Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

151. Ճկեր գաւառ. — Սեաւ Լերինք. Բռնաւորք կողմանցս

Մի ’ ի սակաւուց անտի ’ ի գիրս մեր գաւառի անուամբ յիշատակելոց ` ՃԿԵՐ, կայ ’ ի գլուխ բովանդակ լայնութեան Հայոց Ծովածոցոյն, այն է ` մասին որ ուղղակի ’ ի հիւսիսոյ Մ. ձգի ’ ի հարաւ Ել., կամ միջոցն որ ’ ի Գարա - սու գետոյ մինչեւ յԱղեքսանդրեակ քաղաք եւ ’ ի սահմանս Պէյլանայ. որ է իբր 25 մղոն ընդ երկայնն ` ուղիղ գծաւ. իսկ լայնութիւն երկրին ’ ի ծովափանցն ցԱմանոս լերինս ` սակաւ յոյժ է, մանաւանդ հարաւակողմն, յորում ընդ ծով եւ ընդ պարսպաձեւ լերինսն ` ուրեք հազիւ թէ երկու կամ երեք փարսախք են, ուրեք նուազագոյն եւս. եւ զի ոչ միայն զայս գաւառ ` այլ եւ զսահմանորդն որ ընդ հարաւ ` զՀռոսոս նոյնպէս պատեն լերինքս, որպէս եւ զարեւելեայ հիւսիսի Այասոյ գաւառին, նախ զսոցանէ կարեւոր համարիմ ճառել համառօտիւ:

Ըստ հին աշխարհագրաց, Ամանոս ( ο ’Αμανὸς, τὸ ’Αμανόν, Amanus) լերինք ` բազուկ մի համարին Տաւրոսական լերանց, այլ անջատք, եւ ’ ի կողմանց Կատաունեաց ` ’ ի հիւսիսոյ ` ձգեալ ընդ հարաւ ցափունս Ասորւոց երկրի, եւ ընդ արեւելս ` ցԵփրատ գետ. գրեաթէ աղխաղխեալ միաշար բարձունք են, սակաւս եւ անձուկս ունելով միջոցս կամ կտրածս անջրանցս, յորս եւ հռչակաւոր նեղուցքն եւ Դրունք են Ամանոսեանք: Ի միջին դարս ` յօտարաց եւ ’ ի մերոց ` Սեաւ լերինք կոչէին. անշուշտ ըստ գունոյ բուսաբերեալ մայրեացն հոծութեան, որպէս եւ այլ նոյնանուն լերինք յայլ աշխարհս. բայց Սանուտոյ ` Montagna Neros կոչելով ` համարի յունական աշխարհիկ բառիւ ջուր նշանակել, իբրեւ յոյժ ջրաբուղխ լերինս. վարկած անընդունելի [1]. զի եւ ցարդ ’ ի Թուրքաց Գարատաղ կոչին. եւ նոքին իսկ Յոյնք ’ ի գիրս նոյնպէս Սեաւ լեառն կոչէին, Μα̃υρος ο̉́ρος. նոյնպէս եւ Ասորիք ` Թուրա ուշամա: Իսկ ’ ի նուազել իշխանութեան մերայոցս եւ ’ ի ծաւալել Գարամանաց ` յանուն սոցա կոչեցին Արաբացիք Ճէպէլ-էլ Գարաման جبل القرامان.. բայց վասն բնակութեան քրիստոնէից ’ ի նոսին ` կոչի ցարդ եւս Կեավուր տաղի. ըստ մեծի մասինն նաեւ Ագմա-տաղ, մանաւանդ հիւսիսային մասնն. միջինն ` յոմանց կոչի Գզըլ-տաղ, յայլոց Պէյլան-տաղ. ստորինն կամ հարաւային մասն ` որ ’ ի Հռոսոս գաւառի ` Քէսրիկ-տաղ, եւ ըստ ոմանց Ճէպէլ Մուսա, որ եւ յանգի ’ ի ( Խոզագլուխ ) սարն Ռասխանձիր, ուր եւ աւարտ է սահմանաց Կիլիկիոյ. իսկ որ անտի եւ անդր ձգին շարունակքն լերինք ` ’ ի հնումն կոչէին Պիերեանք: — Զուգահեռական իմն Կեավուր տաղ լերանց ` ձգի յարեւելից կուսէ պար ցածագոյն լերանց, յորս բարձրագոյն եւ երկայնանիստ ` Քիւրտի լեառն, յոր անուն ’ ի դէպ է կոչել զբովանդակն: Ի միջահովտի կրկին պարուցս ` խաղան գետակք, կէսք ’ ի Ջահան խառնելով ` յահեկէն, այլք ուղղակի իջանելով ’ ի Ծոցն Հայոց, եւ որք յարեւելից կուսէ լերանցն ` օժանդակեն զգետս Անտիոքայ: — Չեն քաջ ծանուցեալ հանգամանք լերանցս, սակս ’ ի սկզբանցն եւ այսր ` բունելոյ ’ ի նոսին աւազակող ազատասէր մարդկան. որք եւ առ Հռոմայեցւովք իսկ հանգոյն յելուզակաց ծովեզերացն ` անհանգստէին զանցորդս եւ զմերձաբնակս. յոր սակս առաքեցաւ Կիկերոն յամի 51 նախ քան զթուական Փրկչին, եւ գրէ առ Կատոն ` գրաւեալ եւ քանդեալ զյոլովս յամրոցաց նոցին, որոց գլխաւորք Երանա, Սեպիւրա, Կոմմորին [2], եւ վեց բերդք. հաւանօրէն չէր հեռի ’ ի սոցանէ եւ ամրագոյնն Պինտենիսոս, եւ ոչ թէ մինչեւ ’ ի սահմանս Սսոյ: Հիւսիսակողման լերինք հեռագոյնք ’ ի ծովէ ` բարձրագոյնք են, եւ կարծի մինչեւ 10, 000 ՛ բարձր կատարաց լինել ’ ի նոսին, իսկ ’ ի ծովակողմանքս հազիւ կէս այնր չափու: — Յայտ է թէ յայսպիսում անձուկ սահմանի ` կարճ են եւ ընթացք գետոցն ինչ. յորոց ` այսմ Ճկեր գաւառի պատշաճի նախայիշեալն Պինարոս, եւ համարեալ այժմեանն Տէլի-չայ, որոյ այլեւայլ առաջք են. գոն եւ փոքրագոյն վտակք ’ ի հարաւակողմանն, որպէս Պապա-չայ, եւ գետակն որ առ Պայասաւ, միւս առ Դրամբն ` Մէրքէզ կոչեցեալ ` յանուն գեղջ միոյ, եւ համարեալ հինն Կերսոս, Kersus. նման սոցին են եւ ’ ի հարաւային գաւառին Հռոսոսի ` գետակք Պէյլանայ եւ Արսուսի: Իսկ որ յայնմ կողմանէ ( յարեւելից ) լերանցն հոսեն գետք ` արտաքոյ են աշխարհիս Կիլիկիոյ, վասն որոյ եւ տեղագրութեանս:

Հանգոյն յոլովից լեռնական վիճակաց այլոց մասանց Կիլիկիոյ ` բազմաբուսակք են եւ այս սահմանք, յորս նշանակէ բուսաքնինն, զատ յայլոց, Շահթառակ հասարակ եւ անտերեւ (Fumaria officinalis, F. asepala), Վառվռուկ երկայնացօղուն եւ Վ. խոզանուտ (Alyssum macrostylum, Al. hirsutum), * Տափկի տաւրացի (Thlaspi Taurica), * Կոկուկ ` այլ եւ այլ տեսակք (Isatis latisiliqua, Is. callifera, Is. Aucheri), Մանուշակ անուշահոտ (Viola odorata suavis), * Պարզծիլ մրտատերեւ (Hoplophyllum myrtifolium), * Պնդածաղիկ ողնուտ (Scleranthus verticillatus), եւ այլն, եւ այլն:

Նշանաւորք ` քան զբարձրութիւնս եւ զջուրս լերանցս ` են կիրճքն կամ նեղուցք նոցին, յորս թէպէտ մի կամ երկու համարին գլխաւոր անուանեալ Դրունք եւ Անցք, բայց յոլովք են ստուգութեամբ. է որ յանուն լերանցն Ամանոսեան կոչեցեալ, եւ է որ յանուն աշխարհացն ` Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց. որպէս նախ տեղագրեալքն Արսլան - պօղազ, եւ այլք առ Պաղչէիւ, Երկաթի կամ Սեաւ դուռնն, եւ ’ ի ստորեւ յիշելիքն ` Դուռնն կամ Անցքն Ասորւոց - Կիլիկիոյ ’ ի հարաւոյ Պայասայ, Տէկիրմէն-տէրէսի ( Ջաղացաձոր ) անցքն յարեւելից Պայասոյ Եիւք-պէլի տէրէ, Դրունք Ասորւոց յելից Աղեքսանդրեկի առ Պէյլանաւ, Նեղուցք Պաղրասայ ( Պաղրաս - պէլի ), եւ այլք պէսպէս անուամբ կոչեցեալք, որոց ընդ մէջ ’ ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից ` Նիկոպօլին, այսպէս արժան համարիմ կոչել զանծանօթ նրբուղին ` ընդ որ խուժեցին Եգիպտացիք ’ ի Կիլիկիա եւ բաղխեցան ընդ Հայոց ’ ի Մառի։ Կիկերոն ’ ի թղթին առ Կատոն [3] երկուս միայն ասէ լինել Դրունս մտից յԱսորւոց ’ ի Կիլիկիա, որք թուին Պայասայն եւ Պաղրասայ, կամ հիւսիսայինն ` անուանեալն Առիւծու փող ( Արսլան-պօղազ ): Յայս բան հռետորին յեցեալ Մարմիէ գնդապետ փռանկ (G. Marmier), որ յաւուրքս հրատարակեաց համառօտ գրուած ինչ ` Ճանապարհք Ամանոսի անուանելով, (Les Routes de l'Amanus), ճգնի ցուցանել, ականատես գոլով տեղեացն, զի եւ ոչ մի ’ ի յիշեցելոցս ` է բուն եւ հին Կապանն կամ Դուռն Ամանոսեան, այլ անձուկ եւ երկայն կածանն ` որ զուգահեռական ծովափին եւ սակաւուք ’ ի բացեայ ` ’ ի Միւրիանդոս կամ Միւրիանդրոս հին եւ աւերեալ քաղաքէ, ( որ է ընդ մէջ Հռոսոսի եւ Աղեքսանդրեկի ) ձգի ընդ հիւսիս ` ընդ բովանդակ երկայնութիւն արեւելից Ծոցոյն Հայոց. եւ ընդ այս ցուցանէ խաղացեալ զԱղեքսանդր ընդդէմ Դարեհի, եւ ոչ ընդ անցս Պէյլանայ, իբրու զի չեւ եւս էր սա բացեալ. զի եթէ էր այնպէս ` ’ ի դէպ էր նմա ընդ այն զօրահատոյց առնել եւ զառաջս առնուլ Դարեհի ’ ի փախստեանն, յետ ճակատամարտին Իսսոսի: Փափագեմք մանրամասն եւս տեղագրութեան հրատարակելոյ ’ ի քննողէն, յոր եւ պարապի, որպէս լուայ. մանաւանդ զի չեւ եւս են քաջ ծանուցեալ աշխարհագրաց ` վայրքս, որպէս եւ համօրէն իսկ լայնութիւն լերանցն կամ մէջն ` գրեաթէ իսպառ անծանօթ է: Զի որպէս ’ ի հնումն ` ըստ որում յիշեցաք, կաղաղք գողոց եւ հինից էին, այսպէս եւ ’ ի նորումս անոպայ մարդկան եւ կողոպտողաց անցորդաց եւ կարաւանաց, որոց հարկ իսկ էր զգուշանալ եւ չմերձիլ ’ ի բաւիղս եւ ’ ի բոյնս հինիցն, որպէս թուի յայլեւայլ թուրքման տոհմից եւ ’ ի Քրդաց ժողովելոց, գուցէ եւ ’ ի հնագունից ոմանց, ընդ որս եւ ’ ի Հայոց ոչ սակաւուց. սոքա առաւել ընդ Պօզան անուանեալ ցեղի ընկերշակին, եւ ոխերիմ թշնամիք էին իւրեանցանուն Հայուկ տոհմի ` որ ’ ի սահմանս Մսսայ. յահէ սոցին ` ոչ բազում ամօք յառաջ, յանցանելն (1862) առ ստորոտովք լերանցս ` ոչ իշխեաց բուսաքնինն Քոչի մխիլ ’ ի խորսն եւ ’ ի բարձունս:

Անուանի յոյժ եղեւ բռնութեամբքն եւ բռնաբարութեամբք ’ ի հուղկահարս լերանցս ` Քիւչիւկ-Ալի կամ Խալիլ պէկ ոմն ’ ի վերջին քառորդի անցելոյ դարու եւ ’ ի սկզբան ներկայիս, զամս քառասուն տիրացեալ Պայասայ եւ որ շուրջ զնովաւ. նախ երեսուն կամ քառասուն աւազակաց գլուխ կալով եւ կողոպտելով զքաղաքն զայն, ապա գունդ կազմելով երկերիւր արանց եւ ’ ի հարկի կացուցանելով ոչ միայն զՊայաս, այլ եւ զմեծ կարաւանն ` Մէքքէի ` որ ընդ այն անցանէր. եւ ’ ի դերեւ հանեալ զջանս արքունի կողմնակալաց յըմբռնել զնա. ապա եւ շնորհս եգիտ, մինչ եռադրօշեան փաշայ կարգիլ. այլ եւ յայնմ եւս պատուի ` ոչ գարշէր ’ ի կողոպտելոյ եւ զնաւս եւ զինչս Եւրոպէացւոց անգամ, կամ ’ ի բանտ արկանելով զըմբռնեալսն ` պահանջել ծանր ծանր փրկանս, պէսպէս կեղծաւորութեամբ եւ լրբութեամբ ’ ի չքմեղս լինելով. կանգնեալ էր եւ աշտարակս յոլովս ’ ի լերինս եւ յանցս նոցին, կալեալ եւ զԴրունսն Ասորւոց. բայց առաւել ’ ի խաբէական ահարկութիւն էին աշտարակքն քան յիսկական ամրութիւն: Սովոր էր դժպհի անզգայութեամբ կախել երկուս ոմանս առ դրամբ Պայասայ ` ’ ի ժամանակի անցից կարաւանին Մէքքէի. դէպ եղեւ զի ’ ի միում ամի չունէր զոք ’ ի բանտի եւ կարաւանն մերձենայր. եհարց զպաշտօնեայ իւր գտանել հնարս, եւ մինչ գուն գործէր սա շրջել զնա ’ ի մոլեգին մտացն, նա ձեռն ’ ի մօրուսն արկեալ, Գտի, ասէ. ե՛րթ կոչեա զՅակոբ քրիստոնեայն, որ ’ ի չորից ամսոց հետէ ջերմամբ տագնապի, եւ չէ ապրանաց. եւ ետ առժամայն ’ ի կախաղան հանել. եւ այսպէս խաղ առնելով զպետութիւնն եւ կեղեքելով զօտարս, եւ բազում անմեղ մարդիկ սպանանելով, ինքն խաղաղութեամբ զրաւեցաւ ’ ի կենաց (1808): Յաջորդեաց նմա անդրանիկ իւր Տէտէ կամ Տատա-պէյ. յորմէ ` խնդրելով ուրումն ’ ի զրկելոցն ( գունցն Հոլանտայ ) զփոխարէն զրկանացն ’ ի հօրէ նորին, պատասխանի ընկալաւ. Եթէ հարկ էր հատուցանել զամենայն զրկանս ` զոր հայր իմ գործեաց, թէ եւ ամենայն քարինք Պայասայ յոսկի փոխէին, տակաւին ոչ էին բաւական: Զամս տասն ազատօրէն կեցեալ եւ սորա հանգոյն հօրն, եւ բազում անգամ ճողոպրեալ ’ ի հնարից արքունի կուսակալաց, կամ ցրուեալ զզօրս նոցին, յեղակարծումն ` մատնութեամբ ձերբակալ եղեւ, յամի 1817, եւ գլխատեալ հրամանաւ Մուսդաֆա փաշայի Պէյլանի ` մարմինն հրով ծախեցաւ: Եղբայր նորա Մըստըգ պէյ երկոտասան ամաց գոլով յայնժամ ` փախեաւ ’ ի Մարաշ, եւ յետ տասն ամաց դարձաւ եկն ’ ի Պայաս, յորժամ Հաճի Ալի պէյ ’ ի Գարաճա տոհմէ՝ բռնացեալ ունէր զմեծ մասն Կիլիկիոյ, եւ հակառակ եկաց Մըստըգայ, այլ յետոյ հաշտեցաւ ` առ ’ ի նուաճել զայլս ոմանս. բայց ’ ի գալ Հիւսէյին փաշայի արքունի զօրօք ընդդէմ Իպրահիմայ (1832), գնաց առ նա ’ ի նեղուցս Կիլիկիոյ եւ անցոյց այսր զբանակն, կամելով հաւատարիմ երեւել օսմանեան Դրան, եւ առաքեցաւ ’ ի սպարապետէն ’ ի Կ. Պօլիս. ուր ` գաղտ ’ ի մահ դատապարտեալ, համարի զերծեալ ’ ի բանտէ եւրոպէացի զգեստուք եւ գնացեալ յարեւմուտս [4]: Իսկ Մըստըգ ` յետ յաղթութեանց Իպրահիմայ (1832) յարեցաւ ’ ի նա, եւ կարգեցաւ իշխան լերանցն ’ ի վերայ երեսուն ձորատեարց ( Տէրէպէյի ): Յամի 1843 Ահմէտ Իզզէտ փաշայ կուսակալ Ատանայ կամեցաւ նուաճել զնա, եւ ոչ յաջողեալ խաբէութեամբ ըմբռնել, յաւար եւ յաւեր մատնեաց զՊայաս, անխնայ կոտորելով զընտանիս Մըստըգայ. իսկ նորա փախստական անկեալ ’ ի Մարաշ եւ անտի ’ ի Հալէպ, ընդ կուսակալի նորուն գնացեալ ’ ի Կ. Պօլիս, յերկրորդում ամին վերադարձաւ ’ ի Կիլիկիա, եւ առ փոքր փոքր զբռամբ էած զառաջին իշխանութիւնն. մերթ իբրեւ հպատակ Դրանն, եւ մերթ ըստ հայրենի ազատութեանն եւ հարստահարութեան, որում հետեւող լինէին որդի իւր Էօմէր-աղա եւ հօրեղբօրորդին. ամենեքին եւս ապստամբք համարէին յամի 1862, յորժամ վերոյիշեալ բուսաբանն դեգերէր ’ ի կողմանքս, եւ կուսակալն Ատանայ ջանայր նուաճել զնոսա: Մըստըգ խաղաղութեամբ վճարեաց զկեանս իւր ’ ի ժամանակի կամ յետ նուաճման Խօզանեանց [5]:

Ի յիշեալ տարւոջ (1862), ոմն ’ ի մերայոց գրէր, վեշտասան գեօղս Հայոց լինել ’ ի լերինսդ, իբր 600 տամբք, հաւասար գոլով քաղաքավարութեամբ Թուրքման լեռնաբնակացն. սակայն հարկ է թէ ունիցին եւ հայրենի աւանդութիւնս եւ կրօնս, որոց ` ցանկալի է յոյժ հետազօտութիւն, մանաւանդ ’ ի գիւտ հնագոյն ազգային եւ քրիստոնէական յիշատակաց:

[1] Est enim totus fontibus et rivulis irrigatus: ideo dicitur Mons Aquosus: neros enim grece aqua dicitur: licet rudes pro nigro accipiant. — Sanuto, III. V. 4.

[2] Eranam autem, quæ fuit non vici instar sed urbis, quod erat Amani caput, itemque Sepyram et Commorin, acriter et diu repugnantes, Pomptinio illam partem Amani tenente, ex antelucano tempore usque ad horam diei decimam, magna multitudine hostium occisa, cepimus, castellaque sex capita complura incendimus. His rebus ita gestis, castra in radicibus Amani habuimus apud Aras Alexandri, quatriduum; et in reliquis Amani delendis, agrisque vastandis, quæ pars ejus montis meæ provinciæ est, id tempus omne consumpsimus. — Cicero, Epist. ad Caton. (238 ՛ ).

[3] Duo sunt enim aditus in Ciliciam ex Syria; quorum uterque parvis præsidiis propter angustias intercludi potest. — Cicero, Epistolœ.

[4] Զգործոց Քիւչիւկ Ալի բռնաւորի եւ զՀաճի Ալեայ, գրէ Պարքըր, գրեաթէ ականատես նոցին, ’ ի ծանօթ մատենին , յէջ 76-80, 89 ։

[5] Ի վերջ կոյս 1852 ամի նախածանօթ իտալացի իշխանուհին Պելճիոյոզոյ յերթալն յԵրուսաղէմ՝ իջեվանեցաւ ’ ի գձուձ ապարանս Մըստըգի, եւ մեծարեցաւ ’ ի նմանէ. եւ գրէ այսպէս ’ ի յիշատակարանս ուղեւորութեան իւրոյ. «Mustuk-Bey, le prince du Djaour-Daghda ( Կեաւուր տաղի ), a passé les bornes de la première jeunesse. C'est un homme d'une quarantaine d'années, grand et bien fait, d'une physionomie qui serait un peu commune, si elle n'était éclairée par de beaux yeux bleu clair, limpides, souriants, et perçants comme deux épées. Rien en lui ne décèle le feudataire ambitieux et rusé qui résiste constamment aux ordres de son souverain, tout en conservant les apparences du respect et de la soumission. Il y a du bonhomme dans Mustuk-Bey, ou du moins dans ses manières et dans son langage. Il n'affecte pas le luxe oriental des pachas et des chefs de sa tribu. Son costume, sa tenue, sa maison, sa table, tout respire chez lui la plus extrême simplicité. — Derrière la maison du Bey se trouve une petite cour carrée entourée de bâtiments bas, formant un seul étage; la cour étant un carré long, les deux bâtiments de côté couvrent une superficie double environ de celle qu'occupent les constructions placées aux extrémités. L'une de ces dernières, n'est que le mur mi toyen qui sépare le harem de la maison du Bey, et où l'on a pratiqué la porte d'entrée. Deux petites portes, flanquées chacune de deux fenêtres, communiquent avec chacun des bâtiments latéraux de la cour, pavée de larges dalles. Le corps de logis du fond n'a qu'une porte et deux fenêtres, et il est impossible d'entrer dans ce cloître sans se rappeler l'intérieur d'un couvent de Chartreux». — Belgiojoso, Asie Mineure et Syrie, 111.