140.
Այաս.
Շէնք.
Վաճառականք
Գենուացիք,
Վենետք,
Սիկիլիացիք,
եւ
այլք
Որպիսի՜
եւ
ո՛րչափ
էր
գոգն
եւ
կայան
որ
ընդգրկէր
զտորմիղդ,
եւ
որպիսի՛
պատսպարանս
ընծայէր,
խնդրեն
միտք
հարկաւորաբար.
—
եւ
քանզի
առ
այս
ոչ
պատասխանեն
րաբունք
մեր
հինք
համառօտաբանք
կամ
զանցառուք,
առաջի
արասցուք
զայժմու
նշխարեալ
կերպարանս
ափանց
Այասոյ,
զամբարտակին
եւ
զ
մինային,
որչափ
ինչ
մնացեալ
է
’
ի
քանդուածոյ
խուժանի
հրոսից
եւ
ալեաց,
ըստ
հարեւանցի
գծագրութեան
անգղիացի
եւ
փռանկ
ծովապետաց:
—
Ի
նախնեաց
վկայութենէ
գիտեմք
զի
երկու
Բերդք
էին
Այասու,
մին
’
ի
ցամաքի,
միւս
’
ի
ծովու.
յայտ
է
թէ
յետինս
կայր
’
ի
ձեռագործ
կամ
’
ի
բնական
կղզեկի,
(Insula
Ayacii,
ըստ
դիւանաց
).
այլ
յաւէտ
մարթ
է
ձեռագործ
ասել
ըստ
շինութեանցն,
թէ
եւ
ոչ
հաւասարէր
ամրութեան
ցամաքայնոյն,
բայց
եթէ
ծովային
ալեացն
շրջափակութեամբ.
եւ
ամբարտակ
’
ի
հարաւոյ
արեւելից
կցէր
զերկոսին
բերդերն,
գործելով
պատսպարան
նաւուց.
եւ
որպէս
երեւի
’
ի
դոյզն
տախտակիդ
`
լուսնաձեւ
կայր
ծովային
շինածն
յարեւելից
կուսէ
հանդէպ
ցամաքին.
եւ
ըստ
ձեւոյն
`
արաբացի
բանիւ
մինայ
եւ
ըստ
մերոցս
`
մանեակ
կոչիւր
նաւահանգիստն:
Տարածութիւն
նորին
համարի
արդ
իբրեւ
բնամղոն
մի,
եւ
թէպէտ
խցեալ
է
`
աւազոյ
եւ
խճոյ
կուտակմամբ,
այլ
ուրեք
2
եւ
3
եւ
4
չափ
խոր
է:
Սանուտոյ
վենետկեցի
`
որ
ետես
զԱյաս
մինչ
’
ի
շքի
եւ
’
ի
շարժման
էր,
ասէ.
«
Այաս
ունի
նաւահանգիստ
եւ
խրուտ
կամ
խարակ
մի
’
ի
հանդիպոյ
`
զոր
մարթ
է
ժայռ
կոչել.
յայն
խարակ
մխեն
հաստատեն
զճոպանս
եւ
զխարիսխս
’
ի
ցամաքն
կոյս
»
[1]:
Որիշ
յայսցանէ
թուին
Անուրք
յորմունս
ծովային
բերդին,
յորս
`
խնդրեցին
Վենետկեցիք
(
յամի
1320)
կապել
զնաւս
իւրեանց,
եւ
արքունի
հրովարտակաւ
շնորհեցաւ
խնդիրն
`
հանդերձ
այլովք:
—
Բերդն
արտաքին
կայ
’
ի
ծագ
ցամաքին
`
լեզուաձեւ
ցցուեալ
’
ի
ծով,
կոփածոյ
վիմօք
կառուցեալ
հանդերձ
զուգմամբ
բեկորոց
սեանց
հին
շինուածոց,
յորս
եւ
մնացորդք
յոյն
արձանաց.
բազում
անգամ
աւերեալ
յԵգիպտացւոց
եւ
վերստին
շինեալ
’
ի
Հայոց,
եւ
դարձեալ
քանդեալ,
եւ
յետ
վտարանդութեան
նոցին
`
միւսանգամ
կարկատեալ
յՕսմանեանց,
թուի
զառաջին
ձեւն
պահել
չափաւորապէս.
կրկին
ունի
պարիսպս,
ներքինն
բարձրագոյն
եւ
բոլորշի
աշտարակօք,
արտաքինն
`
ցածագոյն,
որք
մեծաւ
մասամբ
խանգարեալ
են,
եւ
շուրջ
պատէ
պարկէն
փոսոյ,
յորում
հոծեալ
երեւին
դերբուկք
եւ
քարեղէն
գնտակք
պարսպացն
բաշխիչք:
Ի
հիւսիսոյ
կուսէ
բերդին
առ
ծովեզերին
է
գերեզմանատուն:
Երեւին
’
ի
ծովու
մնացուածք
ամբարտակին,
որ
’
ի
հարաւոյ
եւ
արեւելից
տանէր
’
ի
ծովայինն
բերդ
ընդ
հիւսիսի
արեւելից.
ուր
արդ
երեւի
աշտարակ
մի
մեծ
բոլորաշէն,
եւ
’
ի
հարաւոյ
կուսէ
երկայնաձիգ
շինուած
կամարակապ
սենեկօք,
լուսամուտս
ունելով
քառակուսիս
’
ի
ձեղուանն.
եւ
այլ
կամարք՝
արդ
խցեալք
`
յառաջոյ
կուսէ:
—
Ընդ
մէջ
ցամաքային
բերդին
եւ
վտակի
միոյ
փոքու
իջելոյ
’
ի
լերանց
’
ի
հիւսիսոյ
`
կան
աւերակք
հնագոյն
մասին
քաղաքին
կամ
Եգէայ,
աղիւսաշէն
եկեղեցեաց,
բաղանեաց,
եւ
կամրջոց.
յայնկոյս
գետակին
`
յարեւմուտս
`
մնացուածք
նորոյ
քաղաքին
Այասոյ,
դերբուկք
տանց
յաղիւսոյ
եւ
’
ի
քարէ,
բեկորք
բրտեայք
եւ
պաղպաջուն
կճեայք:
Ի
բերդին
բնակեն
արդ
’
ի
գձուձ
տնկունս
`
սակաւ
ընտանիք
Թուրքմանաց,
(
ոգիք
75
ըստ
Լանկլուայ,
յամին
1852),
իբրեւ
ստուերք
նախնի
բազմամբոխ
մարդկան
բնակչաց
եւ
եկաց
այնքան
ազգաց
եւ
լեզուաց:
Թերեւս
յաւերակս
անդ
տապաստ
դնին
եւ
արտաքին
պարիսպք
քաղաքին,
թէ
եւ
ոչ
յիշին
’
ի
նախնեաց,
որպէս
եւ
ոչ
դրունքն.
բայց
զմի
յայսցանէ
ցուցանէ
մուրհակ
մի
դիւանաց
Գենուայ,
Ալամանաց
դուռն
կոչելով,
Porta
Alamanorum,
ուր
էր
վաճառատուն
կամ
ապարանք
(logia)
Յովհաննու
ուրումն
`
Tortorelle
(
Տատրակ
)
կոչեցելոյ:
Գլխաւորաց
ազգաց
`
զոր
խառն
յիշեցաք
’
ի
վեր
անդր,
էին
իւրաքանչիւր
զատուցեալ
թաղք
բնակութեան,
ոմանց
`
հանդերձ
եկեղեցեաւ
իսկ,
փնդըկօք
եւ
մթերանոցօք,
եւ
ապարանօք
ազգապետին,
որ
սովորաբար
Console
կոչիւր,
Գունց
յեղեալ
’
ի
Հայոց,
կամ
Վիգայր
(Vicaire,
որ
է
երեսփոխան
կամ
տեղակալ
),
եւ
ապարանք
նոցին
`
Logia
կամ
Lobium,
ուր
եւ
դատարան
նոցին,
Curia.
յանուանէ
յիշին
ապարանք
Գենուացւոց,
Վենետաց
եւ
Պիաչենցեայց:
—
Առաջնոցն
էր
եւ
եկեղեցի
յանուն
Ս.
Լաւրենտիոսի,
յոր
յետոյ
ուրեմն
փոխադրել
կամելով
Յովհաննու
ԻԲ
Պապի
`
զլատին
արքեպիսկոպոս
Մամեստիոյ
`
յամի
1322,
հակառակ
կային
Գենուացիք,
սեփական
իւրեանց
ասելով
զտաճարն:
Յիշին
ոմանք
յեկեղեցպանաց
նոցին,
(Prior
Sancti
Laurentij).
որպէս,
Միքայէլ
երէց,
յամի
1274,
եւ
Յակոբ
`
յամի
1279,
եւ
քահանայք
Յովհան
եւ
Յակոբ
’
ի
նմին
ամի:
Յեկեղեցւոջ
աստ
թաղեալ
են
Գենուացիք
վախճանեալք
յԱյաս,
որպէս
յայտնի
’
ի
կտակաց
նոցին,
տալով
իւրաքանչիւր
հողագին
20
նոր
դրամ
հայկական:
Իսկ
գունցք
Գենուացւոց
յԱյաս
`
ստորագրողք
վերոյ
նշանակեալ
մուրհակաց
դիւանացն
`
եւ
այլք
ոմանք
յիշեալք,
են,
յամս
1270.
Բալլավիչինոյ
Յակոբ,
Giacomo
Pallavicino.
1273
?.
Օչելլի
Գրիգոր,
Gregorio
Ocelli.
†
նախ
քան
զամն
1274.
1274.
Ֆիլիբբի
Դարդարոյ,
Filippi
Tartaro.
1279.
Լէոնին
տէ
Նիկրոյ,
Leonin
de
Nigro.
1288.
Պէնէթ
Զաքարէ,
Benetto
Zaccaria.
Յիշի
սա
’
ի
վաւերական
պարգեւագրի
Լեւոնի
Բ,
որ
բազում
շնորհս
եւ
թեթեւութիւն
բաժից
արար,
որպէս
տեսցի
յետոյ
’
ի
բնագրին,
’
ի
շնորհս
«
կատարեալ
եւ
հաւատարիմ
սիրելոյն
Սիր
Պէնէթ
Զաքարէին,
վասն
Ճնուվեզ
վաճըռկներոյն
»
։
Յիշի
եւ
Մթերանոց
Գենուացւոց
`
յամի
1279
(Magassenum
Communis
Januæ),
եւ
առանձնականաց
Փնդուկք.
որպէս
Պագոնի
ուրումն
Ծէպէ
կոչեցելոյ
(Bacon
Zebe),
Գուլիելմոսի
Կրիֆոնի
(Guililemo
Grifon),
եւ
կնոջ
այլոյ
Գուլիելմու
Strejaporco
կամ
Stregghiaporto
կամ
Salvatico
կոչեցելոյ
[2],
յամի
1289,
զոր
Հեթում
Բ
’
ի
սկզբան
պայազատութեանն
`
դարձոյց
անդրէն
առ
Գենուացիս,
ըստ
խնդրոյ
նախայիշեալ
Պէնէթի
Զաքարէի:
Էին
եւ
Վենետաց
Տուն
Հասարակաց
[3]
յԱյաս
(Domus
Communis
Veneciarum),
շնորհեալ
նախ
’
ի
Հեթմոյ
Ա,
որպէս
յիշեցաք
’
ի
վեր
անդր,
յամի
1261,
եւ
վաճառանոցք,
եւ
որ
ինչ
պիտոյ
էր
բազմաթիւ
գաղթականի
վաճառականաց,
որոց
անընդհատ
տուրեւառ
էր
ընդ
Հայս,
ընդ
օտար
ազինս
եւ
ընդ
մայրաքաղաքին
իւրեանց
Վենետկոյ.
եկեղեցի
նոցա
Ս.
Մարկոս
անուն
`
շնորհեցաւ
յաւուրս
Լեւոնի
Բ
յամի
1271,
զի
աղօթեսցեն
անդ
վասն
իւր
եւ
վասն
ննջեցելոց
իւրոց,
որպէս
ասէ
թագաւորն
’
ի
պարգեւագրին
[4]:
Առ
եկեղեցեաւն
էր
անշուշտ
եւ
Գերեզմանատուն
նոցին,
որ
զի
փոքր
էր
`
’
ի
համար
բազմութեան
եկաց
նոցին,
յամի
1320
խնդրեցին
յարել
’
ի
նոյն
զմասն
ագարակի
միոյ
(masenum)
[5],
եւ
շնորհեցաւ
արքունուստ:
Գլխաւորն
Վենետաց
եւ
վարիչ
`
կոչէր
Պայլ,
եւ
վարէր
խորհրդականօք
ոմամբք,
եւ
ցորչափ
ազատ
էր
Աքքեա
`
ընդ
ձեռամբ
Պայլին
նորին
էր,
եւ
’
ի
նմանէ
ընդունէր
զթոշակն
`
400
կամ
600
բիզանդ,
եւ
յերթալն
առ
թագաւորն
Հայոց
`
բիզանդ
մի
եւս
աւելի
աւուր
աւուր:
Յիշին
’
ի
հրամանագիրս
ծերակուտի
նոցին
եւ
յայլ
դիւանական
գրուածս
`
այսոքիկ
Պայլք
յԱյաս,
յամէ
1274
մինչեւ
ցամն
1334.
1282-3.
Մարին
Պատոէր,
Mario
Badoero.
1285.
Լէոնարտոյ
Ճիզի,
Leonardo
Gizi
1288.
Մարկոս
Սինիոլոյ,
Marco
Siniolo.
12…
Յովհան
տէ
Գանալի,
Giovanni
de
Canali.
1290.
Բագրատ
Յուստինոս,
Pancrazio
Giustino.
1293.
Ենրիկ
Տէլֆին,
Enrico
Delfino.
1296-9.
Մարինոյ
Սինիոլոյ,
Marino
Siniolo.
1300.
Պօղոս
Գուիրինոյ,
Paolo
Quirino.
1302-3.
Անդրէաս
Սանուդոյ,
Andrea
Sanudo.
1304.
Յովհ.
Բրեմարինոյ,
Giovanni
Premarino.
1306-9.
Նիկողոս
Մորոզինոյ,
Nicolò
Morosino.
1310-2.
Գրիգոր
Տոլֆին,
Gregorio
Dolfin.
1313-6.
Յուստին
Յուստինեան,
Giustino
Giustinian.
1317-8.
Փիլիպպոս
Պարպարիկոյ,
Filippo
Barbarigo.
1318-9.
Պելէդ
Տանտոլոյ,
Beletto
Dandolo.
1320-2.
Յովհաննէս
Գարոզոյ,
Giovanni
Caroso.
1326.
Վլաս
Մալիբիէրոյ,
Biagio
Malipiero.
1328-30.
Պետրոս
Պրակատին,
Pietro
Bragadin.
1333.
Նոյն
Պետրոս.
13334.
Մարինոյ
Կրիմանի,
Marino
Grimani.
Ցտասն
կամ
հնգետասան
ամ
եւս
յետ
այսր
`
գտանին
յիշատակք
բանակցութեան
Վենետացդ
ընդ
արքունեաց
Հայոց,
այլ
առանձինն
յիշատակք
Այասոյ
լռեն
այնուհետեւ.
իսկ
’
ի
նշանակեալ
յայնմ
վաթսնամեայ
միջոցի
տեղակալութեան
Պայլից
Վենետաց
յԱյաս,
բազում
անցք
անցեալ
են
ընդ
երկոսին
ազգսն,
յաճախ
բարեկամութեամբ
եւ
դուն
ուրեք
եւ
հակառակութեամբ,
զորս
ծանր
վարկանիմք
մի
ըստ
միոջէ
խուզել
եւ
նշանակել,
բայց
եթէ
ինչ
ինչ
յետոյ
’
ի
կարգի
դիպաց
եւ
պատահարաց
քաղաքին,
այսպէս
եւ
զգործս
այլոց
ազգաց
`
ընդ
իրեարս
եւ
կամ
ընդ
մերայոցս
Հայոց:
Սպառսպուռ
քանդումն
քաղաքին
եւ
կորուստ
յիշատակարանաց
`
մանաւանդ
ազգայնոցս
`
չտան
ստուգել
զդիրս
ապարանից
եւ
զայլոց
կարեւոր
շինուածոց
նախապատիւ
ազգացդ
երկոցուն,
Վենետաց
եւ
Գենուացւոց,
թէ
եւ
հաւաստի
իցէ
հուպ
’
ի
նաւահանգիստն
եւ
’
ի
բերդն
լինել,
նոյնպէս
եւ
այլոց
ազգաց
եւ
ազատ
քաղաքացեաց.
յորոց
յիշատակին
`
Ապարանք
Պիաչենցեայց
(Lobia
Placentinorum),
անդստին
յամէ
1279,
ուրանօր,
Գուլիելմոս
Նիկրոյ
ոմն
գործակալ
Բագարոտեան
Ընկերութեան
նոցին
(Societas
Bagarotorum
de
Placentia),
առաջի
վեց
կամ
ութ
հայրենակցաց
`
ետ
մուրհակ
ընդունելութեան
պահանջից
ընկերութեանն
առ
այլ
հայրենակից
(Durans).
եւ
Մանֆրետ
Նապակ
ոմն
(Manfredus
Napacius)
առ
այլ
հայրենակից
(Palmerio
Coadagnello)
մուրհակ
ընդունելութեան
օճառի
եւ
կտաւուց
172
1
/
2
հայ
սառակինեան
բիզանդաց:
Յամի
1295
գունց
Պիաչենցեայց
կոչէր
Յովհան
Պորտի
(Joannes
Bordi):
Յիշի
եւ
յամի
1294
Ֆոնդանա
Յակոբ
վաճառական
Պիաչենցացի
կողոպտեալ
’
ի
Վենետաց
`
’
ի
նաւահանգստի
անդ:
—
Պիզացւոց
գունց
յանուանէ
յիշի
Պինտոն
Սեգգամերենտէ
(Bindon
Seccamerende)
կամ
Սիգամենճի
(Sichamengi),
յամս
1300-1304.
յայտ
ուրեմն
է
`
զի
էին
եւ
նոցա
հաստատուն
ապարանք.
երեսուն
ամաւ
յառաջ
(1274)
քան
զայն
`
յիշին
յանուանէ
բազում
վաճառականք
Պիզացիք
յԱյաս,
շատք
բնակեալք
’
ի
տան
Նիկողոսի
ուրումն
Մուրտայ
(Nicoloso
de
Murta,
որոյ
կին
թուի
Հայ
`
Ֆռանգ
Տիկին
[6]
կոչեցեալ
Francha
Dighina).
սոքա
(
Պիզացիքն
)
փոխ
առեալ
նոր
դրամս
Հայոց
`
խոստանային
փոխանակել
յոսկի
բիզանդս
եգիպտականս,
’
ի
տանելն
զ
փայտ
եւ
զայլ
վաճառս
իւրեանց
`
յԵգիպտոս:
Ըստ
այսոցիկ
աներկբայապէս
ունէին
`
գէթ
գլխաւորք
յայլոց
նախայիշեալ
ժողովրդոց
`
առանձին
ապարանս
եւ
դատաւորս,
մանաւանդ
որոց
կան
մնան
ցարդ
’
ի
դիւանս
եւ
’
ի
յիշատակս
`
պարգեւագիրք
եւ
դաշինք
ընդ
մերոց
թագաւորաց,
որպէս
Փլորենտեայց
յամի
1335,
Սիկիլիացւոց
`
1331,
Մոնբելիերաց
`
1314
եւ
1321,
Կադալանաց,
յամի
1293:
Յետնոցս
նստէին
եւ
պայլք
յԱյաս.
եւ
յամի
1274
’
ի
դիւանական
մուրհակի
միում
յապարանս
գունցին
Գենուացւոց
`
ստորագրէր
Պետրոս
Յովհան
քահանայ
Սպանիացի,
որ
’
ի
դէպ
է
թէ
բնակ
էր
տեղւոյն
եւ
ոչ
անցորդ
պատահական:
Մեծարոյք
եւ
առաւելաշնորհք
քան
զայլս
էին
Սիկիլիացիք,
ըստ
մեծութեան
եւ
զօրութեան
տէրութեան
իւրեանց.
առ
որս
բազոմ
անգամ
դեսպանութիւն
եղեալ
է
եւ
’
ի
մերոցս.
իսկ
’
ի
խնամենալ
Լեւոնի
Դ
ընդ
արքունի
տանն,
(
առնելով
’
ի
կնութիւն
զդուստր
Փիլիպպոսի
իշխանին
Տարենտայ,
զայրի
թագուհին
Կիպրոսի
),
շնորհեաց
վաճառականաց
նոցին
(
յամի
1331)
ազատութիւնս
’
ի
մաքսէ
[7]:
«
Յանուն
Հաւր
եւ
Որդւոյ
եւ
ճշմարիտ
կենդանարար
սուրբ
Հոգւոյն.
ամէն:
ԼԵՒՈՆ
’
ի
Քրիստոս
Աստուած
հաւատացեալ
շնորհաւքն
եւ
ողորմութեամբ
նորին
թագաւոր
ամենայն
Հայոց,
որդի
’
ի
Քրիստոս
հանգուցեալ
արքային
Հայոց
Աւշնի
Առաջնոյ,
կարող
եւ
բարձր,
’
ի
պածառ
եւ
բարի
արմատոյն
Ըռաւբինաց:
Ծանուցանեմք
ձեզ
ամենեցուն
որք
այժմ
էք
եւ
որք
զկնի
մեր
գալոց
էք.
Քանզի
որպէս
աւրէն
եւ
սովորութիւն
է
թագաւորաց
բարեպաշտից
’
ի
Քրիստոս
Աստուած
հաւատացեալ
երանելի
նախնանցն
մերոց
եւ
մեր,
պատուել
զամենեսեանն
առատաձիր
պարգեւաւք
զաւտարս
եւ
զընտանիս,
յաստուածային
առատաձեռնութեան
պարգեւացն՝
որ
տուեալ
է
մեզ
’
ի
վերուստ,
այնոցիկ
որ
խնդիր
ելանեն
մերոց
պարգեւացն,
նայ
ըստ
այսմն
աւրինակի
եկին
առաջի
մերոյ
թագաւորութեանս
սիրեցեալ
եւ
ականաւոր
բնակիչքն
Սիծիլոյ,
եւ
խնդրեցին
պարգեւս
’
ի
շնորհս
մերոյ
թագաւորութենէս
տարածանել
յիւրեանքն
առհասարակ.
նայ
վասն
պածառ
եւ
երեւելի
իշխանին՝
շնորհաւքն
Աստուծոյ
թագաւորին,
եւ
մեր
պանծալի
հաւրն
Ըռէ
Ֆտրկայ
սիրոյն
եւ
հարկեցն՝
ընդունեցաք
զիւրեանց
խնդրուածքն.
պարտ
եւ
արժան
համարեցաք
առնել
իւրեանց
շնորհս
ըստ
յուսոյն
իւրեանց
զոր
խնդրեցին
’
ի
մերոյ
թագաւորութենէս,
եւ
պարգեւեցաք
ամէն
Սիծիլիանոցն,
որք
են
Սիծիլիանք
եւ
Սիծիլիանի
որդիք,
որք
են
եւ
որք
գալոց
են,
որ
լնին
սիրածոյ,
հարկեւորածոյ,
պահած
ու
նախախնամած,
իւրեանքն
իւրեանց
անձներովն
ու
ըռըզակովն,
’
ի
մեր
թագաւորութենէս
եւ
’
ի
մեր
ամենայն
հնազանդելոցն.
եւ
ունան
ազատութիւն,
որ
զինչ
’
ի
ծովէն
’
ի
յերկիրս
մտցընեն,
եւ
զինչ
որ
մեր
յերկրէս
’
ի
ծովն
հանեն
ու
տանեն,
նայ
զինչ
գնեն
ու
ծախեն
’
ի
մեր
ընթանուր
աստուածապահս,
նայ,
զայն
որ
կշեռք
մտնէ՝
տան
’
ի
հարիւրէն
երկու,
այլ
աւելի
իրաւունք
չտան.
թողաք
իրենցն.
եւ
զայն
իրքն
որ
կշեռք
չմտնէ,
գնեն
ու
ծախեն.
ազատ
լնի
’
ի
յամենայն
ազգ
հարկաց
եւ
իրաւանց,
զարդ
’
ի
սմսարչէքն,
որ
սմսարչէք
մէն
տան.
’
ի
պաւման՝
որ
աւտար
նաւ
կամ
աւտար
գէմնի
մարդ
կամ
ըռըզակ՝
չառնուն
հետ
իւրեանցն
որպէս
Սիծիլիան՝
խլըսեն.
ու
թէ
գտնվի
ով
անէ
այսպէս,
նայ
կորցընէ
զիւր
ազատութիւնն
յաւիտեանս։
Ու
թէ
ղալապայ
լնի
’
ի
մեր
յերկիրս
հետ
երկու
Սծիլիացն,
կամ
որ
մէկն
հայ
մարդ
լնի,
կամ
ընդ
այլ
ազգ
կամ
արիւն,
էնոր
իրաւունքն
եւ
դատաստանն
’
ի
մեր
դարպասն
լնի.
եւ
թէ
Սծիլան
պակասութիւն
անէ
’
ի
մեր
երկիրս՝
ժողովրդեան
եւ
կամ
թախտան,
թէ
բուրճէս
լնի
մեր
եւ
կամ
բնակիչ
երկրիս,
որ
երթայ
զեն
կրածն
’
ի
դարպասն
ու
գանկտի
եւ
յայտնէ
զիւր
զենն
զոր
իրն
արած
լնին,
նայ
դարպասն
կոչէ
’
ի
Սիծիլիանցն
զով
գտնու
’
ի
մեր
երկիրս,
որ
կենայ
ու
Սծիլիանովն
հաստատէ
զպակասութիւնն
զոր
արել
լնին
այն
մարդուն,
յայնժամ
Սծիլիան
(
քն
)
պարտին
որ
գրեն
թուղթ
ու
յըղըրկեն
’
ի
Սծիլիան,
թէ
այս
անուն
մարդ
’
ի
ֆլան
տեղ
այս
անուն
մարդոյ
’
ի
Հայոց
զեն
արար,
ու
պակասութիւնն
այսչափ
իրք.
ապա
տան
տարի
մի
համբերութիւնն,
կամ
ըղըրկեն
զենն
զոր
արած
լնի,
կամ
զենին
անողն՝
որ
գայ
վճարէ
զոր
արած
լնի։
Ու
թէ
զենին
անողն
մեռեալ
լնի,
նայ
յինչիցն
առնուն՝
ողորկեն
զենն
զինչ
արած
լնին.
ու
թէ
յերբ
յիմաց
լնի
իրանց
Սծիլիանց
’
ի
Սծիլն՝
մինչ
’
ի
տարին
չղըրկեն
զենն
կամ
անաւղըն,
ինչ
Սծիլացիք
կան
յերկիրս՝
բռնուին,
որ
վճարեն
զենն
զոր
արելն
ին
Սծիլանքն՝
մեր
բնակչացն,
զոր
կեցնվի
’
ի
դարպաս.
եւ
իրենք
սիրեցեալ՝
բնակիչքն
Սծիլիանքն,
որք
են
Սծիլիան,
Սծիլիանի
որդիք,
որք
են
եւ
որք
գալոց
են,
բռնած
լնին,
պահել
ընդդէմ
մեզ
հաւատարմութիւն,
եւ
յետ
մեր
ժառանգաւորացն,
յիմայ
եւ
յայսկից
’
ի
յետ
ըղորդ
եւ
անարատ
սէր
եւ
հաւատարմութիւն
իւրեանց
ամենայն
կարողութեամբն
’
ի
ծով
եւ
’
ի
ցամաք,
մեզ
եւ
մեր
յերկիրս,
ամէն
ժողովրդեան
յոր
տեղ
որ
գտնվին,
իւրեանց
ամէն
կարողութիւն
հաւատարմութեան
առանց
ամէն
ազգ
խաբէութեան։
Յայսմ
հետէ
չունի
ոք
իշխանութիւն
’
ի
թագաւորութեանս
մերոյ
ամենայն
հնազանդեցելոցն
’
ի
մեծամեծաց
մինչ
’
ի
փոքունս՝
մերոյ
թագաւորական
բարձր
հրամանիս
հակառակ
եւ
կամ
ընդդիմակաց
կալ,
կամ
փառաւոր
եւ
սիրեցեալ
բնակչացն
Սծիլանոցն
ուժ
եւ
կամ
նեղութիւն
առնել,
կամ
իրէնցնէ
աւելի
հարկ
կամ
իրաւունք
պահանջել.
այլ
մնասցէ
հաստատուն
ամենայն
մի
ըստ
միոջէ
որպէս
վերոյ
էնք
շնորհել,
առանց
հակառակելոյ
ումեքէ։
Վասն
որոյ
պարգեւեցաք
իւրեանցն
զմեր
բարձր
Շքեղս
[8]
եւ
շնորհաւոր
բրվլիճս.
եւ
յաղագս
առաւել
հաստատութեան
ձեռնագրեցաք
մերով
թագաւորական
բարձր
ձեռնագրեաւս,
եւ
կընքեցաք
արքունական
ոսկի
վուլովս.
’
ի
փառս
անեղին
Աստուծոյ.
ամէն։
Գրեցաւ
’
ի
թվականութեան
մարդեղենալոյն
Քրիստոսի
յուսոյն
մերոյ
ՌԳՃԼ.
’
ի
Հայոց
մեծաց
թուիս
ՉՁ.
’
ի
յըն
(
դ
)
իքտիոնիս
Հոռոմոց
ԺԵ,
եւ
յամսեան
նուեմբերի
ԻԴ.
’
ի
ջանլերութեան
Յանէս
Իրիցանց
եւ
արքայհայրութեան
Վասլի
՝
ծառայի
Աստուծոյ
եւ
շնորհողի
այսմն
վերնոյգրեալ
պարգեւացս։
X
ԼԵՒՈՆ
ԹԱԳԱՒՈՐ
ԱՄԵՆԱՅՆ
ՀԱՅՈՑ։ |
[9]
In
nomine
Patris
et
Filij
et
Spiritus
Sancti.
Amen.
LEO
fidelis
in
Jesu
X
ro
՟,
per
gratiam
et
misericordiam
ejus
Rex
omnium
Armenorum,
filius
bonæ
memoriæ
Regis
Armeniæ
Ossini
Primi,
potens
et
alterius
de
præclara
et
bona
radice
Armenorum.
—
Notum
sit
omnibus
nobis
presentibus
et
futuris;
quia
sicut
est
et
fuit
consuetudo
primorum
Regum
fidelium
in
X
ro
՟
Jesu
beatorum
parentum
nostrorum
et
nostrarum,
honorare
omnes
largis
Gratijs
estraneos
et
intrinsecos
sive
intra
neos,
de
abundantibus
Gratijs
nobis
datis
et
concessis
de
super,
illis
qui
petunt
a
Nobis,
dare
et
concedere
vo
lumus
Gratias;
Eodem
autem
modo
venerunt
coram
nobis
dilecti
et
famosi
habitatores
Siciliæ,
et
petierunt
Gratias
Regiæ
Mayestati
Nostræ
dispergere
inter
nos
tros
comuniter.
—
Nos
autem
reputavimus
dignum
fa
cere
eis
Gratias
fidem
spem
eorum;
et
de
his
quæ
pe
tierunt
a
nobis
et
concessimus
omnibus
Sicilianis
sive
Siculis
qui
sunt
veri
Siculi
et
filij
Siculorum,
et
qui
venturi
sunt.
Quod
sint
dilecti
honorati
conservati
sal
vati
provisi
ipsi
personaliter,
et
eorumdem
bona
a
Nostra
Regali
Mayestate
et
ab
omnibus
obedientibus
nobis;
et
quod
habeant
et
habere
debeant
libertatem
et
franchitiam
in
Regno
Nostro:
Videlicet,
quod
quicquid
de
Mari
sive
per
Mare
ad
terras
Nostras
portabunt,
et
quicquid
de
Terra
extrahent
et
portabunt
per
mare
vendendo
et
emendo
in
terra
Nostra,
scilicet
de
illis
mercimojis,
mercantijs
et
rebus
quæ
intrabunt
sive
pon
derabunt
in
bilancijs
sive
statera
ponderis,
dabunt
et
solvere
debeant
duos
pro
quolibet
centenario,
et
nihil
plus
dabunt;
quia
donavimus
eis
et
illis
rebus
sive
de
illis
rebus
ac
omnibus
alijs
quæ
non
intrabunt
in
bi
lancijs
sive
ad
pondus
bilanciarum,
et
non
ponderabun
tur
in
vendendo
et
emendo,
liberi
sint
et
esse
debeant
franci
et
exempti
ab
omni
drictu
et
dohana,
præter
Senceragium,
quem
volumus
quod
dent
et
solvant
et
dabunt.
Et
volumus
sub
promissione
et
pacto,
quod
si
aliquis
Sicilianus
sive
Siculus
venerit
ad
terram
Nostram
cum
aliqua
Navi,
sive
cum
a
ligno
alio
ligno
ejus
manerciei
(?)
sit
et
portabit
aliquas
res
sive
mercantias
alterius
uni
versitatis
sive
Communitatis,
francando
et
expediendo
illas
mercantias
et
res
tamquam
de
mercantijs
et
rebus
Siciliani
sive
Siculi,
quod
si
reperiatur
et
inventus
fuerit,
ille
talis
Siculus
faciens
talia,
perdat
et
perdere
debeat
suam
franchitiam
et
libertatem.
Et
si
erit
discordia
sive
comptentio
inter
Sicules
sive
Sicilianos,
vel
inter
Siculum
et
Armenum
seu
aliam
nationem,
cognoscant
et
justitiari
faciant
per
Curiam
Nostram
contra
delinquentes.
Et
si
aliquis
Sicilianus
fecerit
aliquod
damnum
in
ter
ra
Nostra
sive
in
populo
nostro
et
nostris
habitationi
bus,
explorando
et
expoliando,
vel
aliquod
alium
dam
num
faciendo,
si
damnificatus
erit
Burgensis
aut
habitator
terre
Nostre,
vadat
et
ire
debeat
coram
Curia
Nostra,
et
ostendat
et
ostendere
debeat
damnum
sibi
datum;
per
querimoniam
tunc
Nostra
Curia
vocet
de
Siculis
illis
qui
reperiuntur
in
terra
nostra,
et
probato
quod
damnum
passum
contra
Siculum
damnificantem,
tunc
Siciliani
sive
Siculi
inventi
in
Terra
nostra,
obligati
sint
quod
ipsi
debeant
describere
in
Siciliam
et
mictere
literas
in
hunc
modum
dicendo:
Quod,
talis
Siculus
sive
Sicilianus
fecit
tale
damnum
tali
homini
in
tali
loco,
et
quod
damnum,
et
nominet
quantitatem
rerum;
et
detur
terminus
unius
anni
istis
inventis
in
terra
Nostra,
vel
quod
restituant
infra
terminem
damnum
passo
sive
damnificato,
vel
quod
faciant
coram
damnificante
duci
personaliter
coram
Curia
nostra
tum
rebus,
aut
restituant
damnum
passo,
aut
faciant
tantum
quod
ille
qui
fecit
respondeat
coram
Curia
Nostra
habente
de
presenti.
Et
quando
significata
fuerit
per
Sicilianos
predicta
indictio,
et
infra
terminum
nec
damnificator
compareat
aut
res
acceptas
mictat,
tunc
dicti
Siculi
sive
Siciliani
qui
invenierunt
in
Terra
Nostra
tunc
temporis,
erunt
obligati
et
satisfacient
damnum
passo
tantum
quantum
eorum
Siculum
fecerit
et
commisivit
damnum
dicto
habitatori
nostro
dictæ
Terræ
Nostræ,
in
presentia
Curiæ
nostræ.
Et
illi
dilecti
Siculi
habitatores
Terræ
Nostræ
qui
sunt
et
qui
erunt
Siciliani
et
filij
Siculorum,
qui
etiam
sunt
et
venturi
sunt,
obligati
erunt
observari
nobis
fidelitatem
et
erga
Regiam
Mayestatem
Nostram,
et
post
Nos
heredibus
et
successoribus
Nostris;
et
nunc
prout
ex
tunc
nostra
recta
et
integra
dilectio
et
fidelitas
toto
posse
suum
in
Terra
et
in
Mari
Nobis
et
populo
Nostro
ubicumque
inventi
fuerint,
sit
et
esse
debeat
sine
aliquo
dolo
et
fraude.
—
Ex
nunc
nullus
habeat
potestatem
de
his
qui
obediunt
Regisæ
Mayestati
Nostræ
ad
minorem
usque
ad
mayorem
facere
contra
aliquos
Sicilianos
aut
violentias
aut
injuriam
inferre,
vel
petere
alicui
Siculo,
aut
exigere
aliquod
tributum
sive
damnum;
sed
obedire
omnibus
mandatis
regalibus
nostris.
Et
remaneant
firma
omnia
et
singula,
sicut
superius
concessimus,
contrarietate
nulla
opposita
ab
aliquo.
Preterea
concessimus
eis
Nostrum
eccellens
Sigilum
et
gratiosum
Privilegium;
et
propter
majorem
firmitatem
manu
subscriptum
per
nostrum
chirografum
rubeum
Sigillum
aureum
per
Regalem
Bullam
auream
in
honorem
Dei.
Datum
a
Nativitate
Domini
Nostri
Jesu
X
ri
՟
anno
M.
0
CCC.
0
XXX.
et
a
mayore
Computo
Armeniæ
Septingentesimo
octuagesimo,
Inditione
Romanorum
Decimaquinto,
mensis
Novembris
die
XXIIIJ.
0
Annis
Ettrsato
[10]
per
procurationem
Basilij
Servi
Dei
Concessoris
Gratijs
suprascriptis.
X
LEO
REX
OMNIUM
ARMENIORUM
(in
rubeo).
Suprascriptum
et
extractum
fuit
predictum
Privile
gium
de
Armenico
in
latino
per
me
Nuncium
Deotisalvi
de
Callio
Notarium
publicum,
secundum
interpretatio
nem
factam
per
Dominum
Fratrem
Thadeum
Episco
pum
Occichensem,
fidelem
Interpretem,
de
verbo
ad
verbum
interpetrantem
omnia
et
singula
supradicta,
nihil
addito
vel
diminuto
quod
sensum
variet
et
mutet
intellectum
predicti
Domini
Fratris
Thadei,
in
presen
tia
Testium
infrascriptorum;
Qui
Dominus
Frater
Thadeus
Episcopus
Occichensis
sedens
pro
Tribunali,
quia
dictum
Exemplum
cum
Originali
in
omnibus
concorda
re
invenitur,
suam
authoritatem
imposuit
atque
decretum,
ut
ubique
hoc
Exemplum
plenam
fidem
faciet
si
cut
Originale
predictum.
Acta
fuerunt
hæc
in
Civitate
Sissij,
in
domo
habitationis
dicti
Domini
Fratris
Thadei;
anno
Domini
a
Na
tivitate
ejus
M.
CCC(XXX)IJ
0,
Inditione
XV.
a,
die
VI.
a
mensis
Januarij:
Presentibus….
(Desunt
nomina.
Պակասեն
անուանք
վկայիցն
).
Ego
Nuncius
Diotisalvi
de
Callio,
Imperiali
authoritate
Notarius
ac
Judex
Ordinarius,
predictum
Exem
plum
de
Originali,
hic
X
fideliter
transumpsi
et
exem
plaui,
ut
predictum
est,
et
interpositione
dictæ
autho
ritatis
et
Decreti
una
cum
dictis
Testibus
interfui,
et
ea
omnia
de
verbo
ad
verbum
in
hanc
publicam
formam
redegi,
meoque
signo
signavi,
et
robur
plenissi
mum
omnium
predictorum
est.
Ex
Originali
conservato
in
Thesauro
Privilegiorum
Senatus
nobilis
Urbis
Messanæ,
Regni
Siciliæ
primariæ,
extracta
copia,
solitoque
Senatus
sigillo
in
pede
mu
nitum.
Messanæ,
secundo
Martij,
3.
e
Inditionis,
1605.
Don
Franciscus
Papardo
pro
Regio
Magistro
Notario.
Et
ego
Doctor
Petrus
de
Elhoyo
Inquisitor
contra
he
reticam
pravitatem,
vidi
Privilegium
seu
Salbaguar
diam
Originalem
de
qua
istud
sumtum
fuit,
cum
suo
Si
gilo
aureo
pendente
Regis
Leonis
Armenorum,
Missa
ne,
et
scio
reconditum
fuisse
in
archivo
scripturarum
civitatis
Missanæ.
Facta
hec
certificatio
mea
manu
propria,
Messane,
tercio
die
marci,
milesimi
sexcentesimi
quinti.
Doctor
Petrus
de
Elhoyo
Hispanus
contra….
Ես
Տէր
Բարդողիմէոս
Աբկարացի
*
այս
թագաւորին
սերմանէ,
հաստատեմ
զոր
գրեալ
է։
Ի
կռան
պատճենին
գրեալ
է,
նոյնպէս
’
ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու,
Siculorum
Franchitia
in
Armenia
de
rebus
emendis
et
vendendis.
Ապա
նորագոյն
գրով
յաւելեալ
է
յետագայ
հայերէնդ.
Սիսա
Հայոց
թագաւորը
տվեր
է
այս
բաթէնթան
Սիճիլէացոց
որ
երթան
ու
գան։
*
Ի
զարմէ
Աբգարու
տպագրապետի,
որդի
կամ
թոռն
կամ
եղբօրորդի
նորա.
զիա՞րդ
եւ
’
ի
տոհմէ
թագաւորին
Լեւոնի՝
ոչ
է
յայտ.
սակայն
եւ
Սուլթանշահ
որդին
Աբգարու՝
կոչի
’
ի
ժամանակակցացն
իշխան
եւ
արքայշաւիղ,
թերեւս
փոխանակ
գրելոյ
արքայշառաւեղ
։ |
Չիք
երկբայել
թէ
ուրոյն
’
ի
յիշեցելոցս
աստի
ընկերութեանց
եւ
հասարակապետութեանց
`
առանձնակ
վաճառականք
եւ
նաւք
յայլոց
կողմանց
երթեւեկէին
յԱյաս.
յորոց
զմի
’
ի
հնագունից
եւ
յառաջնոց
իսկ՝
հաճոյ
թուեսցի
յիշել
վասն
կարեւոր
ինչ
ծանօթութեանն,
եւ
վասն
զի
յազգայնոցս
է
աւանդեալ,
յամի
1271.
Յոյն
ոմն
ազգաւ
`
անուն
Պետինաֆենդ,
որ
ըստ
հայերէն
յիշատակագրի
մերոյ
`
«
թարգմանի
Տղայ-պարոն
…
յոյժ
բարեպաշտօն
եւ
լի
իմաստութեամբ
եւ
սիրովն
առ
Աստուած,
նաւաստի
եւ
կատարեալ
նաւապետ,
պատմեաց
մեզ
’
ի
քաղաքն
Եգիաս
(
Այաս
),
’
ի
տաճարն
Աստուծոյ
որ
կոչի
Ս.
Լազար,
…
(
զխնդիր
ջրախառնութեան
’
ի
պատարագի.
քանզի
)
սոցին
իրացս
ականատես
եւ
ականջալուր
լեալ
էր
’
ի
թագաւորեալ
քաղաքն
`
յաւուրս
մանկութեան
եւ
առոյգ
հասակին.
իսկ
յորժամ
պատմեաց
մեզ
`
’
ի
կարգ
կատարեալ
ծերոցն
էր,
եւ
ամենեւին
զաղքատաց
հոգայր
`
սիրով
եւ
խոնարհութեամբ
եւ
առատ
տրօք.
զի
ինքն
’
ի
Կոստանդնուպօլսոյ
էր,
եւ
զանցս
աղէտիցն
լալով
եւ
արտասուօք
ճառէր
»,
եւ
այլն.
աղաչեաց
զպատմեալսն
’
ի
գրի
հարկանել:
Դոյզն
յիշատակդ
`
զատ
յայլոց
`
ընծայէ
մեզ
աւադիկ
եւ
զանուն
միոյ
յեկեղեցեաց
Այասոյ,
Ս.
Լազար,
մինչդեռ
այլքն
զանխլացեալք
մնան
առ
’
ի
մէնջ:
—
Ոմանց
’
ի
վաճառական
ազգացդ
եւ
ընկերութեանց
`
էին
եւ
յատուկ
նաւամատոյցք
կամ
բեռնթափք
’
ի
մինայն
Այասոյ,
որպէս
Տաճարականացն
ասպետաց,
Discargatorium
Templi
[11]:
Իսկ
Վենետաց
`
քանզի
բազում
էին
անդ
եկք
եւ
վաճառք
բերեալք,
եւ
ոչ
բաւէր
յառաջսահմանեալ
բաժին
նաւահանգստին,
վասն
որոյ
հայցեցին
եւ
ընկալան
շնորհս
`
յամի
1320,
թափել
զբեռինս
իւրեանց
’
ի
ծովափնն
(splaja),
զոր
Հայք
կոչէին
Եալոն
կամ
Եալու,
որպէս
ասէ
հրովարտակն
Լեւոնի
Դ
յոյն
բառիւ,
որով
վարին
արդ
եւ
Թուրքք
(
եալը
ասելով
):
[1]
Lajacium
habet
portum
et
siccam
unam
ante,
quæ
scolium
dici
potest;
ad
quam
quidam
siccam
prodenses
figuntur
et
anchora
versus
terram
firmam.
—
Sanudo,
II,
IV,
26.
[2]
Դուստր
նորա
Կոմսուհի
կոչեցեալ
(Contessa)
յամի
1300
զկէս
տեղւոյն
վաճառեաց
եւ
զկէս
վարձեաց,
’
ի
հանդերձանս
հարսանեաց
իւրոյ
դստեր։
[3]
Ոչ
գիտեմ
նո՞յն
թէ
որիշ
տուն
էր
բնակութեան
Պայլին,
զոր՝
բազում
անգամ
վճռեաց
ծերակոյտն
Վենետկոյ՝
նորոգել,
առաքելով
եւ
զծախսն,
մերթ
5,
մերթ
6,
եւ
մերթ
12
լիրայ
կրոսից,
որոց
մէն
էր
10
ոսկի
նոցա.
եւ
մի
’
ի
Պայլիցն
(
Սինիոլոյ
)
’
ի
Վենետկոյ
բերեալ
էր
նաւուք
զփայտս
շինութեանն՝
յԱյաս,
յամի
1299
։
[4]
Et
nos
octroyons
et
donons
en
Layas
la
cité
une
yglise,
et
che
il
tienent
prestre
à
servir
l'iglyse,
en
memoire
de
nos
et
de
nos
mort.
—
Ի
պէտս
նորոգութեան
եկեղեցւոյս՝
յամին
1314
՝
վճռեաց
ծերակոյտն
տալ
10
կրոս
լիրայից,
իբր
1200
ֆրանգ
յայժմուս։
[5]
Այսպէս
գրի
’
ի
հրովարտակին
Լեւոնի
Դ,
եւ
յօտար
դիւանս
Լատինաց
գրի
եւս
Masgnellum
Mansionile,
եւ
’
ի
Փռանկաց
Maisnil.
[6]
ՖռանգԽաթուն
՝
իբրեւ
յատուկ
անուն
յիշի
եւ
’
ի
Մեծ
Հայս։
[7]
Բազում
հաւաստիք
եւ
վաւերականք
են
մտերմութեան
եւ
բանակցութեան
արքունեաց
Հայոց
ընդ
Սիկիլիայցն,
որպէս
թուի
սկսեալ
յաւուրց
անտի
Մեծին
Լեւոնի.
զի
ոչ
վայրապար
համարիմ
դեսպանի
նորին
Հեթմոյ
Հեղեայ՝
եղբօր
Ս.
Ներս.
Լամբրունեցւոյ՝
յերթալն
առ
Քահանայապետն
Հռովմայ
եւ
առ
Կայսր,
յիշել
զիւր
«
նաւարկելն
մերձ
յաշխարհն
Բոյլաց
».
զի
յայնմ
ժամանակի
երկոքումք
անուամբք
կոչէր
մի
թագաւորութիւնն՝
Սիկիլիոյ
եւ
Բուլիոյ,
որոց
տիրէր
Փրետրիկ
Ա։
Այլ
սերտագոյն
երեւի
յարընչութիւն
մերոցս
ընդ
Սիկիլիայց՝
յաւուրս
պայազատութեան
Անժու
տոհմի
եւ
յետ
այնր.
երեք
դեսպանութիւնք
Հայոց
ծանօթ
են
յընթացս
հնգից
լոկ
ամաց.
առաջնոյն՝
յամի
1278,
գլխաւոր
էր
Վահրամ
Լադիֆ
մականուանեալ
’
ի
հրամանագիրս
Փրետրիկայ,
մատակարար
?
(Dapipherus)
թագաւորին
Հայոց,
առ
որ
(
առ
Լեւոն
Բ
)
առաքէր
Սիկիլիացին
յընծայ՝
երիվարս
չորս
մարտիկս
կամ
սպառազինեալս,
եւ
շունս,
(cum
quatuor
equis
ad
arma,
canibus,
quos
eidem
Regi
transmittimus,
etc.
),
60
ունկի
ոսկւոյ
արժէիւք
1
։
Նշանագոյն
եւս
բան
է
’
ի
գրին՝
կոչելն
զթագաւոր
մեր՝
սիրելի
Մերձաւոր
իւր,
Illustris
Regis
Armenie
carissimis
affinis
nostris.
մերձաւորութեանն
կամ
խնամութեան՝
անծանօթ
է
ինձ
որպէսն.
իցէ
թերեւս
վաղեմի
մտերմութիւնն,
եթէ
հանգոյն
եղբօր
իւրոյ՝
Ս.
Լուդվիկայ
թագաւորի
Փռանկաց՝
եւ
ինքն
Կարոլոս
հանդիպեցաւ
յարեւելս՝
մերոյս
Հեթմոյ
արքայի,
եւ
Լեւոնի
Բ՝
մինչ
պատանի
էր
սա.
կամ
թերեւս
ակնարկէ
’
ի
խնամութիւն
ծովապետին
իւրոյ
Նարժոյ՝
(Narjaud
de
Toucy),
որ
առեալ
էր
’
ի
կնութիւն
զ
Լուցիայ
՝
դուստր
Սիպիլի
քեռ
Լեւոնի
(
եւ
բրնձին
Անտիոքայ
)
։
Երկրորդ
դեսպանն՝
’
ի
միւսում
ամի
(1279),
կոչի
Վասակ.
յերրորդում
նուագին,
1282,
չորք
էին
դեսպանք,
եւ
գլխաւոր
Գուլիելմ
Անտիոքացի,
երկու
ա՛յլ
ընկերօք.
որք
աւելի
քան
զամիսս
վեց
կացին
’
ի
Նէապօլիս,
եւ
ամենայն
ծախք
ռոճկի
նոցա
յարքունուստ
հատուցան,
23
ունկի
ոսկւոյ.
եւ
սոցա
եւ
առաջնոցն՝
շնորհեցաւ
ըստ
կամի
ընտրել
նաւս
եւ
նաւահանգիստս
եւ
նաւել։
Յաւելաւ
եւ
եւս
մտերմութիւնն
եւ
խնամութիւն՝
յորժամ
(1315-6)
Օշին
արքայ
էառ
’
ի
կին
զ
Յովհաննա
կամ
Եռինէ
որ
եւ
Աննա
՝
դուստր
արքայազարմն
Փիլիպպոսի
իշխանին
Տարենտայ,
մայրագիր
Լեւոնի
Դ.
եւ
սա
ինքն
յետ
մահուան
Զապելի
դշխոյի՝
դստեր
Օշնի
Պայլի,
էած
’
ի
կին
զ
Կոստանդիայ
կամ
Ելէոնորա
դուստր
Փրետրիկայ
Ա
թագաւորի
Սիկիլիոյ,
զմնացեալն
այրի
յԵնրիկոսէ
թագաւորէ
Կիպրոսի,
վասն
որոյ
եւ
հայր
իւր
կոչէ
զՓրետրիկ՝
’
ի
Պարգեւագրին՝
զոր
ետ
վաճառականացն
Սիկիլիոյ,
յամի
1331,
’
ի
24
նոյեմբերի։
Յետ
Պարգեւագրի
Լեւոնի
Բ
(
որ
առ
Գենուացիս
),
միակ
է
եւ
սորայս
անկորուստ
մնացեալ
հայերէն
բնագիր,
եւ
պահեալ
’
ի
դիւանս
մեծի
քաղաքին
Մեսսենայ,
ձեռնագրով
եւ
ոսկի
կնքով
թագաւորին.
որ
թէպէտ
հրատարակեալ
’
ի
մէնջ
այլուր
(’
ի
Բազմավիպի
1847
տարւոյ
եւ
’
ի
Cartulaire),
հանդերձ
նոր
փռանկ
թարգմանութեամբ,
այլ
արդ
ունելով
’
ի
ձեռին
եւ
զհին
լատին
թարգմանութիւնն
հանդերձ
վաւերական
վկայութեամբք,
արժան
համարիմ
զբնաւն
կարգել
’
ի
շարս
ծանօթութեանց
Այասոյ,
յորոյ
սակս
իսկ
մարթ
է
ասել
արտադրեալ
զայն՝
արքունի
դիւանաց
Սսոյ,
’
ի
ձեռն
Յովհաննու
Երիցանց
Քարտուղարի,
եւ
թարգմանութեամբ
Եղ.
(
միանձին
)
Թադէի
՝
եպիսկոպոսի
անծանօթ
կամ
մանաւանդ
աղաւաղեալ
անուամբ
տեղւոյ՝
Occichensis,
եւ
ուղղագրեալ
’
ի
լատին
նօտարէ
եւ
նուիրակէ
Աստուածապրեցոյց
կոչեցելոյ,
Deotisalvi
de
Callio
։
Այս
պարգեւագիր
ծանօթ
է
Մաղաքիայ
Դպրի,
’
ի
վերջ
կոյս
ԺԷ
դարու,
որ
’
ի
Տարեգիրս
իւր
նշանակէ.
«
ՉՁ
(1331).
Լէօն
թագաւոր
Դ
եդ
ուխտս
եւ
դաշինս
ընդ
Սիծիլիանսն
Ֆռանկաց՝
վասն
վաճառականութեան,
որ
ազատ
լինին
յարքունական
հարկէ
»
։
—
Իսկ
պատճեն
եւ
թարգմանութիւն
Պարգեւագրին
այս
է.
1.
Ոսկի
դրամ
մի
էր
Սիկիլիոյ
ունկի
կոչեցեալ,
որ
ըստ
ոմանց
զուգի
յայժմուս
13.
73
ֆրանկաց.
բայց
վարկ
երիվարացն՝
ցուցանէ
զկշիռ
ունկւոյ
ոսկւոյ,
որ
էր
իբրեւ
60
ֆր.
իսկ
երիվարք
Սիկիլիոյ
եւ
Նէապօլսոյ՝
ազնուացեալք
յարաբացի
յովտակաց՝
մեծագնի
վաճառէին
յայնժամ,
1000
եւ
2000
եւ
մինչեւ
4000
ֆրանկաց։
[8]
Սիկել,
Sigillum,
որ
է
նոյն
իսկ
Հրովարտակն։
[9]
Պատճեն
լատին
թարգմանութեանս
զոր
ունիմք
’
ի
ձեռին՝
գրեալ
եւ
վաւերացեալ
է
յամի
1605,
որպէս
տեսցի
յաւարտ
բնագրին.
իսկ
’
ի
խորագրին
կարգի
ծանօթութիւն
’
ի
նօտարէ,
նկարագրելով
զոսկի
կնիք
Լեւոնի,
այսու
բանիւք.
In
nomine
Domini
Nostri,
etc.
Hoc
est
exemplum
cujusdam
Privilegij
scripti
in
armeno,
cum
quandam
Bulla
a
urea
pendenti
in
filo
serico;
in
qua
quidem
Bulla
ab
una
scupla
(
sic
)
erat
quædam
imago
Regis
et
litere
dicentes:
LEO
REX
OMNIUM
ARMENORUM,
et
ab
altra
parte
erat
sculptus
quidam
leo
cum
quadam
cruce
super
dorsum,
et
hæc
litere
dicentes,
LEO
PER
DEI
GRATIAM
REX
ARMENORUM.
-
Cujus
Privilegij
transumpti
de
armenio
in
latino
tenor
talis
est.
[10]
Pro
Hanes
(Johannes)
Irîtzanz.
[11]
Յիշի
’
ի
մուրհակի
’
ի
գրելոյ
յԱյաս
յամի
1279
(11
փեպր.
)
։