Սիսուան

154. Պայաս. Մէրքէզ

Ի նախնեաց անտի ծանօթագոյն վայր ’ ի գաւառիս Ճկերոյ, որպէս եւ յայժմուս ` է Պայաս, առ փոքու վտակաւ, որ կրէ զանունն ` նաեւ առ այլազգիս, Փայաս կոչմամբ. ’ ի Յունաց եւ ’ ի Հռովմայեցւոց կոչէր Պայէ, Baïae, Baiae. համանուն եւ համանման իւիք չքնաղ շինին իտալականն Կամպանիոյ, ’ ի գեղեցիկ ծառաւէտ վայրի, եւ հանգոյն նմին ունելով ’ ի հնումն բաղանիս, յոր սակս այսպէս ’ ի նոցանէ կոչեցաւ. բայց ոչ ’ ի տեղւոջն եւ ոչ ’ ի գիրս ` գտանին հին յիշատակք նորին. եւ թէպէտ երեւին արդ ’ ի նմին երկու բերդք, այլ ոչ յիշի ընդ բերդորայս մերոց Լեւոնեանց, բայց եթէ նոյն ոք համարիցի ընդ Ճկերոյն. զի իբրեւ սոսկ տեղի մի յիշի ’ ի նախագրեալ պայմանագրին Լեւոնի ( յամի 1214), Abaessa գրեալ ըստ այժմեան պատճենի [1]. եւ ’ ի յիշատակարանի Մաշտոցի միոյ ` երկամաւ յետոյ գրելոյ յայսմ իսկ տեղւոջ, «’ ի ծովեզերս Ովկիանոսի … ’ ի գեօղս որ Պայաս կոչի, ընդ հովանեաւ ամենօրհնեալ մօր լուսոյ Աստուածածնիս եւ այլ Սրբոցս ». գրիչն եւ ստացող է Ստեփանոս ոմն, որ չասէ որպիսի ոք լինել, այլ պատուօք եւ կիտադրութեամբ ’ ի վերայ տառից ` խազօրէն փակագրէ զանունն եւ ’ ի հանդէս կոչէ ընթեռնուլ իբրեւ զդժուարալոյծ ինչ [2]: — Արդ Պայաս աւան մի է փոքր այլ վայելուչ, ամրակառոյց բերդիւ, յորում մզկիթ հին ոչ աննշան, եւ յարկածածուկ քարաշէն վաճառատեղի ( պէզէստէն ), բաղանիք եւ իջեվանատուն հանդերձ աղբերբ:

Բերդն փոքրիկ է բազմանկիւնի եւ կարի ամուր, եւ ամենայն շինուածն սպրկիկ եւ նորաշուք. քանզի ասի շինեալ զկիսով ԺԶ դարու ’ ի Խանզատէ Սագալլը Մէհէմմէտ փաշայէ, որ էր վզրուկ Բ Սուլդան Սիւլէյմանի: Իբր կիսով փարսախաւ հեռի է նաւահանգիստն, առ որով երկրորդ բերդն քառակուսի եւ փոքրիկ գիւղ մի: Բայց կայ գեօղ մի եւս համանուն ` փարսախաւ ’ ի հիւսիսոյ աւանին, առ փոքրագոյն վտակաւ, ուր նստի արդ կառավարիչ կողմանս: Ի նաւահանգիստս յայս ասի նաւեալ եւ ելեալ Հերակլի կայսեր ` յերթալն ընդդէմ Պարսից:

Յիշեցաք ’ ի վեր անդր ( յէջ 404 ) զոր ինչ արար ’ ի Պայաս Քիւչիւկ Ալի բռնաւոր լերանց: Յանցելում դարու գրէր պատրիարքն Նալեան ` զտեղւոյս. « Փայաս է Ատանայու ծովեզերեայ քաղաք մի, դէպ ’ ի հարաւ. շէն, հաստատ եւ բերդաւոր. ունի եւ մզկիթս եւ պանդոկս վաճառականաց … թէպէտ ցած հաւայ ունի ` բայց վաճառատեղի է. իլիմօնն եւ թուրինճն առատ է. եւ ապահով լեառն մի նորա կից է »:

Ճանապարհորդ ոմն իտալացի ’ ի սկիզբն ԺԷ դարու յիշէ գովութեամբ զվաճառս բամբակի եւ ասու ’ ի Պայաս [3] ։ Ընդ մէջ երկոցուն՝ ցամաքային ( Գուրու-Պայաս ) եւ ծովային Պայասաց կայ գեօղ մի Քուրէդուր? գրեալ ’ ի տախտակս, ( Գուրադաս ` ’ ի Պարքըրէ ), եւ յերի նմին այլ գեօղ բնակեալ յԱսորւոց: — Ի Պայաս եւ ’ ի մերձաւոր գեօղս երեսին, ըստ ոմանց ’ ի մերայոց ` են 500, եւ ըստ այլոց մինչեւ 800 տունք Հայոց: — Գեօղ մի եւս յիշի մերձ ’ ի Պայաս ’ ի դժուարամատոյց լեռնավայրի, Քարմասնիմի?, Charmasnimi գրեալ, զոր աւերեցին զօրք Իպրահիմ փաշայի յամի 1839 ։ Հին նաւահանգիստ Պայասու արդ կիսով խցեալ է յաւազոյ, եւ երեւին ’ ի նմին աւերակք ինչ, որպէս եւ ’ ի ցամաքին կողմանէ ’ ի ստորոտս լերանց: Իսկ ընդ ցամաք ճանապարհ բացեալ է ընդ մէջ կրկին Պայասից, եւ ուղղակի ձգեալ ընդ արեւելս ` կարէ եւ անցանէ ընդ Ագ-գայա անուանեալ մասն Սեաւ լերանց, եւ իջուցանէ ’ ի հովիտն որ ընդ մէջ նորա եւ Քուրդ լերանց, ’ ի Շէյխլէր կոչեցեալ վիճակ:

Ի հարաւոյ Պայասայ եւ ’ ի հիւսիսոյ Աղեքսանդրեկի ` ծանօթ տեղի է գետակն որ կարծի Կարսոս կամ Կերսոս, Kέρσος, կոչեցեալ ’ ի հնումն, եւ այժմ Մէրքէզ, مركز, որ թարգմանի Կենդրոն, կամ Մարգած, յորոյ երկուստեք կան համանուն գեօղ եւ բերդ ’ ի բարձու, Մէրքէզ-գալէսի, եւ թուեցան ոմանց աւերակք սառակինեան ոճով, այլոց ` ըստ ոճոյ բերդորէից Խաչակրաց, որպէս կոչեն Եւրոպացիք եւ զբերդս մերայոց ` յաշխարհիս յայսմիկ. այլ ոչ ոք մանր ստորագրէ կամ ընծայէ մեզ զպատկեր բերդին. եւ է որ համարի թէ ոչ եւս լսի Մէրքէզ անուն ` ’ ի տեղւոջդ, այլ նոյն համարի ընդ Սարը-սաքի գեղջ, զոր այլք ուրոյն եւ ’ ի հարաւոյ Մէրքէզի նշանակեն, ’ ի սոյն անուն կոչէ եւ զգետակն: — Ի թիկանց գեօղիցս ամբառնայ քարաժայռ վախուտ ` համարեալ ’ ի միոյ ’ ի քննողաց կողմանցս ` անուանեալն ’ ի Պլինիոսէ Կոկորդիլոս լեառն, Mons Crocodilus, եւ զայս ասեն նշանակէ եւ Կերսոս ` յեթովպացի եւ յասորի լեզու. հեղինակն այն հռովմայեցի ` Անդրիկոս կոչէ (Andricus) զգետակն: — Ոչ գիտեմ սա՞ թէ այլ լեառն է ’ ի սոյն սահմանս ` յայժմուս Շուլ կոչեցեալ (Shool):

Սակաւուք ’ ի հարաւոյ Սարը - սաքի գեղջ, եւ վեց կամ եօթն մղոնաւ ’ ի Պայասոյ ` եւ հնգիւ չափ ’ ի հիւսիսոյ Աղեքսանդրեկի. կայ մի ’ ի հռչակագոյն կապանից կամ լեռնանցից կողմանցս, Դրունքն Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց. Πύλαι τη̃ς Κιλικίας και τη̃ς Συρὶας, Pylæ Ciliciæ, իմա՛ մտից ’ ի կողմանէ Ասորւոց, վասն որոյ եւ կոչէր իսկ Pylæ Syriæ Ciliciæ. ’ ի միջին դարս անուանիւր սա յԵւրոպէացւոց ` Յովնանու մոյթք կամ սիւնք, Piliers de Jonas, եւ յԱրաբացւոց ոմանց Դուռն Աղեքսանդրեկի. քանզի աւանդէին անդանօր ելեալ Յովնանու ’ ի փորոյ կիտին ’ ի ցամաք. եւ զի աւերակք ինչ են ’ ի տեղւոջն եւ կանգուն մնայ սրակամար դուռն մի բարձրագոյն բարաւորօք, զոր այլազգիք Սագալ-թութան, طوتان صقال կոչեն. իբրու թէ որ ընդ այս նեղուց դրանս անցանէ ` տագնապեալ ձեռն ’ ի մուրուս արկանիցէ. եւ են արդարեւ անձուկ յոյժ անցքն, միջոց ծովուն եւ լեռնոտին, հանգոյն իմն գերահռչակ դրանց Պահակին Ճորայ, ’ ի ծագս Աղուանից աշխարհի, զոր երբեմն Հայք ունէին, եւ ցայն վայր համարէր սահման իշխանութեան նոցին ընդ արեւելս հիւսիսոյ. յորմէ մարթ է ձգել ցայսր գիծ իմն չափով մտաց, եւ խորհրդածել զբաղդ ազգի ( Հայոց ), որ ’ ի միջոցի այսքան տարակաց դրանց երկրի ` պարզէր երբեմն բազուկս փառունակս։ Ոմանք զայս շինուած համարին զանուանեալ բագինս Աղեքսանդրի, զոր վերագոյն ուրեք յիշեցաք ( յէջ 400 ). զի ոչ եթէ սա իսկ է յատուկ Դուռնն Կիլիկիոյ, այլ այսու անուամբ իմանի բովանդակ անձկագոյն միջոց ծովեզերեայ ճանապարհին, որ եւ յատկապէս Անցք դրանն կոչէր ըստ Սանուտոյ, Passus Portellæ ։

Իբրեւ կէս բնամղոն մի ճանապարհի, երկու փարսախաւ ’ ի հիւսիսոյ Աղեքսանդրեկի, ’ ի հարաւոյ Կերսոսի, սալարկեալ է գետինն, եւ երկուստեք նշմարին հետք որմոց պահակի, թերեւս շինեալքն ’ ի Հեթմոյ արքայէ, զոր յիշեն Արաբացի պատմիչք, եւ առ նոքօք ասեն բանակեալ առ վայր մի Պիպարսայ ` յարշաւանին մեծի ` յամի 1274, եւ ապա յառաջ անցեալ անտի մինչեւ ’ ի Մանգապ, անյայտ ինձ տեղի: Ի սպառուած որմոցս ’ ի ծովեզերին են աշտարակք, մի աստի եւ մի անտի: Ընդ այս դուռնն անցին Կրսերն Կիւրոս եւ Աղեքսանդր, ըստ կանխաւ յիշելոցս. բայց եւ յետ հազար ամի, ասեն, Յուստինիանու կայսեր ընդարձակեալ կամ յարդարեալ զանցս Դրանս, կռանահար մանրելով զքարինս: — Այլ մեզ կարեւորագոյն է յիշատակաւ Լեւոնեանց եւ Հեթմեանց մերոց, որոց ’ ի բուռն առեալ էր զպահակս զայս եւ բազում զգուշութեամբ պահեալ, եւ բազմաշահ բաժտուն մի հաստատեալ եւ աստ, որ եւ զոյգ ընդ Այասուն ` մարթի կոչիլ կրկնածորակ աղբիւր փարթամութեան Սիսուանայ. եւ կոչէր սա յարեւմտեայց ` Portella, որ նշանակէ Դռնակ, իսկ ’ ի մերայոցս սոսկապէս Դուռն. որպէս նշանակէ արքունի պատմիչն ’ ի յառաջ յիշատակեալ դէպս պատերազմին Պիպարսայ եւ արքայորդւոց Հեթմոյ, եթէ ` « Երկրորդ մասն ( զօրաց սորա ) էին ’ ի տեղին այն ` որ կոչէր Դուռն ». ուրանօր 110 ամաւ յառաջ (1156) նախահարք նոցա օգնութեամբ Ասպետաց ` գործ մեծ յաղթութեան կատարեցին ` ’ ի վերայ Իկոնիացւոց. զի յորժամ սուլտան նոցա գրգռեալ ’ ի Մանուելէ կայսերէ ` եկն ’ ի վերայ Թորոսի Բ, եւ ոչ կարաց ընկճել զսա, զփեսայ իւր Եաղուպ - Արսլան ` « այր ժանտ եւ չարասէր ` բազմութեամբ զօրօք իբրեւ երեք հազար ` ասպատակաւ յերկիրն Անտիոքու առաքէր: Իբրեւ անցին ընդ տեղին այն զոր Դուռն կոչէին, յանկարծակի իբրեւ յերկնուստ առաքեալ ’ ի քրիստոսասէր զօրաց Փրերաց, եւ եղբայրն ասպարապետին ( Թորոսի ) Ստեփանէ, յանկարծակի ’ ի վերայ անկեալ առ հասարակ զամենեսեան սատակեցին, եւ զգլխաւորն իւրեանց Աղուպն ` նիզակաւ ընդ լերդն անցուցեալ, եւ դառնակոռոչ ձայնիւ եհան զդառնացեալ ոգին: Եւ լուեալ զայս բանակն ` զարհուրեցան յոյժ ». եւ զի անկաւ եւս ախտ ’ ի վերայ երիվարաց նոցա ` ’ ի փախուստ դարձան. ( տես յէջ 53 ) [4]: Վիլլեպրանտ ` որ նախ յօտարաց ( ըստ իմ գիտութեան ) յիշէ զտեղիս զայս ` Portella անուամբ, ասէ գեօղ ազնիւ լինել, եւ առ երի ` Դուռն ’ ի վերայ ճանապարհին ` ’ ի ծովեզերն, գեղեցկաշէն սպիտակափայլ կճէիւք. յորոյ վերայ ` աւանդեն, ասէ, պատուիրեալ Աղեքսանդրի թաղել զոսկերս իւր, որպէս զի ամենայն թագաւորք եւ իշխանք որ առ կենդանեաւն ընդ իշխանութեամբ իւրով կային, յետ մահուանն անցցեն ’ ի ներքոյ նորա [5] ։ Լեւոն ` որ յառաջնում պարգեւագրին առ Վենետկեցիս ` յամի 1201, ազատ առնէր զնոսա ’ ի բաժից ` յայլ կողմանս երկրին, պարտաւորէր անդէն բնակողացն օտարաց ` հատուցանել զսովորականն սակ ` ըստ այլոց քրիստոնէից անցողաց եւ դարձողաց [6]. յայտ ուրեմն է զի եւ յառաջ քան զսկիզբն ԺԳ դարու ` սահմանեալ էին օրէնքս եւ բաժտուն Հայոց. ’ ի նոյն անշուշտ պարտաւորեալ էին եւ Գենուացիք, թէ եւ ոչ յիշի յ ’ առ նոսա տուեալ հրովարտակին Լեւոնի: Զայս օրէնս հաստատեն կամ կրկնեն Հեթում Ա (1245) եւ Լեւոն Բ (1271) յիւրեանց հրովարտակս. ’ ի միւսում հրովարտակի Լեւոնի Բ առ Գենուացիս ` յամի 1288, ոչ յիշի Դուռնն, քանզի քսան ամաւ յառաջ (1268) առեալ էր զայն Պիպարսայ ` յետ նուաճմանն Անտիոքայ. բայց թոռն նորա Լեւոն Գ դարձեալ յիշէ զԴուռնն ` նովին բանիւք ( փռանկերէն ) պարգեւագրի 1291 ամին [7]. զի հօրեղբայր նորա Հեթում Բ թափեալ էր զայն վերստին. նոյնպէս եւ Լեւոն Դ յիւր դաշնագիրս առ Վենետկեցիս ` յամի 1321. յայսմ հետէ ոչ եւս յիշի: — Ի վերայ ճանապարհի կապանին յիշէ Էտիպ ` գեղեցիկ գեօղ մի Իլիկ, يليك, անուն, այլ անջրդի:

[1]             Բայց պատմիչք Խաչակրաց յիշեն զբերդն, ոչ միայն Baiesses գրեալ, այլ եւ Կուսանաց կամ Աղջկանց բերդ ասեն կոչեցեալ, Castrum Puellarum, որոյ մերձ եւ Երիտասարդացն բերդ, Castrum Adolescentium, որ եւ Բակելերս ? կոչիւր, Bakelers կամ Bachelers. առ որովք էր եւ Հովուաց բերդ, Castrum Pastorum. զորս՝ հանդերձ այլովք եւս՝ ասեն կորզեալ Տանկրեայ ’ ի Թուրքաց, յամի 1097 ։

[2]             Օրինակ իմն. ԲՌ. ԴՌ. ԸՌ. ԴՃ. ԶՃ. ԲՌ, եւ այլն, որ են կրկնակ թուանշան տառից, Ստփնոս. եւ յաւելու.

« Թէ ես դպիր գիտուն՝

Դու կարդա զինքս փցուն,

Ապա թէ չես այր իմաստուն՝

Աշխատ առնես զանձնդ ’ ի բուն.

Իբրեւ ’ ի ծով անկնիս յանհուն

Վտանգիս յալեաց տարաբերուն,

Ծովահեղձիս ալէկոծուն.

Բարեկամ մի լինիս նման բվուն,

Մտօք ’ ի քուն աչօքտ արթուն։

Դու ես նման գիշերհաւուն,

( Որ ) զօր աւուր բազմաբեղուն

Կանուխ յառնէ մէջ գիշերուն,

Գոչէ գաբրիելեան նման փողոյն,

Զարթուցանել ըզմարդիկ

Ի հեշտալից թմբիր քնուն,

Զձայն քաղցրիկ ածէ առաւօտուն,

Գուշակէ զգալըն լուսուն։

Սիրելի, գնա անհոգ ’ ի քուն,

Քան աշխատիս նման իշուն։

Աղաչեմ չլինել մեղադիր » ։

[3]             «Vi si fa un bel mercato ad un loco chiamato il Bajasso, e si vende assai cottone filato et lane buonissime per far matarazzi». — Pesenti.

[4]             Այս բան է Մատթէոսի Ուռհայեցւոյ, յամն ՈԵ։ Յիշէ եւ Ապուլֆարաճ Ասորի պատմիչ զայս դիպուած. եւ ոչ կարացին, ասէ, այլազգիքն մտանել ’ ի կիրճս լերանցն, քանզի կալեալ եւ զգուշացեալ էր անդանօր Հայոց։

[5]             Venimus ad Portellam: hoc est casale bonum, prope se habens Portam, a que ipsum denominatur: hæc sola sita est in strata publica, in ripa maris, et est ornatissima, albo et valde politi marmore composita: in cujus summitate, ut dicitur, ossa Alexandri prænominati requiescunt; etc. — Villebrand.

[6]             Venetici habitantes in Cismarinis partibus, et transierint per Portellam, tenentur ibi persolvere dricturam, sicut solitum est ab omnibus christianis transeuntibus et retrumeuntibus persolvere. - Cartulaire, 110.

[7]             «Sauf les Venetiens che demorans sont deça mer, se il passent par la Portele, che il soient tenus de paier droiture, si cum est usage dou leue». — Cartulaire, 152.