Սիսուան

152. Վանորայք Սեաւ լերին

Արդարեւ կարեւոր է գիտել, մանաւանդ թէ զարմանալ ընդ այլադիմակ կերպարանս ` զոր լերինքդ այդոքիկ ընծայեցին ’ ի միջի կրկին աւազակաբոյն ժամանակաց, զոր յիշեցաքն, զայժմուս եւ զհռոմէական դարուցն. քրիստոնէական կերպարանս ասեմ, եւ այնքան պայծառ փայլեալ ’ ի լերինքս ` մինչեւ Սուրբ անուանիլ սոցա իբր յատուկ անուամբք, որով հռչակին ստէպ առ պատմիչս մեր ’ ի ԺԱ - ԺԳ դարս. իբրեւ զերծ եւ անքոյթ դադարք հոգեսիրաց, կրօնաւորաց եւ անապատականաց այլ եւ այլ ազգաց, որոց երեք գլխաւորք, Հայք, Ասորիք եւ Յոյնք, երեցուն եւս աշխարհացն միջասահման գոլով տեղւոյն, յորս յարեցան եւ Վրացիք, ապա եւ Լատինք յաւուրս Խաչակրաց: Ամենեցուն ընտրեալ զանքոյթ գոգս լերանցս, հանգունակ Լիբանանու եւ Սինէականին կամ ծովապատիկն Աթոսի, բոյն եւ բջիջ ներանձնական կենաց. գուցէ եւ ըստ նմանեացն ` ոչ միայն յաղօթս ’ ի վեր ամբառնալով զձեռս, այլ եւ ’ ի զինակրութիւն ընդդէմ ասպատակողաց: Հաւանօրէն յառաջնոց դարուց անտի հաստատութեան միանձնական կենաց ` սկիզբն եղեւ նոցին աստանօր բնակութեան, մինչ ’ ի շուրջ դաշտս Ասորւոց եւ Միջագետաց, սփռէին վանորայքն եւ փարախք (laura) հոգեւոր հօտից. եւ ’ ի դէպ էր թէ ’ ի յառնել Սառակինոսաց եւ ’ ի ծաւալել մահմէտական դենի ` խոյս տային յամուրս լերանցս: Մի ոմն ’ ի մերոց պատմչաց ’ ի սկիզբն կոյս ԺԱ դարու [1], ասէ վասն Ռամանոսի Գ կայսեր, յառաջնում ամի թագաւորութեանն (1028), ’ ի դիմելն ’ ի վերայ Հալպայ, « Եկեալ հանդիպի լերինն որ կոչի Սեաւ. եւ տեսանէ անդ բազմութիւն վանորէից եւ զ մենաստանս միայնակեցաց, որք ’ ի մարմնի գոլով ` զանմարմնոցն բերէին զնմանութիւն. որք միով այծէիւ կամ բաճկոնաւ շատանան … երկաթի բրիչ ’ ի ձեռն առեալ ` խոնջեալ աշխատին ’ ի գարի սերմանեաց պատրաստել զօրապահիկն կերակուր. այլ զանազան խորտիկս եւ զքաղցրահամ կերակուրս ` հանդերձ ուրախարար գինեաւ ` զոր մատռուակեն որթք այգեաց, զայսոսիկ զամենեսեան աշխարհասիրաց թողին. ’ ի գլուխ լերինն բարձրացեալ՝ նախամարգարէին կաճառակից գոլով ` միշտ ընդ Աստուծոյ խօսին: Զսոսա տեսեալ թագաւորին ` հարցանէր արժանաւորաց իւրոց. Զի՞նչ են այն բազմութիւն հերետիկոսացն. եւ նոքա ասեն. Սոքա ամենեքեան երամք աղօթողաց են, որք աշխարհի խաղաղութեան եւ կենաց ձերոց առողջութեան ` միշտ խնդրուածս առնեն: Պատասխանի տուեալ թագաւորն ` ասէ. Չէ ինձ պիտոյ աղօթք նոցա. այլ գրեցէք յամենայն վանորէիցն աղեղնաւորս ` ’ ի ծառայութիւն իմում թագաւորութեանս …: Այսպէս խակամիտ ոմն էր թագաւորն … վասն որոյ ’ ի մօտոյ հասանեն արժանահաս դատաստանքն Աստուծոյ ’ ի վերայ նորա. որ ’ ի նմին ճանապարհի ելեալ զօր ’ ի Տաճկացն ` ոչ աւելի քան զութ հարիւր կամ զհազար այր. եւ անկեալ ’ ի վերայ բազմութեանցն, անչափ կոտորուածս առնէին. եւ զգանձսն թագաւորին եւ զօրացն առեալ յաւարի ` դարձան ’ ի քաղաքն իւրեանց. իսկ թագաւորն մեծաւ անարգանօք փախստական եղեալ ` ձիաթափ անկանի ’ ի քաղաքն թագաւորութեան իւրոյ »: Զվրիպեալն ’ ի խակամիտ թագաւորէն ` կատարեաց խակագոյն ամիրայ ոմն Պարսիկ ` Աւշին անուն, զկնի իբր քառասուն ամաց (1066). զի յետ ասպատակելոյ յայլ կողմանս ` « գայր խաղայր բազմութեամբ զօրօք. եւ արար ձմերոց ’ ի Սեաւ լեառն, եւ ահագին արեան հեղութիւն եւ կոտորած լինէր յամենայն գաւառն. եւ բազում անձինք ’ ի սրբոց կրօնաւորացն ` մատնեցան ’ ի բերան սրոյ եւ յայրումն հրոյ, եւ եղեն կերակուր գազանաց եւ թռչնոց. եւ ոչ ժամանեցին ծածկել հողով, վասն զի մնացին անթաղք մինչեւ յաւիտեանս. եւ անթիւ վանորայք եւ գեղք այրեցան հրով, որք երեւին մինչեւ ցայսօր. եւ Սեաւ լեառն եւ ամենայն գաւառն ’ ի ծայրէ ’ ի ծայր ` լցաւ արեամբ կրօնաւորացն եւ քահանայից եւ արանց եւ կանանց, եւ ծերոց եւ տղայոց » [2]: — Փոխեցին կենդանիք զմեռեալս. դարձեալ բազմացան կրօնաւորքն եւ շինեցան անապատք, այնքան ` մինչեւ յետ երեսուն ամաց ’ ի դիմել յայսկոյս բանակի Ա Խաչակրաց, ընդ Ռուբինեան եւ Հեթմեան պայազատաց ` « նոյնպէս եւ վանորայքն Սեաւ լերինն ` կերակրօք օգնէին նոցա » [3] ։ Յիշեն եւ պատմիչք նոցին արեւմտեայց ` զբազմութիւն վանորէից Սեաւ լերին, եւ ասեն բնակեալ եւ ’ ի Լատինաց ` եւս եւ յամենայն ազգաց [4]:

Ի յոլովից անտի վանորէից, զորոց ցանկալի յոյժ է հետազօտել զմնացորդս ` հազիւ թէ զտասանց ոմանց անուանս եւ դոյզն յիշատակս գտեալ ցրիւ առ պատմիչս մեր, այլ եւ ոչ զմիոյ զայժմու հանգամանս, աւանդեցից իբրեւ սրբազան նշխարս եւ նշմարս ապագայ յայտնութեանց, ըստ կարգի դիպացն, որք ’ ի զանխուլ ծովէ յանկարծ երեւեաց կղզիս ` արտադրեն զսոսին. եւ այս յաճախագոյն յ ’ ԺԲ դարու առ կաթողիկոսութեամբ Գրիգորեանց մերոց վկայասիրաց եւ բազմաշնորհ Ներսիսեանց. որոց առաջին ` Մեծ Վկայասէրն, Գրիգոր Բ, ’ ի վերջին ամս կենացն, որպէս միշտ հետամուտ էր Սրբոցն վարուց, դեգերէր ’ ի վանորայքս ` ’ ի գիւտ նորոց եւս վկայաբանութեանց. գրէ Մատթէոս գործակից նորին եւ աշակերտ ` ’ ի նորին դիմաց, յամի 1102, ’ ի յիշատակի թարգմանութեան վարուց Ս. Ոսկեբերանին. « Հասաք ’ ի Սուրբ լեառնն ` զոր Սեաւ կոչեն, ’ ի մեր սեպհական պարգեւական եկեղեցիքն. ( Ա ) Ուխտն սուրբ ` զոր ըստ ասորի բարբառոյ Պառ-լահոյ կոչի, որ թարգմանի Դրախտ Աստուծոյ. եւ անդ ’ ի յերեսուն եւ ’ ի վեց ամի մերոյ աթոռակալութեան, թարգմանեցի զվարս ճգնութեան մեծ եւ սքանչելի առնն Աստուծոյ ` Յովհաննու Ոսկեբերանի, Կոստանդնուպօլսի հայրապետի, ’ ի ձեռն առն միոյ ` որում անուն էր Թէոպիստէ, ազգաւ յոյն. եւ ապա ետու վերստին արծարծել զսա ’ ի տարաբան եւ ’ ի յօտարաձայն բայից եւ բառից առաջին թարգմանութեանն, ըստ քերդողացն իմաստից ` միաշար տողերով ’ ի ձեռն Մատթէոսի քահանայի, որ եւ սնեալ եւ վարժեալ էր ընդ մերով ձեռամբ »: Իսկ յիւրոց դիմաց յաւելու Մատթէոս ` աղերս առ կաթողիկոսն. « Ըստ կարի մերում կրսերութեանս յանգ հանի զոր հրամայեցեր մեզ, ո ' վ դիտապետ սուրբ … արդ այսուհետեւ ընկալ բարեմտութեամբ զիջանելով ըստ իս ` չմեղադրեալ իմոյ յանդգնութեանս. եւ եթէ սխալեալ ինչ իցեմ ` ըստ մեծի իմաստութեանդ քո ուղղեա », եւ այլն:

Բ. Մենաստան կամ Անապատ ` Արիգի անուն, ասպնջական եղեւ նմին Դիտապետի, յերկրորդում ամի (1103), ուր եկին պատգամաւորք յՈւրհա քաղաքէ, բերելով թուղթս, հարցանել զնա վասն Զատկին, զի խոտորումն լինելոց էր ’ ի Յունաց, եւ խիթային վիշտս կրել ’ ի նոցանէ. եւ նա քաջալերեաց համբերել, զինքն իսկ օրինակ տալով. « Ես քառասուն ամ ` կամ իմով հայրապետութեամբ, եւ զիմ հայրենի տուն ’ ի խաղաղութեան ժամանակի թողի, եւ յայս փոխեցայ. ապա ուրեմն խաբեալ ե՞ս միայն եղէ. բայց յուսովն Աստուծոյ եմ եւ վկայութեան սուրբ գրոցս. վասն զի ուղղափառ եւ անթերի ունիմ զհաւատն », եւ այլն: — Ըստ այսոցիկ դեգերէր նա եւ յայլ վանորայս լերանցս, հանգոյն իմն, ասէ պատմիչ ոմն, նախնոյն իւրոյ մեծի Լուսաւորչին. « Սոյն օրինակ եւ սա ’ ի Սեաւ լերինն միայնարանս բնակէր, միշտ պարապեալ ընթերցման սուրբ գրոց եւ աստուածախօս աղօթից. եւ դադարեալ ’ ի նոյն ճգնութեան ամս բազումս »: Թոռն նորա ` Ներսէս Շնորհալի այսպէս վիպասանէ զնմանէ.

« Մինչ ’ ի Տաւրոս լեառըն հասեալ,

Անդ ` ուր սրբոցըն բնակք եղեալ,

Եւ ’ ի մարմնի հրեշտակացեալ …

Ի վայելուչ յայն վայր եկեալ

Հովուապետին ըզգօնացեալ,

Ի Սեաւ մըթին լեառն անուանեալ `

Ուր են հոգիք լուսաւորեալ,

Զյոգնավրդով կեանըս թողեալ,

Զոր եւ երազ էր ծանուցեալ,

Եւ զանմարմնոց կեանս ընկալեալ.

Զբանի սիրողսըն հաւաքեալ

Եւ առ ինքեան բնակեցուցեալ,

Զգիրըս Հոգւոյն միշտ ընթերցեալ,

Եւ ընդ նոսին յար խօսակցեալ »:

Ըստ նմին օրինակի եւ յաջորդ նորին ` « Գնաց յաշխարհն Կիլիկեցւոց ինքն կաթողիկոսն Բարսեղ, եւ եմուտ ’ ի լեառն Սեաւ, ուր էին բազում անապատք եւ վանորայք. եւ յայնմ ժամանակի հալածումն եհաս յաշխարհն Հայոց ` յազգէն Իսմայէլի, եւ բազում գաւառք եւ վանորայք աւերեցան, եւ մնացեալքն փախստական լինէին յամուր կողմանս » լերանցս, կամ յերկիր իշխանութեան Գող Վասլի ` առ կռան Կիլիկիոյ եւ Մարաշոյ: Երկոցուն սոցին եւ լերանցս ` սահմանորդ էր հռչակագոյն մենաստանն (Գ) Շուղր անապատ, սեփական դադար կաթողիկոսին Բարսղի, ուր եւ հրամայեաց տանել զինքն կիսամահ գոլով ` եւ թաղեցաւ անդէն. թէպէտ ոչ կարեմք ստուգիւ ’ ի Սեաւ լերին ասել զայս տեղի, այլ զի ոմանք այնպէս իսկ համարեցան, եւ հին պատմիչ վարուց Շնորհալւոյ ` ասէ զայն « Սուրբ անապատն պարփակեալ լերամբք ` որ կոչէր Շուղր ». եւ ինքն Շնորհալի ’ ի Վիպասանութեանն,

« Ի յանապատն իմըն բնակեալ

Ի մէջ լերանց ` Շուղր անուանեալ ».

ոմն ընդ մէջ Մարաշոյ եւ Սսոյ ասէ, ոմն յերի Քեսնոյ, իսկ այլ ոմն ’ ի հնոց ` ստուգագոյն տայ նշան ըստ իւրում գիտութեան, « մերձ ’ ի Նոր քաղաք », ասելով. այլ աւա՜ղ, զի անծանօթ է մեզ եւ տեղի Նորոյ քաղաքիդ: Հնագոյն եւս յիշատակող անուանս ` Գրիգոր Տղայ, հեռագոյն եւս ուրեք, այն է ’ ի հարաւակողմն Անտիոքայ ցուցանէ զՇուղր, այլ իբրեւ եւ ոչ վանս. զի ’ ի հարաւոյ կուսէ սկսեալ նշանակել զաշխարհակալութիւն Սալահէտտինի, յետ Լաւոդիկեայ եւ այլոց ` առնու, ասէ, եւ

« Ըզ Քարն անուամբ զարմանալին

Որում ըզ Շուղրը ն կոչէին.

Ապա ’ ի միւս կողմըն անցին

Ի հիւսիսոյ Անտիոքին »:

Ծանօթ է արդ բերդս այս ’ ի կատար անմատոյց քարաժեռի, ’ ի հարաւոյ կուսէ Ճիզր - էշ Շողր գեղջ, ’ ի գետահովտին Որոնդէսի, եւ կոչի Քալաադ - Միրզէ: Արդ եթէ ոչ ստոյգ գիտութեամբ դրից կարեւոր տեղւոյս ` փոքր մի եւս խոտորիցիմք ’ ի սահմանացս, անմեղադրելի լիցուք վասն մերձաւորութեան յիշատակացն, եւ սննդեան եւ կայից երկոցուն եւս յաջորդաց յիշեցելոյ կաթողիկոսիդ, Գրիգորիսի Փոքու Վկայասիրին եւ եղբօր նորին Ներսիսի Շնորհալւոյ, որք աստանօր զարգացան եւ կրթեցան ընդ նորին խնամօք, եւ ընդ առ ’ ի նմանէ կարգելոց դաստիարակաց: Սոցա առաջին էր մանուկն տիովք եւ կատարեալ իմաստութեամբ Ստեփանոս քահանայ, մի ’ ի փախուցելոցն յարեւելեան Հայոց եւ եկելոց ’ ի վանորայս կողմանցս: Աստանօր նստաւ զառաջինն մանկահասակ կաթողիկոսն Գրիգորիս (1113). եւ յորժամ վասն անլիութեան տիոց նորին քրթմնջէին արեւելեայքն, եւ Դաւիթ եպիսկոպոս կողմանց Վասպուրականի ընդվզեալ հաստատէր ինքնագլուխ աթոռ յԱղթամար, աստանօր, ըստ հրաշաբան գրչութեան Շնորհալւոյն, « Ի Սուրբ Լեառնն ` մեծաւ հանդիսիւ սուրբ եւ առաքինեաց ազգիս Հայոց ժողովով ` աւելի քան զերկու հազար եւ զհինգ հարիւր անձանց, եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, հարց վանականաց եւ միանձանց Սրբոյ Լերինն, նզովեալ հերքեցան յեկեղեցւոյ Քրիստոսի, եւ սրով բանին Աստուծոյ հատեալ ’ ի բաց ընկեցան », եւ այլն: Աւադիկ եւ մեծ հեղինակս այս երեւեցուցանէ զՇուղր ’ ի Սուրբ լերինն, ուր ասէ զժողովն գումարեալ. եւ յո՞ր ’ ի վանորէիցն պատշաճ էր գումարել ` քան թէ ուր աթոռն իսկ էր հայրապետին: Այլ մեզ նշանագոյն եւս իցէ թիւ գումարելոցն 2500 անձանց, որոց հարկ է թէ մեծագոյն յոյժ մասն էր վանականացն եւ միանձանց Սրբոյ լերինն, զի ժողովուրդ ոչ յիշէ Սուրբն. ապա գէթ երկու հազար համարելի է զթիւ անդր ժողովելոց կրօնաւորաց. եւ ըստ այսմ թէ ոք կամիցի՝ բաշխեսցէ ’ ի վանորայս: Զյոլովութիւն եւ զգլխաւորութիւն սոցին ` յայտ առնէ եւ այն, զի հաւատարմաց աթոռոյ իւրոյ ` գրէր Գրիգորիս կոնդակս օրհնութեան, « Ամենայն վանորէիւք Սեաւ լերին եւ շրջակայ եպիսկոպոսացն ձեռագրով », ըստ Վարդանայ Պատմչի: Դարձեալ առանձինն յիշի եւ Գրիգորի Դ ( Տղայ ) ’ ի ժողով ( Հռոմկլայ, յամի 1191) հրաւէր առաքել « եւ ’ ի Սուրբ լեառն որ Սեաւ կոչի », որպէս գրէ Լամբրունեցին. որ եւ ինքնին ոչ յառաջ քան զբազում ամս ` առաքեցաւ ’ ի Ս. Շնորհալւոյն ` այն ինչ ձեռնադրեալ քահանայ, «’ ի վանորայս ’ ի Սեաւն լերին, յորս շրջելով գործիական նիազութեամբն եւ տեսողականին կրթութեամբ ` յառաջէր, եւ նկատէր հասանել ’ ի լրումն առաքինութեան ’ ի սէրն Քրիստոսի », ըստ բանից կենսագրի նորին:

Երկու եւս ’ ի վանորէիցն յիշին ’ ի սմին իսկ ժամանակի, թերեւս եւ յամի 1114, եւ են (Դ), Բարսեղանց անապատ, եւ (Ե), Վարդկուն, ’ ի դժպհի դիպուածի, այն է մեծի սասանութեանն երկրի ` յԵփրատական կողմանց մինչեւ ’ ի Մարաշ եւ ’ ի Սիս. « Եւ եղեւ ’ ի Սեաւ լեառն յանուանի անապատն որ կոչի Բարսեղեանց ` էին ժողովեալ յեկեղեցօրհնէք ` սրբասնեալ կրօնաւորք եւ վարդապետք Հայոց, եւ կային ’ ի պաշտօն Աստուծոյ. անկաւ եկեղեցին ’ ի վերայ նոցա, եւ երեսուն կրօնաւորք եւ երկու վարդապետք կատարեցան ’ ի ներքոյ նորա, որ կան մինչեւ ցայսօր » [5]. ըստ պատմչիս՝ ’ ի նոյն ժաժէ կործանեալ եւ Յեսուանց մեծ անապատի, որ մերձ ’ ի Մարաշ, « մեծ եւ փառաւոր վարդապետն Հայոց Գրիգոր, որ ասի Մաշկուոր, ’ ի նմին տեղւոջ կատարեցաւ ». բայց Կիլիկեցի պատմիչն յիշելով զմահ ամենայն կրօնաւորաց ’ ի Յեսուանց վանս, յաւելու. « Եւ մեծ վարդապետն Մաշկեւորն ` կատարեցաւ ’ ի Վարդկուն ». ուրեմն յորիշ վանս: — Յարեսցուք ’ ի յիշատակ սասանութեան երկրի կողմանս եւ զմիւս եւս մեծ սասանութիւնն ` իբր հարիւր յիսուն ամօք յետոյ, այն է յամսեան մայիսի 1269 տարւոյ, յաշխարհիս Կիլիկիոյ, եւ ըստ Պատմչին, « եւս առաւել առ լերամբն որ Սեաւ կոչի »: — Բարսեղաց մենաստանն կամ անապատ ` թուի մի ’ ի գլխաւոր վանորէից, յանո՞ւն մեծի հայրապետին թէ այլոյ ` ոչ գիտեմ, այլ ոչ հաւանիմ նոյն լինել ընդ Շուղրի, որպէս հայագէտ ոմն ( Տիւլորիէ ) գրէ: — Նշանագոյն թերեւս էր քան զայն ` յաճախագոյն յիշատակեալն (Զ) Մաշկեւոր կամ Մաշկաւոր. զոր ’ ի դէպ է կարծել հաստատեալ ’ ի սոյն իսկ ’ ի տարաբաղդիկ վախճանեալ փառաւոր վարդապետէն Գրիգորէ, ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու. քանզի եւ Վահրամ՝ վասն Ա Թորոսի ` որ յայն ժամանակս սկսեալ էր ձեռն արկանել ’ ի վերայ Կիլիկիոյ, ասէ շինեալ.

        « Եւ վանորայս յոյժ հռչակեալ.

        Յորոց Դրազարկն է մակագրեալ,

        Եւ Մաշկեւորն անուն ձայնեալ ».

եւ ըստ այսմ մի ’ ի հնագունից դաստակերտաց Ռուբինեանց է, թերեւս եւ յոգունց գերագոյն. եւ ոչ հեռի յայսմ ժամանակէ, այսինքն մերձ ’ ի կէս ԺԲ դարու գրեալ է անդ կէս երկաթագիր եւ կէս հին բոլորաձեւ ճառընտիր մի, որոյ գրիչ ստէպ յիշէ եւ զվանահայրն « Զստացաւղ սորա զՀայր Դաւիթ, եւ զքեռին իւր, որ ետուն գրել մեծաւ փափագմամբ եւ յաւժարութեամբ սրտիւ. որում տացէ Տէր պարգեւս բարիս եւ վարձս բազումս գտանել ’ ի Տեառնէ մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ … Եւ զեղբայր սորին զ Գրիգոր, որ ’ ի Քրիստոս է փոխեալ, յիշեցէք ’ ի Տէր ». — « Եւ զամենայն ժառանգաւորք ուխտիս Մաշկեւոր վանացն ` յիշեսջիք յաղաւթս ձեր, ո՜վ պատուելի մանգունք Սիոնի սրբոյ »: Գուցէ նոյն ինքն Մաշկեւոր վարդապետն է յիշեալդ Գրիգոր: Նոյն գրիչ այլուր մաղթէ « յարութիւն կենաց Պետրոսի ( ումեմն ) եւ ամենայն եղբարց Մաշկեւոր անապատի »: Ոչ լոկ մենաստան էր տեղիս այս, այլ եպիսկոպոսանիստ աթոռ թեմական, ըստ յիշատակի եպիսկոպոսացն ’ ի ԺԴ դարու, յորոյ ’ ի սկզբան ` ’ ի ժողովի Սսոյ (1307) գտաւ Թորոս եպիսկոպոս. յամի 1325 յիշէ Բարսեղ « զվերակացու եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս Տէր Հայրապետ եպիսկոպոս, այր հեզ եւ բարեբարոյ, որ բազում խնամօք խնամէր զմեզ ամենայն մարմնաւոր պիտոյիւք, եւ իբրեւ զհայր հոգեւորապէս ’ ի վիշտս եւ ’ ի տրտմութիւնքս ` սփոփէր եւ մխիթարէր. վասն որոյ աղաչեմ … յիշեցէք զսա ’ ի բարին, եւ խնդրեցէք յԱստուծոյ, զի ըստ տրոցն եւ բարի կամացն իւրոց ` զոր առ մեզ ցուցեալ է, տացէ սմա աստ հարիւրապատիկ, եւ անդ ` իւր եւ ծնողացն իւրոց զկեանսն յաւիտենից պարգեւեսցէ »: Յետ սորա յիշի Գրիգոր յամի 1242. եւ սա թուի առաքեալն ’ ի Կի թագաւորէ ընդ այլոց ` առ Քահանայապետն Հռովմայ յամի 1344, վասն խնդրոյ բանի հաւատոց. ’ ի լատին թղթի Mascare գրեալ է անուն տեղւոյն ` իբրու Մաշկուոր արտասանութեամբ: Գրիչ աւետարանի միոյ ’ ի նախայիշեալ ամի գետնաշարժին (1269), ասէ սկսեալ «’ ի մեծանուն եղբայրանոցն Մաշկաւոր կոչեցեալ, առ Դուռն Սուրբ Կարապետի », ծանուցանելով այսու բանիւ ` եւ զանուն եկեղեցւոյն:

 

 

Յառաջին կէս ԺԴ դարու ` առ առաջնորդութեամբ Տեառն Հայրապետի ` բարգաւաճէր ’ ի վանս յայս մի ’ ի յետին վայելչաբան գրչաց մերոց, Բարսեղ, ծանօթ մեկնիչ Մարկոսեան աւետարանի, յորոյ յիշատակարանի գրէ. « Ես լոկ անուն վարդապետս Բարսեղ ` զմեկնութիւն սրբոյ աւետարանիս որ ըստ Մարկոսի (’ ի գլուխ հանի ), որչափ աջողեաց եւ զօրացոյց ` տալով մեզ միտս եւ բանս ` Հոգին սուրբ Աստուածն ճշմարիտ … մեծ տաժանմամբ եւ յոլով աշխատութեամբ եղեւ զրաւ սորա …: Եւ գրեցաւ սա ’ ի վանս որ կոչի Մաշկուոր ». ապա յիշէ զառաջնորդն Հայրապետ, եւ այլն: Նա եւ ’ ի կարգի բանից մեկնութեանն կամ ’ ի յորդորակս ճառիցն՝ խառնէ երբեմն զյիշատակս արկածից ժամանակին, յորմէ եւ մեք յիշեցաք զԱյասոյ առումն. եւ ստէպ յուսադրութեամբ մաղթէ, զի Տէր « խնամեսցէ եւ զսակաւ ինչ մնացեալքս ` սիրով եւ գթութեամբ, եւ աճեցուսցէ եւ բազմացուսցէ առաւել քան զչափն առաջին. եւ արասցէ մեզ դարձեալ տեսանել զաւերակսն եւ զանմարդաբնակսն ` վերստին շինեալ եւ լցեալ բազում բնակչօք. մինչ զի ասիցեն, թէ Նեղ է մեզ տեղիս, ընդարձակեսցուք »: Յայտ է թէ ոչ միայն յառժամայն դէպսն ակնարկէ Բարսեղ, այլ եւ որ ոչ բազում ամօք յառաջ, որպէս եւ յետոյ, յարշաւանս Եգիպտացւոց. յորս որոշակի յիշի յամի 1276 արագ արագ դիմումն նոցին «’ ի կողմանս Սեաւն կոչեցեալ լերին »: Այն զի եւ Գրիգոր Անաւարզեցի ` որ բազում ամօք յառաջ քան զայս թուականս վախճանեալ էր, ’ ի թղթին առ Հեթում Բ յիշէ ուրեք, ’ ի Մեկնութեան Մարկոսի գտեալ վկայութիւնս վասն բաժակին: Ի շարագրութեան մատենիս երեւի այլեւայլութիւն ոճոյ, ուրեք ըստ դասական մատենագրաց ընտիր, եւ ուրեք մերձ ’ ի պարզախօս լեզու դարուն ( ԺԴ ), վասն որոյ թուեցաւ ոմանց յայլ եւ այլ մեկնչաց բանից յարմարեալ նորա զիւրն. այլ զի պակասէ առ մեզ առաջին մասն կամ հատոր Մեկնութեանն ` ոչ կարեմք հաւաստել. որ զիարդ եւ է ` կարէ Բարսեղ փառաւորիլ ընդ գրիչս ԺԴ դարու ` որ ’ ի Ս. Լերինն: Այլ ոչ նոյնպէս Վահրամն Սեւլեռնցի, որ առ Ա Հեթմով գրեաց յախուռն ընդդէմ Լատինաց, եւ ոչ գիտեմ յո ' ր վանաց էր:

Է. Մի ’ ի հնագոյն յիշեցելոց վանորէից եւ տեղի վարժման Սարգսի մեկնչի Կաթողիկեայցն Թղթոց, է վանքն Քարաշիթաւ կամ Քարաշիթու, որ ըստ համառօտողի վարուց նորին ` այսպէս կոչի յասորի լեզուէ. եւ էր « Սուրբ ուխտ ճգնաւորաց », ուր նա « արար իւր բնակութիւն … անդ աւարտեաց զաստուածային մատեանս ( յամի 1156), եւ ’ ի նոյն տեղի կան սուրբ նշխարք ոսկերաց նորա »: Նոյն ծանօթարար, Կարապետ վարդապետ, գրէ. « Հոգւոյն արժանացեալ ` երիցս երանեալ եւ քաղցրաբան քարոզն եկեղեցւոյ, քաջ հռետոր եւ անյաղթ փիլիսոփայն, վեհագոյն գիտնականն եւ մեծ վարդապետն Հայոց ` Տէր Սարգիս, լուսաւոր տեսութեամբ եւ յորդառատ մեկնութեամբ. միանգամայն յայտնաբանեալ գրեթէ զամենայն զօրութիւնս աստուածաշունչ գրոց հին եւ նոր կտակարանաց, օրինաց եւ մարգարէից, առաքելոց եւ աւետարանչաց, ուղղադաւան վարդապետաց եւ ճշգրտաբան պատմողաց »: Ըստ բաւականին ծանօթ է բանասիրաց մերոց մեծազանգուած եւ յորդառատ մեկնութիւնս այս. յորոյ երկարութենէ եւ ինքն իսկ հեղինակն խիթացեալ ` թէ ոչ բազմաց լիցի տեւել յընթերցումն, յետ տասն ամաց արարեալ է զհամառօտութիւն գրոցն (1166). որպէս եւ գրէ ինքնին գոլ « աշխատող գրոցս ’ ի յերկս բանի մեկնութեան նախագունիցն, եւ ապա ’ ի համառօտել զպիտանացուն ` ընթերցող լուսամիտ համբակացդ ուսումնասիրաց եւ քրիստոսասիրաց. զորս աղաչեմ սիրով Հոգւոյն եւ մաղթեմ թախանձելով, մի՛ անտես առնել զերկայն ժամանակաց աշխատութիւնս իմ … եւ որք յիշէքդ աղաչելով վասն իմ ծերոյս Սարգսի ` զՏէր, յիշեալ լիջիք եւ դուք յամենեցունց Արարչէն » ։ Եւ դարձեալ գորովական բանիւք. « Իմ աղաչանք են առ ձեզ, եղբարք, սիրելիք Աստուծոյ եւ սիրեցեալք ’ ի Քրիստոսէ, եւ արտասուօք պաղատանք, չառնել անտես զերկայն ժամանակաց աշխատութիւնս իմ յերկս վաստակոյ բանիս. այլ ընկալարուք ձեզ ` ’ ի փշոց վարդ եւ ’ ի տատասկէ թուզ, եւ ’ ի մորենւոյ խաղող, եւ ’ ի խորաձորոցն ` զակնս պատուական, եւ ’ ի գաղտակրայէ զմարգարիտս գեղեցիկս. եւ ինձ հիգոյս տուք վարձս բարեաց ` զարտասուս եւ զողբս հառաչանաց … ինձ եղկելւոյս Սարգսի … ։ Հայ թուականն յայնմ ամի յորժամ կատարեցի զ համառօտս ` յիշատակ ինձ եւ իմոցն եւ ’ ի վարժումն մանկանց նորոյ առագաստի մօրս մերոյ վերին Երուսաղեմի՝ ԺԷ էր ընդ վեցհարիւրի »: Զայսոսիկ եւ զնման մաղթանս ծերոյ մեկնչին, ( որ արժանացաւ հանգոյն ուսումնակցին իւրոյ Սրբոյ հայրապետին Ներսիսի ` մականուանիլ Շնորհալի ), ընդօրինակեն ամենայն գաղափարողք գրոցն, յաւելեալ նմին յինքեանց բազում գովասանական մակդիրս, ըստ արժանւոյն. զի արդարեւ ընդ Ներսիսի եւ հարազատի նորին Գրիգորիսի եւ Իգնատիոսի ` կազմէ զպանծալի քառեակն աշակերտաց Ստեփանոսի գիտնական քահանայի, վեհագունից ծանուցելոց ’ ի հսկողս վանորէից Սեաւ լերին. որոց հետեւող եւ բազում մասամբք գերագոյն հանդիսացաւ անդ սուղ զկնի ` մեծն Լամբրունեցի, եւ հուսկ ` վերոյգրեալն Բարսեղ Մաշկեւորցի. այլ ընդ մէջ երկոցուն յետնոցս ` զեօթնաստեղեան բոյլն բոլորէ հեռաւոր ոմն եկ բազմահանճար, ուսումնասէր եւ Մեծ վարդապետ կոչեցեալ, Մխիթար Գոշ. որոյ ոչ շատացեալ ուսմամբ արեւելեան վարդապետացն, « չոգաւ յարեւմուտս կոյս ` յաշխարհն որ կոչի Սեաւ լեառն, առ վարդապետքն որք էին անդ ուսուցիչք. եւ զայլ ինչ ’ ի վեր ոչ հանեալ ` թէ իցէ նորա առեալ զայն պատիւ, այլ բազում ինչ օգտեալ ’ ի նոցանէ » դարձաւ այլուր: — Բանասէրք ` գրեաթէ անանջատ ունին զյիշատակ Սարգսի ` յուսումնակցէն իւրմէ Իգնատիոս վարդապետէ, ’ ի քաջածանօթ մեկնչէ Աւետարանին Ղուկայ, ներհակաբար ընկերին ` համառօտաբան, կուռ եւ սեղմ ոճով, այլ բաւական իմաստիւք, եւ յստակ դասական հայկաբանութեամբ: Բայց մեր յիշատակելս զսա ` ոչ վասն ընկերակցութեանն եւ դպրութեանցն է, այլ զի ’ ի նոյն լեռնափակ համալսարանս վարժեցաւ, եւ յայլում մենաստանի գրեաց զոսկեղինիկ եւ զմիակ ծանօթ մեզ մատեանն այն Մեկնութեան. եւ կոչէր մենաստանն. (Ը) Շափիրին: Ծանօթ է դպրասիրաց մերոց աւանդութիւնն, թէ ուստի՛ շարժեցաւ կամ ստիպեցաւ դա շարադրել զՄեկնութիւն աւետարանին. վասն որոյ շատասցուք աստանօր բանիւ Վանական վարդապետի, որ թուի իմն կամեցեալ իւրով կարճառօտ բանիւ հաճոյանալ համառօտաբան մեկնչին. « Իգնատիոս ` որ զՂուկաս մեկնեալ է, ’ ի Շափիրին ելեալ էր. տեսեալ էր ’ ի տեսլեան տուն լի լուսով, եւ ’ ի ներքս նստեալ Աստուածաբանն եւ վարդապետք. ինքն ջանայր ’ ի ներքս մտանել, եւ արգելուին եւ ասէին. Եւ դու լեր մեկնիչ, եւ աստ մտանիցես: Զի յառաջ շատ հարկեալ էր զնա Գրիգորէս կաթողիկոսն ` որ զՀռոմկլայն էառ. եւ նա ոչ հաւանէր ` անարժան զինքն ասելով. ապա յանձին կալաւ »:

 

Նկար 186. Աւետարան գրեալ ’ի Մաշկեւոր վանս [6] ։

 

 

Թ. Հնագոյն եւս յիշատակաւ, թէ եւ չիցէ աւանդութիւնն ստոյգ, յայտնի վանք մի եւս ’ ի սրբազան լերինքս ` տարօրինակ անուամբ, ’ ի Պատմութեան Գետարգել խաչին. ընդ որոյ զօրութիւն հիացեալ Վասլի կայսեր, ըստ պատմչին, « յետ ժամանակաց գնաց երեք հաւատարիմ արամբք ’ ի Սեաւ լեառն, եւ եմուտ ’ ի վանքն որ կոչի Պաղակ-ձիակ, ( կամ ըստ այլ գրչի Պաղակ-ձագ ), եւ ծանոյց նոցա զկամս իւր. եւ ա ' ռ ’ ի սուրբ հօրէն ( վանացն ) զքրիստոսական կնիքն ’ ի Հայոց. եւ յայնմ հետէ եղեւ իբրեւ զհայր ազգիս Հայոց, եւ շնորհեաց վանացն ’ ի ծառայութիւն ` երկոտասան գեօղս »: Զայս հաւատալով երկրորդէ եւ Կիրակոս Պատմիչ, եթէ « Եկեալ յաշխարհն Կիլիկեցւոց ` մկրտեցաւ (!) ’ ի Հայոց, ’ ի վանքն որ կոչի Պաղակ - ձիակ, եւ ետ վանացն գիւղս եւ այլ ինչս բազում »:

Ժ. Ս. Գէորգ Լատինաց Բենեդիկտեան կրօնաւորաց, որոյ աբբայ Անգեր (Angerius) անուն յիշի յամի 1140. դարձեալ, Պերդրանտ ( որդի Ռենալտի Մասսերիոյ տեառն Մարկադ բերդի եւ Վալենիոյ քաղաքի ), յամի 1186 հաւանութեամբ Բրնձին Անտիոքայ Պեմունդի շնորհեաց զտեղին ’ ի կալուած Երուսաղեմի ասպետաց, ընդ նմին գեօղս եւ շէնս եւ ագարակս յոլովս. Abbatian Sancti Georgii, quæ est in Montana Nigra, cum casalibus et guastinis et divis et pertinentiissuis. Ամաւ յառաջ քան զթուականդ, այն է 1185, Ռուբէն Բ Պարոն Կիլիկիոյ ` ըմբռնեալ դաւով ’ ի Բրնձէ այտի Անտիոքայ ` ընդ այլոց տեղեաց ետ նմա զՃկեր ’ ի փրկանս, որ էրն գլխաւոր տեղի կամ բերդ կողմանցս, ընդ որում՝ յայտ է թէ եւ որք ընդ նովաւ տեղիք ` նոյնպէս ’ ի տուր տուան. բայց փութով թափեցան ’ ի Լեւոնէ: Զառաջինն ասի հօր սոցա Ստեփանէի ` նուաճեալ զկողմանքս ձեռնտուութեամբ եղբօր իւրոյ Թորոսի մեծի իշխանի, որպէս յիշէ եւ Վահրամ ’ ի վիպասանութեանն.

« Բայց Ստեֆանէն նախասացեալ `

Որ էր եղբայր մեծին եղեալ,

Ի Սեաւ լերինըն դադարեալ,

Եւ քաջութեամբ զայն ըմբռնեալ »:

Միւս եւս, ( ԺԱ ), մենաստան էր Լատինաց Կիստերսեան միանձանց ` ’ ի լերինքս, Ս. Սարգիս, de Jubino մականուանեալ, եւ յիշեալ յ ’ ԺԲ դարու: — Որիշ ’ ի լատինական վանիցս էր աներկբայապէս, ( ԺԲ ), Ս. Գէորգ վանք Հայոց, թէպէտ չասի յայտնապէս ’ ի Սեաւ լերինս լինել, այլ հաւանելի է. զի միւսն որ ’ ի Գահս Կիլիկիոյ ` վաղ ուրեմն խափանեալ էր, եւ տեղին ընդ այլազգեաց ձեռամբ անկեալ: Արդ այս Ս. Գէորգայ վանաց առաջնորդ համարիմ զ Ներսէս, որ առեալ իւր ընկեր զմի ’ ի վանականացն ` Յակոբ անուն, հաւանօրէն յետ մահուան Կոստանդնի Բ թագաւորի, երթեալ էր յարեւմուտս յուխտ, թերեւս եւ ’ ի հաւաքել անդ նուէրս ’ ի պէտս շինութեան եւ նորոգութեան եկեղեցեաց եւ վանորէից ` աւերելոց յասպատակաց. եւ ’ ի սկիզբն 1364 ամի գոլով ’ ի Լոնտոն, ընկալաւ յԵդուարդայ Գ թագաւորէ գիր ընծայութեան ( յ ’7 փեպրուարի ) առ հպատակս իւր, շրջել յուխտս աշխարհին Անգղիոյ ` մինչեւ ցամ մի: Իբրեւ մի ’ ի յետին յիշատակաց յարընչութեան Սիսուանեայց ընդ եւրոպական պետութեանց ` կարեւոր համարեսցի զարքունական բնագիրն արկանել ’ ի կարգ ծանօթութեանցս [7] ։

Յաւելցի յանուանեալ վանորայսդ եւ ԺԳ, անանուն, այսինքն մեզ անյայտ ` մենաստան մի Սեաւ լերին, յորմէ ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու, նեղեալ ’ ի ստէպ արշաւանաց Եգիպտացւոց, յաւուրս Հեթմոյ Բ, խոյս տուեալ վանահայրն Մարտիրոս ` միով ընկերաւ, զոր Գուլիելմոս կոչեն Լատինք ( զի առ նոսա գտանի վաւերական պատմութիւնս ), եկին ’ ի Գենուա, նաւուք նոցին Գենուացւոց, եւ շնորհս գտեալ ’ ի քաղաքացեացն, խնդրեցին ’ ի Քահանայապետէն ( Կղեմայ Ե ) հաստատել անդ վանս. որում հաւանեցաւ սա կոնդակաւն ’ ի 20 փեպր. 1307. բայց ոչ կարելով նոցա գտանել տեղի պատշաճ ’ ի քաղաքին ` ձեռն արկին արտաքոյ ` այլ ոչ հեռի ` կառուցանել վանս եւ եկեղեցի մի փոքր յանուն Ս. առաքելոյն Բարդողոմէոսի, յագարակի բարեպաշտի ուրումն ` որ ետ նոցա զտեղին. եւ վերստին խնդրեալ ` ընկալան ’ ի Քահանայապետէն զհաստատութիւնն, հանդերձ շնորհիւ ` յարելոյ ’ ի նոյն եւ գերեզմանատուն: Զայս ամենայն ծանուցանէ միւս եւս կոնդակ Կղեմայ ( յ ’2 ապրիլի, 1309), ուղղեալ առ Մարտիրոս առաջնորդ եւ առ ընկերութիւն տանն Հայոց Սեաւլեռնեայց ’ի կարգէ Ս. Բարսղի [8] ։ Այս եղեւ մայրավանք այլոց յոլովից յայլ եւ այլ քաղաքս Իտալիոյ, որք կոչէին վանորայք Բարսեղեանց կամ Հայ Եղբարց (Frati Armeni), թէ եւ յետ սակաւուց Իտալացիք միայն կրօնաւորէին ’ ի նոսին. այլ անուն Հայ եղբարց եւ կարգի ` տեւեաց ցբարձումն ուխտին ` յամի 1650: Իբրեւ ազգի նախագոյն ծանօթացելոյ Քրիստոսի ` ոմն յազնուաց Գենուայ զհրաշալի Պատկեր Դաստառակին, որ բերեալ էր յարեւելից, կտակեաց վանականացն այնոցիկ Հայոց, ուր եւ ցարդ պատուի մեծապէս, եւ յանուն Հայոց կոչի տակաւին եկեղեցին, յորում կայ եւ տապան հայագիր, այլ նոր թուականաւ 1687 ամի:

Այսքան վանորէից յիշատակք ’ ի Սեաւ լերինս, թէ չիցեն բաւականք ’ ի նշան յոլովութեան նոցին եւ ’ ի հռչակ, շատ համարեսցին ’ ի հաւատս այնր եւ ’ ի փափագ, իցի՜ւ թէ եւ ’ ի յաջողութիւն ` հետախուզութեան սրբոց տեղեացն. յորոց հրաժեշտ կալեալ արդ ` իջցուք յառ ստորոտով նոցին ’ ի ծովեզրն, ’ ի դաշտայինն Ճկեր, եթէ օրէն իցէ այսպէս անուանել զանձուկ միջոցն ծովափնեայ ` մինչեւ ’ ի լերինսն:

 

 

[1]             Արիստակէս Լաստիվարտեցի, Զ։

[2]             Մատթէոս Ուռհայեցի, ՂԶ։

[3]             Մատթէոս Ուռհայեցի, ՂԶ։

[4]             Montagna Nigra dicitur in quo multi sunt heremitæ ex omni genere et natione, et plura monasteria monachorum, tam Græcorum quam Latinorum…. — Sanuto, III, V. 4. Ըստ այսմ եւ Յակոբ Վիտրիակ. Ա. ԼԲ։

[5]             Մատթէոս Ուռհայեցի յ ’12 մարերի ամսոյ եւ յաւուր կիւրակէի տօնի Խաչգիւտին ասէ զշարժն. ըստ այժմեան տօնակարգութեան՝ ’ ի դէպ գայ տօնդ յայնմ ամի՝ 25 աւուր հոկտեմբեր ամսոյն Լատինաց, այլ երկոտասանն մարերեայ զուգի ընդ 29 նոյեմբերի։

[6] Տե՛ս ’ ի հանդիպոյ յէջ 408 ։ Աւարտ գրչութեան մատենիս եղեալ է յԱնդրիասանց վանս, որպէս ծանուցաւ ’ ի կարգին, յէջ 149 ։

[7]             Rex (Edoardus) omnibus Ballivis et fidelibus suis, ad quos, etc. salutem.

               Venientes ad nos religiosi viri, Fratres Nersis abbas Monasterij S. Georgij in Armenia Minori, et Jacobus ejus commonacus, nobis cum instantia supplicarunt, ut cum regnum Armeniæ, in quo christiana fides vigere solebat integra et devota, jam per Saracenorum nefandam rabiem sit hostiliter occupatum, qui Sanctuarium Dei prophanantes, dictum Monasterium, inter alios ecclesias, submiserunt incendio, arasque destruunt in dies et subvertunt, ac, quod deterius est, omnes Christianos comprehendos, diversis affectos contumelijs, interficiunt, non parcentes ordini vel ætati; et sic ibidem christiana religio proscribitur, Christoque fideles in fugam per timore conversi, per orbem terrarum mendicantes, ducunt in miseria dies suas. - Velimus ipsis, Abbati et Monacho, sic in dispersionem abeuntibus, et vitam ducentibus peregrinam, licentiam concedere gratiose, quod ipsi in regno nostro Angliæ, sub alis nostræ protectionis aliquandiu morari valeant, limina visitaturi Sanctorum; Nos intuitu summi Regis, qui se vult in peregrinis et advenis honorari, volentes eosdem Abbatem et Monachum favore prosequi gratioso, licentiam illam eis duximus concedendum, suscipientes, ex uberiori dono gratiæ eos et eorum res et bonas quæcumque… ( Ոչ էր կրկնեալ յօրինակին աւարտն, որ գրեալ էր ’ ի բուն ընծայական թղթին, որպէս յայտ առնէ նշանակեալն ’ ի լուսանցսն, թէ ut in Litteris de conductu).

               In cujus, etc. Per annum unum duraturus.

               Teste Rege apud Westm. ( Ուեստմինստր ). VII. die Februarij.

               Per ipsum Regem.

[8]             Clemens Episcopus, etc. Dilectis filiis, Fratri Martino Priori, et Conventui Domus Armenorum de Montanea Nigra, ordinis Sancti Basilij , Salutem. Religionis vestre meretur honestas, ut vos speciali diligentes in Domino caritate, illa vos prosequamur gratia, etc.

               Datum Avinione, IIII Nonas Aprilis. Anno quarto Pont. Nostri.