Սիսուան

150. Իսսոս. Ճակատատեղին. Նիկոպօլիս. Բաղդավճիռ պատերազմունք. Մառի

Ի սահմանագլուխս աստ երկոցուն գաւառաց մերոցս տեարց երկրին ` Այասոյ եւ Ճկերոյ, խնդրի ’ ի բանասիրաց մի ’ ի յաւերժայիշատակ տեղեաց պատմական անցից եւ յեղափոխութեանց բաղդի աշխարհակալաց. այն է Իսսոս, տեղի վճռական ճակատամարտի Դարեհի եւ Աղեքսանդրի, ’ ի 29 նոյեմբերի, 333 ամօք նախ քան զթուական Փրկչին: Ոմանք խուն մի ընդ արեւելս հարաւոյ առ ափամբք Տէլի - չայի որոնեն, համարելով զսա Պինարոս գետ, եւ նոյն զԻսսոս եւ զՊայաս. այլք՝ հաւանագոյն եւս ’ ի սահմանս արդ յիշեցելոց շինիցս եւ աւերակաց, եւ ոմանք ’ ի Թիլն Արագլի կամ ’ ի Գարա - գայա: Յանուն Իսսոսի կոչէր սովորաբար ’ ի հնումն ` Ծովածոցն: Իսսոս ’Ισσός կամ Իսսի ’Ισσοί, Իսսի ըստ Քսենոփոնի, չորք կամ հինգ դարուք յառաջ քան զթուական Փրկչին, յետին քաղաք Կիլիկիոյ համարէր ’ ի ծովեզերին, մեծ եւ բարգաւաճ շահաստան. յորմէ մինչեւ ’ ի կիցս սահմանաց Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց երկրի ` հինգ փարսախք հաշուէին. իսկ ընդ արեւմուտս ցՊիւռամոս ` հնգետասան փարսախք: Յոլովք ’ ի գիտնոց համարին արդ զԻսսոս ’ ի գլուխ համանուն ծոցոյն, ’ ի հարաւոյ Թօփրագ - գալէի ( տես յէջ 210 ), ուրանօր նշանակի յոմանց գեօղ մի Կէօզէնէ (Guezeneh) անուն, այլ եւ աւերակք եւս. որ թէ եւ չէ իսկապէս ’ ի ծովեզերին ` որպէս հին հեղինակք ցուցանեն զայն լինել, այլ մարթ է եւ յայսմ ` որպէս եւ յայլ կողմանս ափանց Կիլիկիոյ ` հեռացեալ համարել զշէնսն ’ ի ծովէ, աճմամբ երկրի յողողակաց գետոց: Արդ այս որպէս եւ է, զնշանակեալ միջոց 20 փարսախաց ` հատեալ էանց Կրսերն Կիւրոս, եւ զհետ նորա յիշեալ պատմիչդ փիլիսոփայ ` յունական Բիւրովն. ընդ նոյն ճանապարհ եկեալ է Մեծին Աղեքսանդրի, անցեալ ընդ Իսսոս ` եթող անդ զհիւանդ եւ զանկար զօրականն, զորս ` յանխնայ կոտորեցին Պարսիկք ` յետ անցանելոյ ընդ անձուկ կապանն Ամանոսի, զոր նշանակեցաք յառաջագոյն ’ ի ձախակողման Ջահանայ, առ Պաղչէիւ ( յէջ 211), ուր եւ նշանակի ’ ի քարտս ` կածան մի Արսլան-պօղազ անուն:

 

 

Զայն զգացեալ Աղեքսանդրի ` որ ընդ արեւելեան ծովեզերսն յառաջ խաղայր ` ընդ կողմն Ասորւոց, դարձաւ յետս, եւ եգիտ զԴարեհ բանակեալ աշխարհախումբ գումարտակօքն ’ ի հիւսիսոյ կամ յաջմէ Պինարոսի ` յանհարթ դաշտի եւ ոչ կարի ընդարձակի. զի ըստ մանրաքնինն Պոլիւբիոսի ` չորեքտասան ասպարէզք եւեթ էին անդանօր ’ ի լեռնոտանց Ամանոսի ցծովն, որ լինի հազիւ թէ մղոն եւ կէս. այլ մարթ է լեռնոտն համարել զբլրակսն որ ’ ի դաշտին [1] ։ Ի նկարագրութենէ ստուգապատում հեղինակաց աներկբայ է ` Դարեհի ’ ի հիւսիսակողմն լինել, եւ հայելով ընդ հարաւ ` յաջմէ զծովն ` յահեկէ զլերինսն ունել. Աղեքսանդրի ` ներհակաբար ’ ի հարաւոյ գալով ` յահեկէ զծովն եւ յաջմէ ` զլերինսն. սմա ` սակաւաթիւ ունելով զօրս ` դիպողագոյն էր տեղին. իսկ Դարեհի ` զի ծանր բանակաւ եկեալ էր եւ բազում այրուձիով ` ոչ նոյնպէս. այլ դժնդակագոյն եւս էր նմա ` այնպիսի ունել ախոյեան ճարտար, արի եւ երագ: Թողեալ զօտարաց ` զհնոց եւ զնորոց ` նկարագիր եւ տեղագիր մեծի պատերազմիս, հաճոյագոյն մերազգեացս վարկանիմ զաւանդեալն յիւրեանց նախնեաց, ’ ի Պատմութենէն Աղեքսանդրի ` կարգել զբանս. յորում ` ըստ այլ եւ այլ գրչագիր օրինակաց ` ասի Աղեքսանդրի անցեալ ընդ Պաղեստին, եկեալ « յ Ասիա, որ է Այաս, մերձ ’ ի Կիլիկիա »! իսկ Դարեհ՝ « բանակեցաւ հակառակ նմա առ գետովն Պինդարոս, ( Պինարոս ), եւ զօրաց նորա կարծեցեալ գերանդազէն կառօքն [2] ընկրկել, եւ ապա յառաջագոյն ժամանեալք ` զզառ ’ ի կող տեղիսն հասեալ կալան. եւ դէմ յանդիման անցեալ կացին կառքն, եւ զբոլոր կռուաճակատն յարդարեալ կազմեցին, եւ գնդին հեծելոց ոչ ետուն թոյլ անցանել ընդ մէջ իւրեանց, եւ ոչ զօրօք ’ ի վերայ խաղալ. այլ բազում կառացն ամենայն ուրեք պատահեալ ` ապականեալք լինէին. եւ էին որք քայքայեալք ցրուէին: Անցեալ ’ ի միւս կողմն Աղեքսանդրոս եւ արարեալ հանդէպ սոցա զպարուց կողմն, եւ զաջոյ դեհն դէպ եղեւ կազմել Աղեքսանդրի. եւ ելեալ յերիվարն Ցլագլուխ ` հրամայեաց հանկրիճել փողահարացն, ազդ առնել պատերազմական փողօք, զպատերազմն նշանակել, առ ’ ի զարթուցանել զգումարեալ գունդն ’ ի յաղմուկ ռազմին. որ եւ հնչեցեալ փողքն եւ աղաղակ մեծ եղեալ զօրացն ` շարժեցան յանհաշիւ եւ ’ ի մեծ եւ ’ ի բազում կռիւս. եւ դղրդէր առ հասարակ. եւ մեծաւ հանդիսիւ բախեալ զմիմեանս ’ ի հանդէս մարտին ` մեծ ժամս, ’ ի գլուխ թեւոցն հարեալ ընդ միմեանս բուռն եւ մեծաւ ուժով ընդ միմեանց դէմ կային նիզակօք: Որ եւ աստանօր երկոցունց կողմանց յաղթութիւն արարեալ ` մեկնեցան ’ ի միմեանց: Իսկ Աղեքսանդրացիքն մղէին զԴարեհացիքն, եւ մեծապէս խորտակեցին. եւ խռովեալք ընդ միմեանս ` անկեալք եւ խորտակեալք վասն բազմութեան զօրացն. եւ շատ այն ինչ էր որ յինքեանց անցս կրէին, եւ բազում ինչ որ ’ ի թշնամեացն: Եւ ոչ այլ ինչ էր անդ տեսանել ` բայց միայն ’ ի վայր անկելոցն, զի ոչ գոյր որոշել ոչ զՊարսիկս եւ ոչ զՄակեդոնացիսն, ոչ զզօրագլուխ եւ ոչ զնախարար, ոչ զհեծեալ եւ ոչ զհետեւակ, ’ ի բազում փոշւոյն. քանզի ոչ երկինք երեւէր եւ ոչ երկիր տեսանէր մարդ ’ ի բազում եղելոյ ապաժուժին։ … Եւ հզօր գլման եղելոյ ` ’ ի փախուստ դիմեցին զօրքն Պարսից … եւ ժամն ընդ երեկոյս էր խոնարհեալ. Դարեհի երկուցեալ ` զկառսն ’ ի բաց թողոյր, զի դժուարին էր … եւ ’ ի ձի ելեալ փախչէր » [3]: Պատմիչ մեր ` որպէս եւ այլք ` 110 կամ 120, 000 ասեն զանկեալսն ’ ի զօրաց Պարսից, իսկ ’ ի Յունաց սակաւս յոյժ:

 

 

Թէպէտ ոչ աստանօր եղեւ զրաւ կենաց եւ իրաց Դարեհի, այլ բաղդի եւ բովանդակ Ասիոյ վճարեալ էր. զի յայնմ հետէ անդուլ հետամուտ լեալ նմին Աղեքսանդրի մինչեւ ’ ի Պարսս, նորանոր յաղթանակօք նուաճելով զաշխարհն ` եբարձ կամ դադարեցոյց զմեծ զայն ինքնակալութիւն, եւ զիւրն զՅունացն հաստատեաց: Տեղի ճակատամարտին Իսսոսի կոչեցաւ ’ ի Յունաց Նիկոպօլիս, Νικόπολις, այսինքն է Յաղթութեան քաղաք, ուր եւ նշան յաղթանակի կանգնեցաւ. եւ թերեւս աստանօր իսկ են անուանեալ Բագինքն Աղեքսանդրի, Aræ Alexandri, ուրանօր եւ ինքն Կիկերոն ասէ բանակեալ աւուրս չորս, առ ստորոտովք Ամանոսեան լերանցն. որոց մերձ, եւ եօթն մղոնաւ հեռի ’ ի ծովափանց ` երեւին աւերակք մեծ քաղաքի, հուպ ’ ի Քամ-քէօյ ( թերեւս Քամքուհ ) լեառն հրաբղխեայ, զոր կարծեն ոմանք Նիկոպօլեայ նշխարս [4]: — Բազմերախտն մեր Ներսէս Լամբրունեցի ` յետ ասելոյ (’ ի Մեկնութեան Զաքարիայ ), եթէ « Աղեքսանդրոս Մակեդոնացի ` զԴարեհ Պարսից թագաւորն որ նստէր ’ ի Բաբելոն ` սպան ’ ի Դաշտին Կիւլիկեցւոց, եւ դադարեցոյց զՊարսից թագաւորութիւն », որով եւ զճակատատեղն ընկրկէ յարեւմուտս կոյս, անդրագոյն եւս յաւելու յիշատակ եւ արձան մի ` յոյժ մեծարգոյ եւ արժանաքնին բանասիրաց հնաբանից. այսպէս ասելով. « Որպէս եւ Գիր արձանին ` մերձ ’ ի քաղաքն Մամուեստիա ` ունի զյիշատակարանն այսպէս.

ՄԱՄՈՒԵՍՏԻԱ ԱՌԱՋԻ ԴՐԱՆՑՆ

ՄԵՐՁ ՅԱԼԵԱՅ ՅՈՐՁԱՆՍՆ Ի ԿԻՒԼԻԿԷԱ

ԲԻՒՐՔ ՊԱՐՍԿԱՑՆ ՈՍԿԵՐՔ.

ԳՈՐԾՔ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑՒՈՅ.

ՈՐՔ ՅԱՅՆԺԱՄ ԶԹԱԳԱՒՈՐԻ ԶԴԱՐԵՀԻ

ԶՎԵՐՋԻՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀՆ ԶՀԵՏ ԵԿԱՔ.

եւ մերձ այս Արձանի շեղջակոյտ ոսկերց կան մինչեւ ցայսօր ժամանակի »: Յունագիր կիսեղծ իմն արձա՞ն էր այդ, եթէ յօտար լեզու, չասէ սուրակն եւ բարեբաղդ վերծանողն մեր, այլ զգալի է հնութիւնն [5]: — Ոչ ոք յաշխարհագրաց կամ ’ ի պատմչաց կարէ զանց առնել զայսքան մեծ յիշատակօք. յոր յաւելուն ոմանք եւ զերկրորդ իմն բաղդասահման ճակատամարտ մղեալ ’ ի սմին տեղւոջ, 500 եւ աւելի ամօք յետոյ, այն է յամի Տեառն 194, Սեպտիմոսի Սեւերոսի եւ Պեշգենի Նիգերի Հռովմայեցւոց, կռուելով ընդ միմեանս ` վասն ինքնակալութեանն, եւ առաջնոյն յաղթող գտանելով. իսկ Նիգերի փախըստական գնացեալ ’ ի Կիւզիկէ ` անդ սպանանի։ Բայց դէպքս այսոքիկ միայն զանձին միոյ կամ զվարչութեան ժամանակի միոյ ինքնակալի ` կնքեցին զբաղդ:

Մեծագոյն եւս բաղդասահման պատերազմն եւ գործ կատարեցաւ ’ ի նմին վայրի ` յազգայնոցս եւ ազգայնոցս, նոյնպէս ձախողակ. զոր անգիտանան օտարք ` առ ’ ի կարգել ընդ Նիգերայն եւ ընդ Դարեհին. քան զորս ` ոչ մեզ միայն սրտառուչ են դէպքն ` այլ կարծեմ եւ ամենայն սրտայնոց, մանաւանդ որոց կրթեալ իցէ ’ ի քննութիւն անցից Խաչակրացն անուանեալ ժամանակաց զի աստանօր հանդիպեցաւ առաջին եւ մեծ բաղխումն Եգիպտացւոց ընդ Հայոց, եւ խորտակումն զօրութեան մերայոցս, թէ եւ ոչ անփառունակ, եւ ամփոփել շքոյ քառասնամեայ պանծալի թագաւորութեան Հեթմոյ Ա, եւ զառաջինն ակամայ հարկել այլազգւոյն. որ ` առաւել խորագիտութեամբ եւ յանկարծօրէն հասանելով ’ ի վերայ սակաւազօր գնդին Հայոց ` կորզեաց զյաղթութիւն, քան հաւասար ընդ հաւասարի պատերազմելով: Յորմէ հետէ դաշնադիր եղեալ էր Հեթմոյ ընդ Թաթարաց, մախայր ընդ նմա սուլտանն Եգիպտոսի, գիտելով զի եւ ինքեան նիւթեալ կայր որ ինչ ’ ի Բաբելոն եւ յայլ կողմանս էանց, եւ մրմռալով մնայր պատեհի. եւ ահա լուեալ զմահ Հուլաղուի (’ ի փեպրուարի 1265 ամի ), վստահաբար արշաւեաց յԱսորիս, եւ մի ըստ միոջէ նուաճեալ զբերդեանն եւ զքաղաքանին ` զոր Թաթարաց հատեալ էր ’ ի նմանէ եւ ’ ի նմանեացն, մերձենայր ’ ի սահմանս Կիլիկիոյ: Հեթմոյ զգուշահայեաց լեալ եւ տեսեալ զի չեւ եւս յարդարեալ են իրք Թաթարաց ` յետ մահուան մտերմին իւրոյ Հուլաղուի, խորհեցաւ խաղաղութիւն առնել ընդ սուլտանին ( Պիպարսայ ), մինչ էր նա ’ ի Դամասկոս. ոչ մերժեաց եւ Պիպարս, « Բայց իրս ինչ խնդրէր յարքայէն. ամրոցս եւ այլ տեղիս ` որ էր սահմանակից աշխարհի իւրոյ. եւ թագաւորն ոչ կատարէր զխնդրելին, վասն երկուց պատճառաց. մի ` վասն երկեղին Նետողաց, զի մի՛ ասասցեն թէ ընդ սուլտանին Եգիպտոսի է թագաւորն Հեթում, եւ զմեր ազատեալ տեղիսն եւ ամրոցսն ` սուլտանին տրիտուր ետ. եւ միւս այլ … զի մի՛ ընդ իշխանութեամբ նորա մտանիցէ. զի էր բազում ժամանակաց թագաւոր, յաղթող եւ անուանի, եւ սուլտանն ` ծառայ վատթար ծառայի. եւ ապա այնպէս զօրացաւ ` մինչ զի երկնչէին ’ ի նմանէ. եւ բազում անգամ թագաւորն առաքեաց առ սուլտանն արս պատուաւորս ` գերագոյն պարգեւօք, զի արասցէ սէր, եւ սուլտանն ոչ առնոյր յանձն, այլ զվերոյ անուանեալ տեղիսն խնդրէր: Եւ ապա առեալ զզօրս իւր ` գայր մինչեւ ’ ի Հալպ. եւ եդ զօրապետ զօրաց իւրոց ’ ի մեծամեծաց իւրոց ` զոմն Սմլմաւթ անուն, եւ երկրորդին Ալֆի, եւ զսուլտանն Հալպայ. եւ առաքեաց զնոսա գալ ’ ի վերայ զօրաց արքային Հեթմոյ, յերկիրն Կիլիկիոյ, եւ ինքն անդէն մնաց »:

Այսոքիկ ըստ արքունի պատմչին մերոյ. իսկ այլազգեաց պատմիչք ` զզօրավարսն կոչեն Էլ Մանսուր ամիրայ Եմաթայ, եւ ըստ ձեռանէ նորին Իզզիւտտին Այղան եւ Սէյֆէտտին Գալավուն. որք եւ յութերորդում աւուր ամսեան օգոստոսի (1266) մխեցան ’ ի սահմանս Կիլիկիոյ: Փութացաւ Հեթում յառաջագոյն զօրաժողով լինել, եւ խնդրել եւս օգնութիւն ’ ի Թաթարաց. յոր սակս ` եւ առեալ զբաժին մի զօրացն ` ճեպեաց գնալ առ գլխաւոր նոցին, ’ ի ճամբարն ` որ ընդ մէջ Ալպիստանի եւ Կոկիսոնի. այլ Թաթարն չառնոյր յանձն զօրահատոյց լինել ` մինչչեւ առեալ հրաման ’ ի Ղանէն ( Ապաղայ ). առ որ պնդադեսպանս առաքեաց Հեթում, զայլ երկու բաժինս զօրացն ` իբրեւ հնգետասան հազար արանց ` տուեալ ’ ի ձեռս երկոցուն որդւոց իւրոց, Լեւոնի եւ Թորոսի, եւ այլոց իշխանաց, ընդ որս արժան էր լինել եւ Սմբատայ Գունդստապլի, որպէս յիշեն արեւելեայք, այլ մերքս ` ոչ. սակայն սխալեն նոքա ոչ սակաւ: Մի յերկոցուն զօրաբաժնիցս կալաւ զանցս հռչակաւոր եւ յատկապէս կոչեցելոյ Դրանն, որ ’ ի հիւսիսոյ Աղեքսանդրեկի, զորմէ ’ ի ստորեւդ լիցի բան. միւսն ` եկաց վերագոյն ’ ի հիւսիսի, յանուանեալ տեղին Մառի, ուր միւս եւս կապան էր մերձ ’ ի դարեհեան եւ ’ ի նիգերեան ճակատատեղիս: Մաղաքիա պատմիչ ` ասէ վասն սուլտանին ` առաքեալ զհեծելազօրն « ընդ ճանապարհն Մառոյ ». եւ այսու ցուցանէ նշանաւոր իմն տեղի կամ անցս ճանապարհի լինել. զոր հաւաստէ եւ արաբացի պատմիչն Ապուլֆէտա, ’ ի յիշելն զասպատակ 1296 ամին, Տէրպէնտ էլ-Մէրրի دربند المرّي; կոչելով. եւ իբր կիսօրեայ ճանապարհաւ յարեւելից Սարուանդիքարի ասելով. եւ զմիջոց երկոցուն ` անտառ ստուար եւ բարձրաձաղկ եղեւնեաց, որպիսիք ոչ գտանէին այլուր: Յայս ապաւինեալ դիրս ` համարէին Հայք արգելուլ զմուտս Եգիպտացւոց յերկիր իւրեանց, մինչեւ ցդարձ թագաւորին Հեթմոյ. մանաւանդ զի սա նախահոգութեամբ կանգնեալ էր աշտարակս հզօրս ’ ի գլուխս լերանց ` ուր եւ ուրեք կասկածէր արշաւանս թշնամեաց [6]. զոր գիտելով եւ Եգիպտացւոցն ` որոնեցին անկասկածագոյն վայրս դժուարինս, եւ գաղտագողի անցեալ, « եկեալ հասին մինչեւ ’ ի տեղին որ կոչէր Նիկոյպօլիս, առ ստորոտով լերինն ` որ կոչի Սեաւ, եւ անդ իջավանս կալան »: Այսպէս հաւաստէ պատմիչ մեր զդիրս կարեւոր տեղւոյս ` ’ ի լեռնակողմն լինել, զորմէ վէճ է առ բանասէրս, եւ արդարանայ Պտղոմէոս ` որ իբր տասն մղոնաւ յարեւելից Իսսոսի նշանակէ զայն: Այն ինչ բանակեալ էր եւ Հայոց ’ ի վերոյիշեալն Մառի, ( որ յայտնի սակաւուք ’ ի հարաւոյ վերնոյն գոլ ), եւ էր այն օր երկուշաբաթի, 23 ամսոյն օգոստոսի, յանկարծուց տեսեալ զթշնամիսն ` մինչ չեւ էր հասեալ թագաւորին Հեթմոյ, որում անձկաւ սպասեալ մնային, զառաջինն խռովեցան, այլ անդէն քաջալերեալ ` սկսան նախամարտիկ գնդօքն յարձակմունս ինչ առնել: Ոմանք ’ ի պատմչաց ասեն ` աւուրս երկուս ժուժկալեալ Հայոց եւ կռուեալ. իսկ յարքունի պատմչէն գիտեմք ` զի ’ ի վաղուեան երեքշաբաթոջ աւուր եղեւ բուն կռիւն ’ ի Մառի, ուր եկին հասին Եգիպտացիք, եւ աւարտեցաւ գործն. զոր ` մարթ է ասել փառօք եւ անփառունակ. ըստ յետնոյս, զի « Փոքր մի կացին ընդդէմ միմեանց ( երկոքին կողմանքն ), եւ ապա ` յազդմանէ չարին ` ’ ի փախուստ դարձան հաւատացելոցն զօրք ` առանց մարտի եւ պատերազմի ». այլ անկ է աստ յիշել ` զի քառասուն եւ հինգ հազարք էին մարտիկք թշնամեացն. բայց սակայն կամայ թէ ակամայ, ըստ այլոյ պատմչի ` « Ետուն զթագաժառանգ որդիս իւր ( Հեթմոյ ) ’ ի ձեռս անօրէն գայլոցն, եւ ինքեանք փախեան յամուրս իւրեանց »: — Իսկ փառօք, զի « որդիք թագաւորին ` Պարոնն Հայոց Լեւոն, եւ եղբայրն իւր Թորոս ` դարձան ’ ի զօրաց իւրեանց եւ գնացին ընդդէմ անօրինացն ` պատերազմել ընդ նոսա. որ եւ զԹորոս սպանին ’ ի նոյն մարտ պատերազմին, եւ զՊարոնն Հայոց զԼեւոն ` ընդ ձեռամբ ածեալ կալան, եւ զորդի սպարապետին Հայոց Սմբատայ ` զ Վասիլ՝ մականուն Թաթար ն, եւ այլ ընդ նոսա, զ Ճիլարտոմ ն ( Ժիրարտէն ?) եւ զ Ատոմ ն. եւ տարեալ զնոսա մինչեւ ’ ի Սիս, եւ անդ եդեալ յարգելանս ’ ի տաճարսն իւր. եւ կացեալ անդ աւուրս ինչ », եւ այլն: Արաբացի պատմիչք ` ոչ մի այլ աւելի որդիս ասեն Սմբատայ սպարապետի ` գերեալս, եւ զմի յեղբարց նորին եւ թագաւորին ` անկեալ ’ ի մարտին. որ ոչ է ճշմարիտ. զի ամենայն յիշեալ որդւոց թագաւորահօրն Կոստանդնի ` ծանօթ են եւ ժամանակք՝ կատարածի կենաց. դարձեալ աւանդեն նոքա երկոտասան իշխանաց կամ պարոնայց լինել ’ ի զօրուն Հայոց: Այլ այսոքիկ որպէս զիարդ իցեն, ստոյգ այս է, « Որ գլուխ եւ խոց անողջանալի կոտորելոցն ( եղեւ ) ՝ Թորոս արքայորդին, գեղեցիկ ծաղիկ ’ ի մատաղ հասակի, մերձ ’ ի փթիթս մուրուաց, վկայեալ յամենայն բերանոյ, անպակաս ’ ի բովանդակ բարւոյ, եւ կուսութեամբ շտեմարանեալ ’ ի ծրարս շնորհացն Աստուծոյ. որ յօժարութեամբ եւս դիմեալ ’ ի պսակն արեան. քանզի հարցեալ զո՛վն ` ոչ ետ զանուն հօրն, զի կենօք գերեալ ` մի՛ լիցի աւելի բեռն հօրն եւ աշխարհին ` ընդ անդրանիկ եղբօրն Լեւոնի, պսակելոյ եւ հրաւիրելոյ յաթոռ թագաւորութեանն ` առ կենօք հօրն: Քանզի նա եղեւ գլուխ գերելոցն մեր, եւ հուր աղէկէզ լերդաչարչար եւ սրտակտուր աշխարհիս մեր եւ ազգիս, որ կամք շնչարգել եւ յերերման: Հասանէ ձեռն վերին, որ եհարն ցասմամբ ` նոյն բժշկէ ողորմութեամբ, ածելով զմեծաբաց խոցն, առնելով գերեդարձ՝ զոր տարան ընդ այլսն. հնգետասան օր յամելով յաշխարհս եւ լնլով աղէտիւք, զնոսա ` իրօք, եւ զմեզ ` խոցոտիչ համբաւովն »: Զայսոսիկ վայելչաբանէ քաջազգած ծերունին Վարդան Պատմիչ, ականատես ծանօթ եւ սիրելի արքունեաց Հեթմոյ: Ոչ ինչ ընդհատ եւ միւս ծանօթ նոցին պատմագիր Մաղաքիա ` գորովանօք գրէ զդէպսն եւ զսրտառուչ սուգ Հեթմոյ. նա եւ յաւելու, թէ եւ սուլտանն իսկ ` « ընդ Պարոն Թորոսի սպանումն ` յոյժ տրտմեցաւ. բարկացաւ սպանողացն. եւ սպանողքն ասացին, թէ մեք ոչ գիտացաք թէ որդի թագաւորի է. զի զբազումս սպան ’ ի մեզանէ, եւ զբազումս խոցեաց. ապա յետոյ մեք ջան ’ ի վերայ եդեալ սպանաք զնա » [7]: — Մինչեւ ցայս վայր հարկ համարեցաք յիշատակել իբրեւ տեղապատմութեան պահանջ, զայլն թողումք, որ սոսկ սահմանի պատմութեան է անկ. բայց ազգայնոյ ` որոյ սիրելի է հետաքննել զաշխարհաքարոզ ճակատատեղի Իսսեան մարտի Դարեհին եւ Աղեքսանդրի. իցէ՞ հնար ’ ի մոռացօնս թողուլ զՄառեայն, ուր անվրէպ յետ 1600 ամաց այսպիսի անցին անցք ` ընդ պայազատս յետին հարստութեան Հայկազնեայցս: Յիշեսցի եւ այս, զի արդարեւ թէպէտ եւ սոսկ պատերազմ էր եղեալն անդ ` գերութեամբ եւ սպանութեամբ արքայորդւոց, այլ եւ առաջին անգամ յետ հաստատութեան թագաւորութեանն ` եհաս աւեր աշխարհին եւ մայրաքաղաքին Սսոյ, եւ սկիզբն եղեւ ակամայ հարկելոյ Հայոց ` ոսոխի գոռոզի. եւ ըստ այսմ տեսութեան ` ’ ի դէպ է բաղդասահման ասել զգործ մարտին, կամ բաղդաբեկ ` ըստ մերոցս: Սակայն յուշ լիցի եւ այն, զի եւ յետ այնր ` աւելի քան զհարիւր ամ տեւեցին տոկացին Հայք, եւ բազում անգամ մարտեան ընդ Եգիպտացիսն, թօթափելով զլուծ նոցա եւ զհարկ. մինչեւ լցաւ սահմանեալն ’ ի վերուստ ժամանակ ազատութեան եւ ծառայութեան: Բայց միւսանգամ եւս նկատելով զտեղիս զայս յիշատակաց ` զՆիկոպօլիս, կարծեմ թէ ոչ այնքան փառաւոր լիցի յաղթութեամբ Աղեքսանդրի, կամ ցաւալի ` պարտութեամբ Պարսկայնոյն, եւ ոչ այնքան դժպհի ` փառասէր հակառակամարտութեամբ կայսերացն Հռովմայեցւոց, որքան յաւէտ սրտառուչ եւ դրուատելի ` պատահարաւ Թորոսի եւ Լեւոնի, առ որովք ` անշքանան եւ աղօտանան նախեղակքն դէպք:

Նոր քննիչք տեղեացս ` Անգղիացիք ոմանք եւ ամերիկացի Քարոզիչք ` զՆիկոպօլիս համարին լինել առ Իսլահիէ աւանաւ ` որ ’ ի միջահովտի Կեավուր եւ Քիւրտ լերանց, շինեալ առ մեօք ’ ի բնակութիւն Սեաւլեռնեայցն նուաճելոց. ուր եւ աւերակք ինչ գոն եւ յոյն արձանագիր մի. եւ զանուանի Ամանոսեան անցսն ` յարեւմտից նորին առ Խազան-Ալի կոչեցեալ տեղեաւ, յերի նախայիշեալ Գարապաղչէ գեղջ. յորոց հիւսիսոյ ` յանգի լեառնն ’ ի գահավէժ վախուտ, յոր հուպ կառուցեալ երեւի քարաշէն պարիսպ հզօր, անկիւն գործելով եւ փակելով զանցսն:

 

 

 

[1]             Զայս չափ նկատելով ոմանց՝ անմարթ համարին ’ ի փոքրատար սահմանին զետեղել զբազմաղբիւր բանակ Դարեհի. իսկ այլք՝ բաւական. այն զի զանձկութիւն իսկ տեղւոյն յօգուտ իւր կրթեաց Աղեքսանդր, չտալ թոյլ արձակ արձակ խաղալոյ Պարսից, մանաւանդ հեծելոցն։ Ոչ կարի մեծագոյն ինչ էր ասեն եւ տեղի ճակատամարտին Լիբսիոյ, ուր գումարեցան դէմ առ դէմ կէս միլիոն մարդկան։

[2]             Մի ոմն ’ ի գրչաց յաւելու աստանօր ծանուցանել, թէ « Այսպէս էր կառքն, ’ ի վերայ չորս չորս ձիոց լծելոց. եւ էր սաստիկ սուր ’ ի նմանութիւն գերանդոյ, մի յայն կողմն կառացն եւ մի յայն. եւ յորժամ արշաւէր կառքն հանդերձ ձիովքն ընդ մէջ հեծելոյն, յայնժամ երկու սուրքն յերկու կողմանսն զզօրսն իբրեւ զօրայն հնձէր. եւ այսպէս էին ամենայն կառք Դարեհի, որով կարծէր յաղթել Աղեքսանդրի » ։

[3]             Խաչատուր Կեչառուեցի վերստին յերիւրող Պատմութեանս Աղեքսանդրի, ռամկաբար, քերող եւ քերթող, որպէս ինքն ասէ, յաւելու եւ աստանօր.

« Ձայն արար, ձայն արար,

Փող քընարին ձայն արար։

Հաներ զթուրըդ քո ճօհար,

Ւ երիվարըդ քո հեծար.

Զամբոխդ ’ ի հանդէս տարար,

Զօրօք զօրավիգ եղար.

Ի Դարեհի հանդէպ հասար,

Ճակատըն բոլոր անցար.

Փոթորակի պէս խառնեցար,

Արծըւաբար դու բարձրացար։ …

Ճակատ առ ճակատ եղեն,

Խառնեցան յանդուգն ու ահագին,

Դիակօք զվայրըն լըցին.

Խաւարաւ արեւն ’ ի յերկին։

Խառնամբոխ մեծ հանդիսին

Աղեքսանդրու եւ Դարեհիս,

Սուսերամերկ կարաւանիս

Աճապարեալք ռատի գընդիս.

Դիաթաւալ արեան ծովիս,

Ճախր եւ ճակատ ’ ի մէջ դաշտիս.

Կէսք վա՜յ ասեն յասպարիսիս,

Կէսք վա՜յ ասեն յաջողակիս։

Դարե՜հ, դարձաւ ալամդ ’ ի չար.

Բաղդըդ նենգեց քեզ չարաչար.

Դարձի՛ր ’ ի հետ ւ արա քեզ ճար.

Հա՛ն արտասուս անձրեւաշար.

Բանդ ’ ի վերուստ է անհընար,

Խափանեցաւ խորհուրդդ անկար » ։

Միւս քերդող եւ երկասիրող ’ ի սոյն մատեան, Գրիգորիս Աղթամարայ կաթողիկոս, գրէ.

« Այս է մակեդոնեան հըզօր Աղեքսանդր հեծեալ յերիվար.

Փողիցն հրաման երետ՝ հարկանել զերգն աղմըկարար։

Ջառչին այլ ’ ի մէջ անցաւ, ազդ առնէր զօրացն անմոլար.

Ըզսուրն է հաներ արքայս, դուք ընդէ՞ր կայք հանց կամակար։

Երբ լըսեցին զպատերազմին զձայնըն փողոյ ազդել խըմբին,

Վառեալ զալամ սպառազինին, ըռումբք դրօշակք անտառ մայրին.

Շող եւ փայլիւն շատ սուսերաց զրահիւք պողփայլ սաղաւարտին,

Քաջ եւ արիքըն պնդէին, եւ սիրտք վատուց ճմլեալ կային » ։

[4]             Պրիանոյ, La Siria et l'Asia Minore, 446.

[5]             Չորք օրինակք են առ մեզ Մեկնութեան ԺԲ մարգարէից, յորում այս բանք Ներսիսի, հնագոյնն գրեալ յամի 1415. եւ գրեաթէ համաձայն են չորեքին եւս. միայն յերիս նորագոյնս՝ յալեաց գրեալ է յերկրորդ տողին. յոմանս՝ ոսկերց յերրորդին, եւ վերջին բառն կեայք ։ Յիշեցաք զԱլէուս գետ ( յէջ 160), բայց հեռի աստի եւ ’ ի հովիտս Սարոսի. յիշեցաւ եւ Ալէյեան դաշտն ( յէջ 263 ), յորում ’ ի դէպ էր լինել եւ համանուն գետոյ. եւ նշանելի է բան արձանին Մսսայ՝ որ զայս անուն գետ յիշէ փոխանակ Պինարոսի։ Դարձեալ եւ զարդիս ԱԼՈՒՍ անուն վիճակ լսի ’ ի կողմանքս՝ յօսմանեան վիճակագրութեան, յԱզիր գաւառի նահանգին Ատանայ, ուր եւ Պայաս վիճակ։

[6]             Ոմն ’ ի քննողաց դաշտիս եւ տեղւոյս՝ վկայէ, զի յամենայն մերձաւոր կողմանս՝ երեւին մնացորդք շինուածոց եւ ամրութեանց, որպէս ’ ի գլուխ վերոյիշեալ Քամ լերին՝ որմք ’ ի նմին խանձաքարէ. ’ ի հիւսիսոյ կողմանէ՝ նրբուղի ’ ի կրաքար լեռնամիջի, եւ Դուռն եւ աշտարակ մի աղիւսաշէն նորատարազ, եւ ’ ի միջավայր ուղւոյն կամար մեծ եւ գեղեցիկ ’ ի բազմանկիւնի յղկեալ կրաքարանց, յեցեալ յորմունս խանձաքարեայս. եւ թուի կամարն կանգնեալ ’ ի Հռովմայեցւոց ’ ի պատիւ Գերմանիկոսի, ըստ Տարեգրութեան Տակիտոսի ( Բ, ՁԳ ) «Arcus editi… et in monte Siriæ Amano cum inscriptione rerum gestarum». Tacitus. — Բայց արձանագիր ոչ յայտնեցաւ։

[7]             Յերկրորդում ամի աղետալի դիպացս՝ գրէր եւ նախածանօթ մեր ճարտար գրիչն՝ Գէորգ Լամբրունեցի. « Բռնադատէ զիս աստանօր թախիծ սրտիս՝ յողորմելիս յամել պատմութիւն. զի յանցելում՝ ամի … սուլտանն Մսրայ՝ բազմաձեռն զօրու պատրաստութեամբ մահմէտական սպայիւ, իբր ’ ի ցասմանէ Աստուծոյ ածեալ, եմուտ յերկիրն Կիլիկիոյ. որում ոչ կարացեալ զդէմ ունել զօրքն Հայոց, անդէն վաղվաղակի թիկունս դարձուցեալ՝ պարտեալ յաղթեալ լքեալ վայրավատեալ ցրուեալ լինէին։ Ուրանօր երկու որդիք թագաւորին ձեռբակալ եղեալ՝ ’ ի թշնամեացն ’ ի բուռն անկանէին. կրսերոյն սրախողխող եղեալ, զերէցն գերի վարէին. եւ ընդ ցրուել զօրացն, զի եւ թագաւորն եւս ոչ եղեւ պատահեալ յերկրին, այնուհետեւ առանց կասկածի եղեալ, բազում նախճիրս եւ ոճիրս արարեալ, հրդեհեալ զյոլովս ’ ի քաղաքաց եւ զաւանս նոցին, եւ տապալեալ զեկեղեցիս, եւ զգիրս սուրբս հրոյ մատնեալ. ընդ որս եւ զարքայանիստ քաղաքն Սիս՝ գեղեցկաշէն ապարանօք եւ մեծափառ եկեղեցեաւն՝ Սրբովն Սոփեաւ՝ հրձիգ արարեալ, զբազումս ’ ի սուր սուսերի մաշեալ, եւ զեւս բազումս գերի վարեալ, հանդերձ յոլով աւարաւ » ։ ( Մասն է բանից որ յէջ 102 ) ։