat et ire debeat coram Curia Nostra, et ostendat et ostendere debeat damnum sibi datum; per querimoniam tunc Nostra Curia vocet de Siculis illis qui reperiuntur in terra nostra, et probato quod damnum passum contra Siculum damnificantem, tunc Siciliani sive Siculi inventi in Terra nostra, obligati sint quod ipsi debeant describere in Siciliam et mictere literas in hunc modum dicendo: Quod, talis Siculus sive Sicilianus fecit tale damnum tali homini in tali loco, et quod damnum, et nominet quantitatem rerum; et detur terminus unius anni istis inventis in terra Nostra, vel quod restituant infra terminem damnum passo sive damnificato, vel quod faciant coram damnificante duci personaliter coram Curia nostra tum rebus, aut restituant damnum passo, aut faciant tantum quod ille qui fecit respondeat coram Curia Nostra habente de presenti. Et quando significata fuerit per Sicilianos predicta indictio, et infra terminum nec damnificator compareat aut res acceptas mictat, tunc dicti Siculi sive Siciliani qui invenierunt in Terra Nostra tunc temporis, erunt obligati et satisfacient damnum passo tantum quantum eorum Siculum fecerit et commisivit damnum dicto habitatori nostro dictæ Terræ Nostræ, in presentia Curiæ nostræ.

Et illi dilecti Siculi habitatores Terræ Nostræ qui sunt et qui erunt Siciliani et filij Siculorum, qui etiam sunt et venturi sunt, obligati erunt observari nobis fidelitatem et erga Regiam Mayestatem Nostram, et post Nos heredibus et successoribus Nostris; et nunc prout ex tunc nostra recta et integra dilectio et fidelitas toto posse suum in Terra et in Mari Nobis et populo Nostro ubicumque inventi fuerint, sit et esse debeat sine aliquo dolo et fraude. — Ex nunc nullus habeat potestatem de his qui obediunt Regisæ Mayestati Nostræ ad minorem usque ad mayorem facere contra aliquos Sicilianos aut violentias aut injuriam inferre, vel petere alicui Siculo, aut exigere aliquod tributum sive damnum; sed obedire omnibus mandatis regalibus nostris. Et remaneant firma omnia et singula, sicut superius concessimus, contrarietate nulla opposita ab aliquo.

Preterea concessimus eis Nostrum eccellens Sigilum et gratiosum Privilegium; et propter majorem firmitatem manu subscriptum per nostrum chirografum rubeum Sigillum aureum per Regalem Bullam auream in honorem Dei.

Datum a Nativitate Domini Nostri Jesu X ri ՟ anno M. 0 CCC. 0 XXX. et a mayore Computo Armeniæ Septingentesimo octuagesimo, Inditione Romanorum Decimaquinto, mensis Novembris die XXIIIJ. 0 Annis Ettrsato [10] per procurationem Basilij Servi Dei Concessoris Gratijs suprascriptis.

X LEO REX OMNIUM ARMENIORUM (in rubeo).

Suprascriptum et extractum fuit predictum Privile gium de Armenico in latino per me Nuncium Deotisalvi de Callio Notarium publicum, secundum interpretatio nem factam per Dominum Fratrem Thadeum Episco pum Occichensem, fidelem Interpretem, de verbo ad verbum interpetrantem omnia et singula supradicta, nihil addito vel diminuto quod sensum variet et mutet intellectum predicti Domini Fratris Thadei, in presen tia Testium infrascriptorum; Qui Dominus Frater Thadeus Episcopus Occichensis sedens pro Tribunali, quia dictum Exemplum cum Originali in omnibus concorda re invenitur, suam authoritatem imposuit atque decretum, ut ubique hoc Exemplum plenam fidem faciet si cut Originale predictum.

Acta fuerunt hæc in Civitate Sissij, in domo habitationis dicti Domini Fratris Thadei; anno Domini a Na tivitate ejus M. CCC(XXX)IJ 0, Inditione XV. a, die VI. a mensis Januarij: Presentibus….

(Desunt nomina. Պակասեն անուանք վկայիցն ).

Ego Nuncius Diotisalvi de Callio, Imperiali authoritate Notarius ac Judex Ordinarius, predictum Exem plum de Originali, hic X fideliter transumpsi et exem plaui, ut predictum est, et interpositione dictæ autho ritatis et Decreti una cum dictis Testibus interfui, et ea omnia de verbo ad verbum in hanc publicam formam redegi, meoque signo signavi, et robur plenissi mum omnium predictorum est.

Ex Originali conservato in Thesauro Privilegiorum Senatus nobilis Urbis Messanæ, Regni Siciliæ primariæ, extracta copia, solitoque Senatus sigillo in pede mu nitum.

Messanæ, secundo Martij, 3. e Inditionis, 1605.

Don Franciscus Papardo pro Regio Magistro Notario.

Et ego Doctor Petrus de Elhoyo Inquisitor contra he reticam pravitatem, vidi Privilegium seu Salbaguar diam Originalem de qua istud sumtum fuit, cum suo Si gilo aureo pendente Regis Leonis Armenorum, Missa ne, et scio reconditum fuisse in archivo scripturarum civitatis Missanæ.

Facta hec certificatio mea manu propria, Messane, tercio die marci, milesimi sexcentesimi quinti.

Doctor Petrus de Elhoyo Hispanus contra….

Ես Տէր Բարդողիմէոս Աբկարացի * այս թագաւորին սերմանէ, հաստատեմ զոր գրեալ է։

Ի կռան պատճենին գրեալ է, նոյնպէս ’ ի սկիզբն ԺԷ դարու,

Siculorum Franchitia in Armenia de rebus emendis et vendendis.

Ապա նորագոյն գրով յաւելեալ է յետագայ հայերէնդ.

Սիսա Հայոց թագաւորը տվեր է այս բաթէնթան Սիճիլէացոց որ երթան ու գան։

* Ի զարմէ Աբգարու տպագրապետի, որդի կամ թոռն կամ եղբօրորդի նորա. զիա՞րդ եւ ’ ի տոհմէ թագաւորին Լեւոնի՝ ոչ է յայտ. սակայն եւ Սուլթանշահ որդին Աբգարու՝ կոչի ’ ի ժամանակակցացն իշխան եւ արքայշաւիղ, թերեւս փոխանակ գրելոյ արքայշառաւեղ ։

 

Չիք երկբայել թէ ուրոյն ’ ի յիշեցելոցս աստի ընկերութեանց եւ հասարակապետութեանց ` առանձնակ վաճառականք եւ նաւք յայլոց կողմանց երթեւեկէին յԱյաս. յորոց զմի ’ ի հնագունից եւ յառաջնոց իսկ՝ հաճոյ թուեսցի յիշել վասն կարեւոր ինչ ծանօթութեանն, եւ վասն զի յազգայնոցս է աւանդեալ, յամի 1271. Յոյն ոմն ազգաւ ` անուն Պետինաֆենդ, որ ըստ հայերէն յիշատակագրի մերոյ ` « թարգմանի Տղայ-պարոն … յոյժ բարեպաշտօն եւ լի իմաստութեամբ եւ սիրովն առ Աստուած, նաւաստի եւ կատարեալ նաւապետ, պատմեաց մեզ ’ ի քաղաքն Եգիաս ( Այաս ), ’ ի տաճարն Աստուծոյ որ կոչի Ս. Լազար, … ( զխնդիր ջրախառնութեան ’ ի պատարագի. քանզի ) սոցին իրացս ականատես եւ ականջալուր լեալ էր ’ ի թագաւորեալ քաղաքն ` յաւուրս մանկութեան եւ առոյգ հասակին. իսկ յորժամ պատմեաց մեզ ` ’ ի կարգ կատարեալ ծերոցն էր, եւ ամենեւին զաղքատաց հոգայր ` սիրով եւ խոնարհութեամբ եւ առատ տրօք. զի ինքն ’ ի Կոստանդնուպօլսոյ էր, եւ զանցս աղէտիցն լալով եւ արտասուօք ճառէր », եւ այլն. աղաչեաց զպատմեալսն ’ ի գրի հարկանել: Դոյզն յիշատակդ ` զատ յայլոց ` ընծայէ մեզ աւադիկ եւ զանուն միոյ յեկեղեցեաց Այասոյ, Ս. Լազար, մինչդեռ այլքն զանխլացեալք մնան առ ’ ի մէնջ: — Ոմանց ’ ի վաճառական ազգացդ եւ ընկերութեանց ` էին եւ յատուկ նաւամատոյցք կամ բեռնթափք ’ ի մինայն Այասոյ, որպէս Տաճարականացն ասպետաց, Discargatorium Templi [11]: Իսկ Վենետաց ` քանզի բազում էին անդ եկք եւ վաճառք բերեալք, եւ ոչ բաւէր յառաջսահմանեալ բաժին նաւահանգստին, վասն որոյ հայցեցին եւ ընկալան շնորհս ` յամի 1320, թափել զբեռինս իւրեանց ’ ի ծովափնն (splaja), զոր Հայք կոչէին Եալոն կամ Եալու, որպէս ասէ հրովարտակն Լեւոնի Դ յոյն բառիւ, որով վարին արդ եւ Թուրքք ( եալը ասելով ):

 

 

[1]             Lajacium habet portum et siccam unam ante, quæ scolium dici potest; ad quam quidam siccam prodenses figuntur et anchora versus terram firmam. — Sanudo, II, IV, 26.

[2]             Դուստր նորա Կոմսուհի կոչեցեալ (Contessa) յամի 1300 զկէս տեղւոյն վաճառեաց եւ զկէս վարձեաց, ’ ի հանդերձանս հարսանեաց իւրոյ դստեր։

[3]             Ոչ գիտեմ նո՞յն թէ որիշ տուն էր բնակութեան Պայլին, զոր՝ բազում անգամ վճռեաց ծերակոյտն Վենետկոյ՝ նորոգել, առաքելով եւ զծախսն, մերթ 5, մերթ 6, եւ մերթ 12 լիրայ կրոսից, որոց մէն էր 10 ոսկի նոցա. եւ մի ’ ի Պայլիցն ( Սինիոլոյ ) ’ ի Վենետկոյ բերեալ էր նաւուք զփայտս շինութեանն՝ յԱյաս, յամի 1299 ։

[4]             Et nos octroyons et donons en Layas la cité une yglise, et che il tienent prestre à servir l'iglyse, en memoire de nos et de nos mort. — Ի պէտս նորոգութեան եկեղեցւոյս՝ յամին 1314 ՝ վճռեաց ծերակոյտն տալ 10 կրոս լիրայից, իբր 1200 ֆրանգ յայժմուս։

[5]             Այսպէս գրի ’ ի հրովարտակին Լեւոնի Դ, եւ յօտար դիւանս Լատինաց գրի եւս Masgnellum Mansionile, եւ ’ ի Փռանկաց Maisnil.

[6]             Ֆռանգ­Խաթուն ՝ իբրեւ յատուկ անուն յիշի եւ ’ ի Մեծ Հայս։

[7]        Բազում հաւաստիք եւ վաւերականք են մտերմութեան եւ բանակցութեան արքունեաց Հայոց ընդ Սիկիլիայցն, որպէս թուի սկսեալ յաւուրց անտի Մեծին Լեւոնի. զի ոչ վայրապար համարիմ դեսպանի նորին Հեթմոյ ­ Հեղեայ՝ եղբօր Ս. Ներս. Լամբրունեցւոյ՝ յերթալն առ Քահանայապետն Հռովմայ եւ առ Կայսր, յիշել զիւր « նաւարկելն մերձ յաշխարհն Բոյլաց ». զի յայնմ ժամանակի երկոքումք անուամբք կոչէր մի թագաւորութիւնն՝ Սիկիլիոյ եւ Բուլիոյ, որոց տիրէր Փրետրիկ Ա։ Այլ սերտագոյն երեւի յարընչութիւն մերոցս ընդ Սիկիլիայց՝ յաւուրս պայազատութեան Անժու տոհմի եւ յետ այնր. երեք դեսպանութիւնք Հայոց ծանօթ են յընթացս հնգից լոկ ամաց. առաջնոյն՝ յամի 1278, գլխաւոր էր Վահրամ Լադիֆ մականուանեալ ’ ի հրամանագիրս Փրետրիկայ, մատակարար ? (Dapipherus) թագաւորին Հայոց, առ որ ( առ Լեւոն Բ ) առաքէր Սիկիլիացին յընծայ՝ երիվարս չորս մարտիկս կամ սպառազինեալս, եւ շունս, (cum quatuor equis ad arma, canibus, quos eidem Regi transmittimus, etc. ), 60 ունկի ոսկւոյ արժէիւք 1 ։ Նշանագոյն եւս բան է ’ ի գրին՝ կոչելն զթագաւոր մեր՝ սիրելի Մերձաւոր իւր, Illustris Regis Armenie carissimis affinis nostris. մերձաւորութեանն կամ խնամութեան՝ անծանօթ է ինձ որպէսն. իցէ թերեւս վաղեմի մտերմութիւնն, եթէ հանգոյն եղբօր իւրոյ՝ Ս. Լուդվիկայ թագաւորի Փռանկաց՝ եւ ինքն Կարոլոս հանդիպեցաւ յարեւելս՝ մերոյս Հեթմոյ արքայի, եւ Լեւոնի Բ՝ մինչ պատանի էր սա. կամ թերեւս ակնարկէ ’ ի խնամութիւն ծովապետին իւրոյ Նարժոյ՝ (Narjaud de Toucy), որ առեալ էր ’ ի կնութիւն զ Լուցիայ ՝ դուստր Սիպիլի քեռ Լեւոնի ( եւ բրնձին Անտիոքայ ) ։ Երկրորդ դեսպանն՝ ’ ի միւսում ամի (1279), կոչի Վասակ. յերրորդում նուագին, 1282, չորք էին դեսպանք, եւ գլխաւոր Գուլիելմ Անտիոքացի, երկու ա՛յլ ընկերօք. որք աւելի քան զամիսս վեց կացին ’ ի Նէապօլիս, եւ ամենայն ծախք ռոճկի նոցա յարքունուստ հատուցան, 23 ունկի ոսկւոյ. եւ սոցա եւ առաջնոցն՝ շնորհեցաւ ըստ կամի ընտրել նաւս եւ նաւահանգիստս եւ նաւել։ ­ Յաւելաւ եւ եւս մտերմութիւնն եւ խնամութիւն՝ յորժամ (1315-6) Օշին արքայ էառ ’ ի կին զ Յովհաննա կամ Եռինէ որ եւ Աննա ՝ դուստր արքայազարմն Փիլիպպոսի իշխանին Տարենտայ, մայրագիր Լեւոնի Դ. եւ սա ինքն յետ մահուան Զապելի դշխոյի՝ դստեր Օշնի Պայլի, էած ’ ի կին զ Կոստանդիայ կամ Ելէոնորա դուստր Փրետրիկայ Ա թագաւորի Սիկիլիոյ, զմնացեալն այրի յԵնրիկոսէ թագաւորէ Կիպրոսի, վասն որոյ եւ հայր իւր կոչէ զՓրետրիկ՝ ’ ի Պարգեւագրին՝ զոր ետ վաճառականացն Սիկիլիոյ, յամի 1331, ’ ի 24 նոյեմբերի։ ­ Յետ Պարգեւագրի Լեւոնի Բ ( որ առ Գենուացիս ), միակ է եւ սորայս անկորուստ մնացեալ հայերէն բնագիր, եւ պահեալ ’ ի դիւանս մեծի քաղաքին Մեսսենայ, ձեռնագրով եւ ոսկի կնքով թագաւորին. որ թէպէտ հրատարակեալ ’ ի մէնջ այլուր (’ ի Բազմավիպի 1847 տարւոյ եւ ’ ի Cartulaire), հանդերձ նոր փռանկ թարգմանութեամբ, այլ արդ ունելով ’ ի ձեռին եւ զհին լատին թարգմանութիւնն հանդերձ վաւերական վկայութեամբք, արժան համարիմ զբնաւն կարգել ’ ի շարս ծանօթութեանց Այասոյ, յորոյ սակս իսկ մարթ է ասել արտադրեալ զայն՝ արքունի դիւանաց Սսոյ, ’ ի ձեռն Յովհաննու Երիցանց Քարտուղարի, եւ թարգմանութեամբ Եղ. ( միանձին ) Թադէի ՝ եպիսկոպոսի անծանօթ կամ մանաւանդ աղաւաղեալ անուամբ տեղւոյ՝ Occichensis, եւ ուղղագրեալ ’ ի լատին նօտարէ եւ նուիրակէ Աստուածապրեցոյց կոչեցելոյ, Deotisalvi de Callio ։ Այս պարգեւագիր ծանօթ է Մաղաքիայ Դպրի, ’ ի վերջ կոյս ԺԷ դարու, որ ’ ի Տարեգիրս իւր նշանակէ. « ՉՁ (1331). Լէօն թագաւոր Դ եդ ուխտս եւ դաշինս ընդ Սիծիլիանսն Ֆռանկաց՝ վասն վաճառականութեան, որ ազատ լինին յարքունական հարկէ » ։ — Իսկ պատճեն եւ թարգմանութիւն Պարգեւագրին այս է.

1.          Ոսկի դրամ մի էր Սիկիլիոյ ունկի կոչեցեալ, որ ըստ ոմանց զուգի յայժմուս 13. 73 ֆրանկաց. բայց վարկ երիվարացն՝ ցուցանէ զկշիռ ունկւոյ ոսկւոյ, որ էր իբրեւ 60 ֆր. իսկ երիվարք Սիկիլիոյ եւ Նէապօլսոյ՝ ազնուացեալք յարաբացի յովտակաց՝ մեծագնի վաճառէին յայնժամ, 1000 եւ 2000 եւ մինչեւ 4000 ֆրանկաց։

[8]             Սիկել, Sigillum, որ է նոյն իսկ Հրովարտակն։

[9]             Պատճեն լատին թարգմանութեանս զոր ունիմք ’ ի ձեռին՝ գրեալ եւ վաւերացեալ է յամի 1605, որպէս տեսցի յաւարտ բնագրին. իսկ ’ ի խորագրին կարգի ծանօթութիւն ’ ի նօտարէ, նկարագրելով զոսկի կնիք Լեւոնի, այսու բանիւք. In nomine Domini Nostri, etc. Hoc est exemplum cujusdam Privilegij scripti in armeno, cum quandam Bulla a urea pendenti in filo serico; in qua quidem Bulla ab una scupla ( sic ) erat quædam imago Regis et litere dicentes: LEO REX OMNIUM ARMENORUM, et ab altra parte erat sculptus quidam leo cum quadam cruce super dorsum, et hæc litere dicentes, LEO PER DEI GRATIAM REX ARMENORUM. - Cujus Privilegij transumpti de armenio in latino tenor talis est.

[10]           Pro Hanes (Johannes) Irîtzanz.

[11]           Յիշի ’ ի մուրհակի ’ ի գրելոյ յԱյաս յամի 1279 (11 փեպր. ) ։