Սիսուան

149. Բորդոյ Բալի. — Ամանոսեան դրունք. Գուրտ - գուլագ. Գարամելլա

Յուշ լիցի աստանօր, զի յառաջ քան զերեւել եւ պայծառանալ Այասոյ ` ’ ի ձեռն մերայոց, ա՛յլ նաւահանգիստ մի կայր ոչ սակաւ յաճախեալ յարեւմտեայց, ընդ մէջ նորին յարեւմտից ` եւ գետաբերանոյն Ջահանայ յարեւելից, գրեաթէ զուգաչափ յերկոցուն տարակաց, իբր տասն մղոնաւ, Նաւահանգիստ Ցըցոց թարգմանեալ. զի կոչէր Portus Palorum կամ Portus de Pallibus լատինարէն, եւ Porto Pali կամ Palli Altipalli յիտալականն, Pals կամ Port des Paus, այլ եւ Plas ըստ Փռանկաց. զոր ամենայն ծովացոյցք ԺԴ դարու յիշեն, թէ եւ ոչ ամենեքին նշանակեն, վասն որոյ բազմաց եւ յայժմու քննողաց յերկբայս մնայ. այլ դիւանք Գենուացւոց ստուգեցին ’ ի նորումս, զի յիշի տեղին ’ ի մուրհակս նօտարաց ’ ի վերջին քառորդի ԺԳ դարու, եւս եւ յամի 1300, տակաւին իբր վարուն, եւ վաճառականք իտալացիք բերէին եւ հանէին անտի վաճառս: Վենետկեցին Սանուտոյ ` ’ ի Ծովագրութեան Հայոց երկրին ` որոշակի նշանակէր զայս դիրս, եւ թերեւս զպատճառ անուանն եւս տալով, եթէ ’ ի ծայր նաւահանգստին ` գերան կայ ցըցեալ, որպէս թուի ’ ի զգուշութիւն նաւորդաց, զի խրուտ էր տեղին [1], եւ յայն սակս խափանեալ ’ ի սպառ եւ անյայտացեալ յայժմուս. բայց նաւահանգիստն ընդարձակ եւ անքոյթ համարեալ էր. մինչեւ ամենայն նաւուց երկրի բաւական գոլ ’ ի ձմերոց, ըստ Փռանկի ուրումն ասից, յելս ԺԳ դարու [2] ։ Յոմանց Իտալացւոց կոչեցաւ եւ Porto Paglia, որ յարդ թարգմանի: Ի նախայիշեալ մուրհակս նօտարաց ` որոշակի ասի Հայոց նաւահանգիստ կամ թագաւորին Հայոց լինել, Portus Regis Armenie [3], կամ Portus de Pallibus Ermenie [4].

Ամայի են սահմանք Այասոյ, որոց հարկ էր երբեմն կարի մարդախիտ եւ բազմաշէն լինել. դաշտ կամ խոպան ընդարձակ տարածանի շուրջանակի, եւ առաւել ընդ արեւելս կոյս, Այաս-օվասը կամ Թուշումտէրէ?-օվա կոչեցեալ. յորում արօտք են Թուրքմանաց, եւ անդաստանք գարւոյ եւ բամբակի: — Սակաւ ժամուք բացագոյն ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ ` պարք ինչ բլրոց իբրեւ հակաշարք Մսսայ լերանց ` բոլորին զդաշտաւն, արձակելով վտակս մանունս ’ ի ծով: Ի միջի սոցին յիշի գեօղ մի միայն հայաբնակ Մակարէ? անուն: Հանգոյն սմին եւ արեւմտակողմն Այասոյ խոպան է ցՋահան գետ, եւ աճեն ’ ի նմին կանգառք վայրիք: Յայսմ կողման եւ մերձ ’ ի յիշեալ գեօղն ` են այլ եւս գեօղք, Այվալըգ եւ Հայ-լազելի: — Յարեւելակողմն Այասոյ ` մինչեւ ’ ի գլուխ գոգոյ Հայոց ծոցոյ, այն է ’ ի հիւսիսագոյն ափն նորին, որ են մղոնք հնգետասան, չիք բնաւ շէն կամ տեղի ծանօթ: Յամայի սահմանս Այասոյ թափառին որսական կենդանիք, կաքաւք, նապաստակք եւ կինճք. այլ եւ գազանք բորեան եւ շնագայլ, մանաւանդ ’ ի ձմերանի, եւ ’ ի ծովափունս կրիայք եւ ձուկն շատ:

Իբրու փարսախաւ եւեթ հեռի ’ ի գլխոյ ծովածոցին եւ իբր եօթն մղօնաւ ’ ի հիւսիսոյ արեւելից Մակարէ գեղջ, ’ ի կիրճս լերանց ` ընդ որ անցանէ ծովեզերեայ ուղին ` տարող ’ ի Մսիս եւ յԱտանա, նշանաւոր տեղի մի կայ յանձուկսն. զարդիս պէսպէս կոչեցեալ ’ ի Թուրքաց Սեաւ կամ Երկաթի դուռն, Գարա գափու [5], Տէմիր գափու, եւս եւ Գուրտ-գուլագ ( Գայլականջ ), եւ ’ ի գիտնոց ճանաչի յատկապէս Ամանոսեան դրունք, ’Αμανιδες կամ ’Αμανικαι Πύλαι, Portæ Amani montis կամ Amanicæ Pylæ. թէպէտ յայս անուն կոչին եւ այլ լեռնանցք, եւ նոյն իսկ կապանն Պէյլանի, որ յաճախ եւս յանուն Ասորւոց կոչի: Երկաթի անուանեալ դուռնն ` արդ քարաշէն եւ կիկլոպեան կուտակմամբ կամարադուռն մի է մեծ, եւ յարեւմտից նորին յատկապէս Գուրտ-գուլագ. قورد قولاق, անուանեալ հանգրուան եւ իջեվան վայելչաշէն, ուր գիշերօթեաց Էնզուըրտհ անգղիացի քննող վայրացս (3-4 դեկտ. յամի 1839). բայց արդ անշքացեալ է տեղին, որում անկ էր ’ ի հնումն լինել շէն մեծ առ Ամանոսեան դրամբ, զի յիշէ նմին Ստրաբոն եւ նաւահանգիստ մի փոքր: — Աստանօր բանակեցաւ յամի 1843 Տէրվիշ Ահմէտ զօրավար Օսմանեանց ` առաքեալ ’ ի կուսակալէն Ատանայ ( Սիւլէյման փաշայ ) ընդդէմ Մըստըգ պէյի. այլ սա քամահեալ զնովաւ ` անց գնաց ’ ի լերինս իւր: — Վտակ մի փոքրիկ անցեալ առ դրամբս ` իջանէ ’ ի ծով:

Մի ’ ի ծովամերձ լեռնակաց կողմանս ` հնգետասան մղոնաւ յելից Այասոյ ` կոչէր Կայիբոյ, Mons Caibo, եւ թուի նաւամատոյց ունել կամ լեզուաձեւ ցամաք ծովամուխ: Ուծծանոյ ` Կարբոյ (Carbo) գրէ զանուն տեղւոյս. որոյ մերձաւոր է ձայնիւ եւ թերեւս նոյն իսկ անուանեալն Կարպասսոյ սար կամ գլուխ (Capo Carpasso), որ եւ հուպ ասի յԱյաս, եւ թուի ունել եւ շէն եւ նաւակայս, զի անդ յամի 1303 նաւապետն Գենուացի Բերչիվալէ-տէ լա Թուրքա ` կալաւ նաւ մի վենետկեցի: — Սոցին դարձեալ մերձաւոր դրիցն եւ անուան ` յիշի Կավիսոս քաղաք եպիսկոպոսանիստ ` նահանգին Անաւարզայ, Καβισσος: Ոմանք մերձագոյն առ Երկաթի դրամբն համարեցան լինել զԿայիբոյ: — Անտի հնգետասան մղոնաւ ընդ արեւելս նշանակէ Սանուտոյ զնաւահանգիստն Գանամելլա կամ Գալամելլա եւ կամ Գարամիլլա, Canamella, Calamella, Caramella, որ ոչ աննշան երեւի եղեալ յառաջ լան զբարգաւաճանս Այասոյ. զի յանուն իսկ սորին կոչէր յայնժամ ծովածոցն, Golfo di Caramilla, եւ ոչ վայրապար ինչ յիշէ զայն Վիլլեպրանտ ` յուղեւորութեան իւրում ’ ի Կիլիկիա առ Լեւոնիւ. եւ սա ինքն Լեւոն յամի 1214 ընդ այլոց տեղեաց առանձնակի ասէ. « Նաեւ զնաւահանգիստն Գանամելլա », (etiam Portus de Canamella), տալ Հիւրընկալ ասպետաց ’ ի գրաւ ` վասն արծաթոյն զոր էառ փոխ ’ ի նոցանէ. կարծեն ոմանք թէ սակս մշակութեան եղեգան շաքարոյ ’ ի կողմանսն ` այսպէս կոչեցեալ իցէ տեղին, (Canna եղէգն. Mel մեղր ):

Յարեւելակողմն անկեան ծովածոցին ` են աւազակոյտք եւ աւերակք Մաթախ կոչեցեալ տեղւոյ, առ որով եւ գետակ համանուն Պուռնազ գեղջ՝ թափի ’ ի ծով. եւ զեզերբքն նշմարին մնացուածք հռոմէական շինուածոց, կամարք եւ դրունք: Ճանապարհագիրն Էտիպ ` յանուն կամրջին կոչէ զտեղիս Պուռնազ-քէօփրիւսիւ. — كحريسو بورناز Ընդարձակագոյն եւս աւերակք են ’ ի վերնակողմն ձորակին ` ընդ հիւսիսի, քաղաքորմք, բնակարանք, տաճար մի մեծ, եւ ակառն ’ ի միջավայր քաղաքին ` ’ ի բարձրաւանդակի. եւ արտաքոյ ` երկայնաշար կամարակապ ջրբեր ագուգայք, ձգեալք ընդ արեւելս եւ ընդ արեւմուտս, մինչեւ ’ ի սահմանս վերոյիշեալ Երկաթի դրանն. ամենայն շինուածքն ’ ի պասալտեան վիմաց կոփեալք, զի եւ պասալտեայ իսկ են բլրակքն ’ ի սահմանս աւերակացն ` ’ ի դաշտին: Ըստ քննութեան գիտնոց եւ բանից հին աշխարհագրաց ` տեղիս այս է կոչեցեալն Եպիփանիա քաղաք, ’Επιφάνεια, որ զառաջինն ասի Ենիանտոս կոչեցեալ, Æniandos. ուրանօր ասէ Կիկերոն (’ ի թղթին առ Կատոն ) բանակեալ ’ ի ժամանակի մարտիցն Կիլիկիոյ [6]. յետ նորա Պոմպէոս բնակեցոյց անդ զոմանս ’ ի յելուզակացն նուաճելոց: Եպիփանիա առ քրիստոնէութեամբ թեմ մի էր Բ Կիլիկիոյ, եւ հայրենիք Գէորգայ եպիսկոպոսի Աղեքսանդրիոյ, որ ’ ի յոյզս արիանոսաց եւ կռապաշտից Եգիպտացւոց ` սպանաւ ’ ի նոցանէ: — Ի հարաւոյ սոցին են ա՛յլ աւերակք յանուանեալ տեղւոջ Գարագայա ( Սեաւ քարաժայռք ), եւ համարին յոմանց հնոյն Կաստաբալայ, որ մեզ ` ըստ այլոց ` թուեցաւ յարեւմտակողմանս լինել ( տես յէջ 356 ), կամ Կաստաբոլոնի, Castabolum, ընդ որ էանց Մեծն Աղեքսանդր ` յերթալն ’ ի Մալլոյէ յԻսսոս. զարդիս տեղիս այս կոչի Թիլ Արագլի: — Յերի սոցին յարեւելից կուսէ, կաչ շէն գիւղն Էրզուն, ’ ի քաջաբոյս եւ ծառաւէտ վայրի. եւ ’ ի հարաւոյ նորին Ալխանլը. մերձագոյն ’ ի Գարա - գայա ` ա՛յլ գեօղ Սաապրուք? անուն: Առ սոքօք խաղալով Գարա-սու գետակ ` թափի յարեւելեան հիւսիսային ունջ ծովածոցոյն:

[1]             Տես զլատին բնագիր հեղինակին ( Սանուտոյ ), զոր աւանդեցաք յէջ 301, ուր յիշատակին մի ըստ միոջէ եւ յետոյգրեալ տեղիքն։

[2]             Là ou toutes les naves dou monde porroient yverner.

[3]             Մուրհակ կնքեալ յԱյաս ’ ի 27 փեպրուարի, 1274 ։

[4]             Մուրհակ կնքեալ ’ ի փեպրուարի, 1300, ’ ի Ֆամակոսդա Կիպրոսի, ուստի Սալվին Պաւա սակոնացի տանելոց էր (Branca de Castro) նաւու իւրով՝ ’ ի նաւահանգիստն այն Հայոց՝ 100 քոռ (salma) ցորենոյ, որոյ գին էր 11, 500 դրամ Հայոց։

[5]             Դուռն Խաւարի թարգմանէ զայս՝ տիկինն Պելճիոյոզոյ, Porte des Ténèbres. եւ յաւելու «Cette Porte est un ancien arc de triomphe, dont les ruines figurent admirablement dans le paysage. L'arc s'ouvre au fond d'un ravin dont la riche végétation contraste avec les pentes arides par lesquelles on y descend. Les arbres qui entourent la Porte des Ténèbres, sont assez touffus pour éteindre en quelque sorte la clarté du soleil et ne laisser parvenir jusqu'aux vénérables arceaux que quelques pâles rayons. Du haut des collines qui encadrent le ravin, la vue s'étend sur la mer de Syrie, dont les vagues mugissent à peu de distance, et sur les lignes bleuâtres de ces côtes. Le spectacle est magnifique, surtout pour les yeux qu'ont attristés jusque là les ombres sinistres des premiers défilés du Djaour-daghda. — Belgiojoso, 89.

[6]             Աւուրբ ճանապարհի հեռի ասէ յԱմանոսէ. «Abessemque ab Amano iter unius diei, et castra apud Epiphaniam fecissem. Cicero, Epistolœ.