Սիսուան

148. Յիշատակք առ Արեւմտեայ բանասէրս

Այս վերջին յիշատակ է Այասոյ ’ ի ձեռս քրիստոնէից. բայց հռչակ նորին ` որպէս զմի ’ ի գերագունից եւ զարմանասքանչ քաղաքաց արեւելից եւ ծովային շահաստանաց, մնաց ընդ երկար եւ աւանդօրէն ` ’ ի միտս եւ ’ ի ցնորս իսկ արեւմտեայց, եւ ’ ի ստեղծաբանութիւնս քերդողաց նոցին: Առաջին արձակաբան հեղինակ Իտալացւոց ` Պոգգաչչիոյ, ժամանակակից յետին թագաւորաց մերոց ( ծ. 1318 † 1365), զերկուց ’ ի հռչակեալ հարիւրոց վիպասանութեանցն անձինս ` յԱյասոյ ընտրէ կամ ստեղծանէ. զմին ` Թորոս անուն (Teodoro) մանուկ ` գերեալ ’ ի Գենուացւոց, կարծելով թուրք, եւ վաճառեալ Ամերիկոսի սիկիլիացւոյ, որ մկրտեալ անուանէ զնա Պետրոս. եւ վասն տռփելոյ նորա ’ ի դուստր իւր Վիոլանդէ ` դատապարտէ ’ ի մահ. դէպ լինի յայնմ ժամանակի դեսպանաց Հայոց թագաւորին յերթալն ’ ի Հռովմ ` անցանել ընդ Դրաբանի քաղաք Սիկիլիոյ, ուր դէպքս լինին, եւ միոյ ’ ի նոցանէ Փինէոս անուն (Fineo) ճանաչել զԹորոս, զի որդի իւր էր, եւ ազատել, եւ հաւանութեամբ Ամերիկոսի փեսայացուցանել զնա ’ ի Վիոլանդէ, եւ ապա տանել բերդանաւուք յԱյաս [1], ուր եւ կեան խաղաղութեամբ: Ծանօթարարք հեղինակին ստոյգ համարին զպատճառս վիպին, այլ ժամանակն նշանակեալ ’ ի հեղինակէն ` անճահ է. զի ասէ յաւուրս Գուլիելմոսի Բարւոյ թագաւորի Սիկիլիոյ հանդիպեալ, մինչ չեւ եւս էր Այաս շինեալ ’ ի Հայոց: — Ի միւսում վիպի ստեղծանէ զ Մելիտոս (Melisso) ոմն ազնուական պատանի Այասցի, (della città di Lajazzo, onde egli era e dove egli abitava), որ բազում ծախուք եւ առատ սեղանով մեծարէր զհիւրս, եւ ոչ լինէր սիրելի, վասն որոյ գնայ յԵրուսաղէմ հարցանել զՍողոմոն !. եւ նա ասէ. Սիրեա. քանզի ոչ առ սիրոյ ` այլ առ հպարտութեան առնէր նա զծախսն: — Վերոյիշեալն Փիլիպպոս Մէզիէր ` որ եւ մատենագիր, ’ ի վիպասանութեան իւրում կոչեցելոյ Երազ ծերոյ Պանդխտի (Songe du Vieil Pelerin), յիշէ զԱյաս ` քաղաք մեծ կոչելով. La grant cité de Leas en Arménie. — Արիոստոյ (Ariosto) մեծահռչակ քերդող Իտալացւոց ( ծ. 1474 † 1533), զքաջազունս իւր տանի երբեմն յԱյաս, որպէս զԱկուիլանտ.    

A Tortosa da Tripoli, e alla Lizza,

E al golfo di Lajazzo il camin drizza.

եւ ’ ի դարձի նորին այլովք ընկերօք ` յիշէ տակաւին զկրկին բերդս Այասոյ ’ ի զգուշութիւն նաւահանգստին.                 

Nel Golfo di Lajazzo in ver Soria

Sopra una gran città si trovò sorto,         

E sì vicino al lito, che scopria

L' uno e l' altro castel che serra il porto.

այլ թողումք քերդողին զանհեդեդ կեղծիսն ` յափունս տեղւոյն դեգերել մարդադաւ կանանց: — Քերդողահայրն Անգղիացւոց որ եւ ժամանակակից յետին թագաւորաց մերոց ( ծ. 1328 † 1400), հաւանօրէն եւ տեսող Լեւոնի Զ ’ ի Լոնտոն, զվիպասանեալն իւր Սեաւ Ասպետ ` նոյնպէս տանի յԱտալիա եւ յԱյաս. At Lejes was he and ot Satalie [2]. — Շատասցին այսոքիկ ’ ի վկայութիւն մեծատարած եւ խորարմատ համբաւոյն Այասոյ, յորմէ հետեւի եւ ազգ ազգ յեղյեղումն անուն նորին, ’ ի լատինն ` Lajacium, Ajacium, Giacia, Layaz Alleas, յիտալականն ` Ajazzo եւ յաճախագոյն Lajazzo, այլ եւ Lagiazza կամ La-Giazza կամ սոսկ Giazza, Lajaza կամ La Jaza, Lajozo, Jazza, La Giaza. ’ ի փռանկ եւ յանգղիացի գիրս ` Layas, Leyas, Leas, Layes եւ այլն: Սովիմբ ’ ի դէպ է գուշակել, կամ լաւ եւս ասել ` յիշել, զի ոչ վաճառականաց միայն, այլ եւ ամենայն դասու մարդկան նաւամատոյց էր Այաս ’ ի միջին դարս. եւ պէսպէս դիտմամբ ` նաւողք եւ ուղեւորք յաճախէին անդ, որպէս թէ ոչ այլ ուրեք ’ ի ժամանակի անդորրութեան աշխարհին. թերեւս եւ ըստ այժմուս ախորժակաց ` վայրաքնինք եւ զբօսասէրք ոմանք բնակէին անդանօր ` յայլ ինչ դեգերելով քան ’ ի տուրեւառ: — Մի ’ ի նշանաւորացն է երանելին Ռայիմոնտ Լուլլիոյ փիլիսոփայ, տարականոն հանճար, որ փոխանակ զինուց ` առաջարկէր եւ հնարէր աստուածաբանութեամբ նուաճել զանհաւատսն եւ զհակառակողս քրիստոնէից, եւ քարկոծեալ ’ ի նոցանէ մեռաւ ’ ի Տունիս (1325). սա ’ ի սկիզբն 1301 ամի եկն յԱյաս, լուեալ զգալուստ Ղազան ղանի, եւ անդ գրեաց զգիրսն Հաւատալեաց յԱստուած, (De iis quæ homo de Deo debet credere). այլ վասն եղանակին խստութեան եւ մանաւանդ վասն կարի զբաղեալս տեսանելոյ զՀայս ` ’ ի հոգս քաղաքականս, մեկնեցաւ անտի: — Իսկ ’ ի մերայոցս ` թերեւս մի ’ ի յետին յիշատակողաց Այասոյ, թէ եւ խառնակ գիտութեամբ, միանգամայն եւ հնագոյն յիշատակի նորուն աւանդող, է Ղրիմեցին Յակովբ, ’ ի կէս ԺԵ դարու, որ գրէ ’ ի տօմարական մեկնութիւնսն. « Հսկայ մի Հերակլէս անուն ` զամենայն զծովսդ Ովկիանոս ` նաւարկութեամբ յուզեալ, եւ գտեալ զվտակն ` որ գայր յարեւմտից կողմանէ գետօրէն, եւ գայր մինչ յ Այաս եւ յԱյասու ( լու ) խն եւ ’ ի Նիկիա, եւ շրջան առնու եւ յերկուս բաժանի », եւ այլն: Հարիւր ամաւ զկնի վերջին հայկական դիպաց Այասոյ, այն է գալստեան Պետրոսի Ա (1367), Զիւլգատրեանն Շահ - Սուար ` ընդ այլոց քաղաքաց եւ բերդորէից ` նուաճեաց ընդ ձեռամբ իւրով « եւ զ Ծովահայեաց քաղաքն Այաս », որպէս ասէ յետին Հայ յիշատակագիր տեղւոյս: Յետ սակաւ ամաց, 1473, Վենետկեցիք դաշնակցեալք Խորամանեանց եւ Պարսից, ընդ այլոց ծովեզերեայց Կիլիկիոյ ` տիրեցին գամ մի եւ Այասոյ. զի գրէ ոմն ’ ի գլխաւորաց նաւատորմի նոցին (De Luca da Molin), ’ ի նուաճելն զՍիկոյ բերդն, զպահապանսն Եէնիչէրիս ոգիս հարիւր եւ յիսուն ` փոխադրեալ այսր յԱյաս. այլ Օսմանեանց յաղթող գտեալ ’ ի վերայ Պարսից ` մխեցան եւ ’ ի Կիլիկիա, եւ ընդ այլոց տեղեաց առին եւ զԱյաս. զորոյ եւ զբերդն ` զօրապետն Ալի փաշա Պէկլէրպէկի Րումէլիոյ ` ետ նորոգել. զի ` որպէս թուի, յառաջ քան զսակաւ ինչ ամս խանգարեալ էր ա ' յլ զօրավար ` ’ ի կռուելն ընդ Խարամանեանց: — Ի դիւանս Վենետկոյ եւ ’ ի հրամանս Ծերակուտի նորին ` տակաւին յ ’ առաջին կէս ԺԶ դարու յիշի Այաս (La Yaza) իբրեւ շէն տեղի եւ կողմն ծովու, ընդ որ պատուիրէր կամ վճիռ գրէր երթալ կամ չերթալ նաւուց Հասարակապետութեանն [3]: — Ի նմին ժամանակի, յամի 1510, սուլտանն Եգիպտոսի գրէր առ Լուդովիկ ԺԲ արքայ Փռանկաց, գանգատելով զասպետաց Հռոդոսի ( կամ Երուսաղեմի ), զի յարձակեալ ’ ի վերայ նաւաստեաց իւրոց եւ վաճառականաց ` զորս առաքեալ էր ’ ի Ծոցն Այասոյ ` հատանել բերել փայտս, սպանեալ եւ կողոպտեալ էին զնոսա. վասն որոյ ինքն հրամայեաց կողոպտել յԵգիպտոս զինչս քրիստոնէից (500, 000 տուկատ ). կամէր աւերել եւ զվանորայս Երուսաղեմի, եւ զՍ. Գերեզմանն. այլ զիջեալ յաղաչանս գունցի նորին ` մնայր գալստեան դեսպանի եւ իրաւախոհ լինել։ — Սուլդան Սիւլէյման վերստին նուաճող կողմանցս ( յետ 1522 թուականի ), թուի յաւերեալ ’ ի նորոգութիւնս տեղւոյն, զի կանգնեաց եւ բուրգն կամ աշտարակ մի ութանկիւնի յարեւմտեան կողմն քաղաքին առ ծովեզերին, որ կայ եւ կրէ ցարդ զարաբերէն արձանագիր նորին թերատ.

امر بعمارة هذه القلعة التصقة السلطان

… سليمان بن السلطان سليم خان سنت ثلا

Յետ անկանելոյ Այասայ ընդ այսպիսի հզօր ձեռամբ եւ պետութեամբ, հանգոյն այլոց ծովեզերեայցն ընկերաց, չմնայր նմա այլ ինչ ` բայց հնանալ եւ ամայանալ, եւ առնուլ զկերպարան ` յոր տեսաք զնա ’ ի սկզբան տեղագրութեանս, եւ որ ամ ըստ ամէ առաւել եւս կորուսցէ զնշխարեալ շնորհսն ` երբեմն դշխոյապէս տարածեալս ’ ի վերայ Ծոցոյն Հայոց, եւ յարակիրթ տորմղաւ նաւուց ` հասուցեալս յափունս աշխարհաց հեռաւորաց:

Ի պատմութեան մերում, քանզի արքունի կալուած էր Այաս, հարկաւ եւ ոչ յիշին այլ տեարք կամ իշխանք նորին. իսկ յառանձին քաղաքացեաց ` սակաւք ոմանք, որպէս Նիկողոս յամի 1274, յորոյ տան յիշեցաք բնակեալ զբազումս ’ ի Գենուացի վաճառականաց. — Եդուարդ Այասցի դեսպան Օշնի ’ ի Կիպրոս, յամի 1311: — Զայսու ժամանակաւ (1310) յիշին յԱյաս ապարանք Յովհաննու ուրումն de Spagu կոչեցելոյ յարեւմտեայց, յորոց թուի լինել եւ ինքն, յետ երկար արգելանաց թագաւորին Կիպրոսի Բ Ենրիկոսի ` ’ ի Հայս, յորժամ սպանաւ եղբայր նորա բռնակալ ( Ամաւրի ), եւ ուր ուրեմն զիջան Հայք արձակել զարգելականն, պայմանեալ երկուստեք ` զի ’ ի նմին ժամու ելցէ նա ’ ի նաւահանգստէն Այասոյ, յորում՝ Զապլուն քոյրն Օշնի արքայի եւ կին սպանելոյն ` մտցէ յԱյաս, ’ ի յիշեալ ապարանսդ, եւ կացցէ անդ ցմեկնիլ թագաւորին. եւ այնպէս եղեւ. եւ թէպէտ անհրահանգք ոմանք կամեցան խարդաւանել զԿիպրացին ’ ի ծովու, այլ նա աճապարեալ ել ’ ի նաւս իւր եւ հեռացաւ: — Ընդ գոռոզ իշխանուհւոյս ` դստեր Լեւոնի Բ, յիշեսցի մեծոգի երախտաւորն այն Ֆիմի ` կին Վահրամայ, զորոյ չկարացի ստուգել զժամանակն, թէ եւ աներկբայ է յելս ԺԳ դարուն կամ ’ ի սկիզբն ԺԴ ^ին լինել, որ գրէր ’ ի կռան լամբրունեան աւետարանին, ’ ի դառնութեան ժամանակին աւարումն լեալ Լամբրուն բերդի եւ բերումն սրբոյ աւետարանին յԱյաս քաղաք. եւ թէ, « Նայ ես Ֆիմիս վասն սիրոյն Քրիստոսի գնեցի զսուրբ աւետարանս ` յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց ». եւ մաղթէ յաղօթս յիշել զինքն եւ զմայր Հռաւփսիմին. յաւելու ’ ի թելադրութիւն տիկնոջն ` եւ գրողն Յովսէփ դպրիկ, թէ այս « Վերջի յիշատակարանս գրեցաւ հրամանաւ … Տեառն մեր Տէր Սիմէոնիս. եւ քահանայք որ աստ հանդիպեցան ` Վասիլ քահանայս եւ Ստեփանոս քահանայս »: Յայտ է թէ Սիմէոնդ էր եպիսկոպոս քաղաքին եւ թեմին Այասոյ. զատ ’ ի նմանէ յիշին սակաւ եպիսկոպոսունք, ըստ սակաւատեւ բարգաւաճանաց տեղւոյն. Յովհաննէս յամի 1307 ’ ի ժողովի Սսոյ. դարձեալ Յովհաննէս յամի 1342 առ Մխիթարաւ կաթողիկոսիւ. յետինս այս թուական կրթի եւ ’ ի հաստատութիւն նախայիշեալ հաւանութեանս՝ թէ յայնմ ամի ’ ի ձեռս Հայոց էր քաղաքն: Յետ բազում ժամանակաց ` յելս կոյս ԺԶ դարու, յամի 1584, յերեւան գայ Մարտիրոս եպիսկոպոս Այասոյ ընդ ձեռնագրողս թղթոյն Ազարիայ կաթողիկոսի ` առ Պապն Հռովմայ:

Այսոքիկ են յիշատակք յիմ գիտութիւն հասեալք ` ճոխապանծ եւ ճոխացուցիչ շահաստանիս մերոյ ` գերազանցելոյ զամենայն նմանեօքն ` յերկայնաձիգ ափունս աշխարհին Սիսուանայ. որում՝ յամենայն քաղաքաց եւ շինից աշխարհին ` առ հարստութեամբ մերազգեացս շինելոց եւ վայելչացելոց, ոչ մի այնքան նպաստաւոր գտաւ ’ ի կենդանութիւն, որպէս սա եւ մայրաքաղաքն Սիս: Սիս եւ Այաս ` այս երկու անուանք ` ազդողագոյնք են եւ արդ յուշ գիտնոց եւ ’ ի զգայարանս ազգայնոց: Յանկման առաջնոյն ` լուաք գէթ հառաչ մի հայրենի ( զեպիսկոպոսին Զաքարեայ ). իսկ յաւերել լքանել երկրորդիս ` ո՞ արդեօք եւ որպիսի՞ս ’ ի խորոց հոգւոյ արձակեաց մռունչս սրտատոչորս … ։ — Մինչեւ ’ ի յայտնութիւն տխրալի ` այլ տակաւին տենչալի հառաչանաց սիսուանեան սգոյն, առցէ ` որում հաճոյ թուի ` եւ յեղյեղեսցէ զվաղնջականն աստուածազդեցիկ ողբերգութիւն որդւոյն Բուզեայ, ’ ի վերայ նմանոյն եւ աննմանոյն եւ ոչ հեռաւորի ’ ի ծովային սահմանացս ` շահաստանաց տիկնոջ, տարամերժեալն Տիւրոսի. եւ գոգջիր, միայն փոփոխութեամբ անուանց հին ազգացն ընդ նորոցս, զոր ’ ի վեր անդր թուեցաք, ամենեւին յարմար եւ ’ ի ճահ երեւեսցին բանքն ` մերումս Այասոյ. քա՜ւ ’ ի վերջին տողէն, զոր ոչ կամիմ ընդունել. քանզի զանհաւատին կնքէր անտանօր Եզեկիէլ զանգիւտ բաղդ. իսկ մերս Այաս ` իբրեւ քրիստոսապսակ դշխոյ Ծովուն Հայոց, թուի իմն ինձ եթէ ` ’ ի լքանիլն իսպառ յարտաքին օգնականութենէ, յինքն եւեթ ամփոփեալ զաչսն օրհասականս, եւ զշղարշ գեղոյն ածեալ զթագաւն եւ զդիմօք, պնդէր զպարկեշտ պարանոցաւն ` զանմեկնելի պահպանակն, զնշանն տէրունի. եւ հեզօրէն սաղապմամբ սահեալ յոսկիակուռ գահոյիցն, ինքն իսկ նորահրաշ ոսկէծին ոսկէմայր աշխարհածուհի, իջանէր սուզանէր ’ ի դարանակալ ալիսն. յոր ` եթէ ոչ բաւէին հետազօտել աչք Տեսանողին Տիւրոսի, այլ « Որ նստին ’ ի Քրովբէս եւ հայի յանդունդս », ո՞չ նկատիցէ եւ յ ’ առ ’ ի մարդկանէ անշաւիղ բաւիղս անցելոցն եւ ապառնեաց, զպանծալին Հայոց եւ զսխրալին հանուրց, զանզուգականն յիւրում դարու ` զանմոռանալին Այաս: …

[1]             Montati in galea, seco ne menò a Layazzo, dove con riposo e con pace de’due amanti, quanto la vita loro durò, dimorarono. - Boccaccio, IV, 7.

[2]             Քերդողն կոչի Չօսըր, Chaucer, քերդուածն՝ The Black Knight.

[3]             Quelli che condurranno robbe in questa nostra città di la Soria, intendendo da La Yaza, Zaffo, fino a Gazara inclusa, etc. - Cottimo di Damasco, anno 1522. ( Օրէնք Դամասկացի վաճառականաց ) ։