Սիսուան

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

155. Աղեքսանդրեակ. — Դրունք Կիլիկիոյ - Ասորւոց. Սագալ - թութան. Դուռնն (Portella)

Ի հարաւոյ Դրանս զծովեզերբն նշանակին գեօղք Աղաճլը, Քէրքիպ, Ապատիլիէ?, Գուրտ-քէօյ կամ Գուրտլու-քէօյ եւ Գարա-պուռուն. եւ ապա քաղաքիկն Աղեքսանդրեակ, ( ընդ 36° 35' 31'' լայն. եւ ընդ 33° 55' 45'' աստիճանաւ միջօրէին Բարիզու ), զոր հին ճանապարհագրութիւնն հռովմէական ` վեշտասան մղոն հեռի ասէ երկուստեք յԻսսոսէ եւ ’ ի Պաղրասայ: Սա մի ’ ի քաղաքաց հռչակի կառուցելոց ’ ի Մեծէն Աղեքսանդրէ, ’ ի յիշատակ յաղթութեանն ’ ի վերայ Պարսից, եւ առ որոշումն յայլոց համանուանց յաւելուածով կոչիւր ’ ի հնումն՝ Աղեքսանդրիա առ Իսսեաւ, ’ Αλεξανδρια η̉ κατ’ ̉̀Ισσον, յորմէ Լատինք պիտակաբար սովորեցան կոչել Catisson, կամ Աղեքսանդրիա Կիլիկիոյ, ’ Αλεξάνδρια Κιλικι̉ας. առ Լատինս մականուանեալ է եւ Scabiosa, որ նշանակէ կոշտ եւ անհարթ: Ի միջին դարս սովորութիւն եղեւ Փոքր Աղեքսանդրիա կոչել, Alexandria Minor, Alexandrie la Petite, կամ նուազական մասնկամբ Ալեքսանտրեդդա, Alexandretta, եւս եւ Alexandriola, յոր սակս ’ ի դէպ վարկաք կոչել եւ մեք Աղեքսանդրեակ, իսկ Թուրքք կոչեն Իսքէնտէրուն. اسكندرونه. ըստ որում եւ առ մերայինս գտանի գրեալ Սկունդրուն: —

Իբր հինգ մղոնաւ ’ ի հարաւոյ կայ Դրանն, եւ յոմանց կարծի ունել զտեղի հնագոյն քաղաքի եւ շահաստան նաւահանգստին Փիւնիկեցւոց ` Միւրիանդրոս, Μηριάνδρος; կոչեցելոյ ’ ի Քսենոփոնէ, Μυρίανδος ըստ Երոդոտեայ, զի յանուն նորին կոչէ զԾոցն (Μυριανδικου̃ κολπου). բայց այլք, որպէս եւ նոր գրիչն Մարմիէ, համարին զսա հարաւագոյն եւս լինել. անդ ագաւ Աղեքսանդր յառաջ քան զԻսսեան պատերազմն: Երկոքին եւս տեղիք ( Աղեքսանդրեակ եւ Միւրիանդոս ) չեն ինչ նշանաւոր եղեալ, եւ ոչ իսկ յիշին առ պայազատութեամբ մերոցս:

Յառաջնում գալստեան Խաչակրաց (1097) Տանգրի տիրեաց Աղեքսանդրեկի. զոր լուեալ մերձակայ լեռնաբնակ Հայոց, որպէս եւ Թուրքաց, ընծայաբերք եղեն նմա. այլ մերձ ’ ի կատարած տէրութեան մերայոցս ` յամի 1347, առ Բ Կոստանդեաւ ` օգնութեամբ ասպետացն Հռոդոսի, ասեն պատմիչք սոցա, թափեալ զայն Հայոց հուսկ անգամ յԵգիպտացւոց անտի: Արաբացի պատմիչն Մագրիզի ` առաջին քաղաք երկրին Սիսուանայ գրէ զԱղեքսանդրեակ, իմանալով ` ’ ի հարաւոյ արեւելից կուսէ: — Յայժմուս ` թէ եւ բաւական վարուն է Աղեքսանդրեակ եւ վայելուչ քարաշէն բնակութեամբք եւրոպական ինն գունցից եւ վաճառականաց, երկու եկեղեցեօք ( յորոց մին պաշտի ’ ի Կարմեղական միանձանց ), եւ անդադար երթեւեկիւ վաճառաբեր կարաւանաց, ’ ի միջի կալով երկոցուն Դրանցն Ամանոսի, մինչեւ Ծոցոյն Հայոց կոչիլ արդ յանուն նորին ` Ծոց Աղեքսանդրեկի, Golfo di Alessandretta. սակայն դոյզն ինչ է նաւահանգիստն, եւ անբաւական մեծամեծ նաւուց. եւ զի կլիմայն եւս վատասուն է, վասն շրջակայ աղտաղտուկ մօրից, թէ եւ յամաց հետէ նուազեալ են սոքա [1], վասն որոյ բռնազբօսութեամբ իմն բարգաւաճէ, մինչեւ յարդարեսցի ա՛յլ նաւահանգիստ դիպան, կամ ընդարձակեսցի սա, զի անքոյթ յոյժ եւ յարմար է տեղին: Բնակիչք աւանին համարին արդ իբրեւ 4 կամ 5000:

Տիկինն Պելճիոյոզոյ որ երեսուն ամօք յառաջ (1852) եկաց աւուրս երկուս յԱղեքսանդրեակ, չառնոյր յանձն կոչել զայն քաղաք, այլ չուարան, կամ տեղի մեկնելոյ. Un lieu d’où l’on en part. Յամի 1870 երթեւեկ նաւուց ութ ազգաց եղեւ 174 թուով, վաճառաբեռինք 40, 000. յամի 1871, նաւք եւ շոգենաւք 258, վաճառաբեռինք 67, 000. բայց գրեաթէ կէս թուոյ նաւուցն եւ վաճառուց ` Օսմանեանց էր. յայլոց ազգաց ` Փռանկացն յոլովագոյն էին նաւք եւ վաճառք: Ի ցամաքէ իբրեւ 4 կամ 5 բիւրք բեռնաբարձ ուղտուց ամի ամի գան այսր: — Ի ծայր ցամաքին ` 20 Չ. միայն հեռի ’ ի ծովէն ` ամբառնայ աշտարակ լապտերի, 15 Չ. բարձր, եւ լոյս նորին սփռի մինչեւ ցութ մղոն ընդ ծով: — Յետ խափանման նաւահանգստին Այասու ` Աղեքսանդրեակ փոխանակեաց զայն ’ ի յետին երիս կամ չորս դարս, մանաւանդ ’ ի բարգաւաճել Հալպայ վաճառականութեամբ արեւմտեայց, նաւակայան սորին համարէր. այսմ վկայ արձանանան եւ գերեզմանք վաճառականաց ոմանց, յորոց զԱնգղիացւոցն ընդօրինակեաց ոմն համազգի նոցին ’ ի մօտ ամքս, գտեալ ’ ի գերեզմանոցի եկեղեցւոյն Յունաց, որպիսի է եւ ’ ի ստորեւ նշանակեալն ` Մարտինի Լոյի ուրումն Լոնտոնեցւոյ, † յամի 1674, եւ ընտանեաց նորին, լատին լեզուաւ [2] ։

Իբր քառորդաւ ժամու ’ ի հարաւոյ այժմու քաղաքին կան մնացուածք հնոյն, եւ առ նոքօք բերդ մի բազմանկիւն, զոր կոչեն յանուն Կոփրետոսի առաջնորդի Խաչակրաց, իբրու նորին դաստակերտ: Սակաւուք եւս ’ ի բացէ աղբիւր մի է, զոր ոմանք Աղբիւր Յակոբայ կոչեն եւ այլք Ջրհոր Յովսեփայ: — Ծովեզրն ընդարձակեալ է աստանօր, կամ թէ ծովն նհանջեալ յետս, որոյ ալիք բախէին երբեմն զբերդն Կոփրետեայ, զի երեւին ցարդ ’ ի նմին երկաթեայ անուրք կապանաց նաւուց: Զայս բերդ կարծեմ ուղեւոր ոմն ’ ի սկիզբն ԺԷ դարու (1612) Ամազոնաց աշտարակ կոչէ, ’ ի ճախճախուտ վայրի, Torre delle Amazzone, զի համարէր ’ ի հնումն բնակեալ յԱմազոնաց. նոյն ասէ եւ վասն Աղեքսանդրեկի յաճախեալ ’ ի մթերաբեր վաճառականաց Գարամանիոյ եւ Փոքուն Ասիոյ, այլ վասն վատութեան օդոցն ` սակաւուց զերծանիլ ’ ի հիւանդութեանց [3]: — Մղոնաւ կամ դոյզն հեռի ’ ի քաղաքէն ` յարեւելից կուսէ, ’ ի լերինն ` երկու կոճատ սարք են, յորոց միջոյ ’ ի ձմերանի բազում անգամ շնչէ հողմն ուժգին, եւ փրփրեցուցեալ զալիսն սպիտակացուցանէ յոյժ, բայց ոչ շատ ամբառնայ զջուրն, զտեղին եւ զհողն ` Ռագիէ, Roguier, անուանեն. յորոյ ’ ի մերձենալ շնչելոյն ` ծուէնք սպիտակ ամպոց ցցունաձեւ ծածանին. փոփոխական են եւ հողմունք ’ ի գոգս անդ լերանցն մերձ ’ ի ծով [4]: Իսկ ծովեզերքն մինչեւ ’ ի Ռասխանձիր ` բլրաւէտք եւ ծառաւէտք են:

ՅԱղեքսանդրեկէ ` սակաւուք հեռի յելից կուսէ եւ ’ ի հարաւոյ ` նշանակին գեօղք ինչ, զորոց չկարեմ երաշխաւորել ստուգութիւն անուանց, այլ ընթեռնում ’ ի տեղացոյցս ` Ամուճիկ, Գարա-աղաճ եւ Շէքէրէ ` որ հարաւագոյն է. իսկ ’ ի ստորոտս լերանցն ` յարեւելակողմն՝ Գարաճի, Գզըլ-չուգուր, Աշքեար-պաղչէ կամ Աշքար-պէլի, Գայիմք?, Սագուտ, Եարը-գայա, Ագճայա? թերեւս Ագ - գայա. յորոց միջի ամբառնայ Տէլի-պէքիր լեառն ` 1200 Չ. բարձր, եւ ’ ի կռան սորին ընդ արեւելս ’ ի պարակցութեան անդ Սեաւ լերանց ` Ալան տաղ եւ Կէօզ-պէլ լերինք:

[1] Իտալացի ոմն Մարդինելլի (Martinelli) անուն, գործակալ վաճառականաց Հալպայ՝ յաւուրս Իպրահիմ փաշայի, սկսաւ ցամաքեցուցանել զաղտաղտուկսն, այլ անվարձ մնացեալ ’ ի նմանէ՝ ձեռնթափ եղեւ։ Պրիանոյ, 435 ։

[2] Martinus Loe Londinensis, Anglorum per tria fere lustra accurate curans, Alexandriæ qui loco adeo insaluberrimo, tot sæcula audiant! cum officio et negotiis, si quis alius nequaquam impar Spartam quam nactus est semper ornans immaturo fato quadrigenarius licet, 24 Novembris A. D. 1677, conterraneis suis et externis, indigenis et advenis, universis equidem miseris præsertim et pauperibus, flebilis occidit; nulli flebilior quam Luciæ viduæ afflictissimæ binisque infantibus Martino et Mariæ, quæ optimo marito hoc monumentum sacravit.

[3] Porto di Alessandretta, chiamato ancora di Scalderona… Questo è quel porto che si dice essere stato anticamente habitato dalle donne Amazzone, e vi è ancora una torre in mezzo a certe paludi chiamata la Torre delle Amazzone. Qui vengono portate molte robbe dalla Caramania et Natolia, lochi assai vicini… L’aria vi è pestifera, e pochi vi stanno che non s'amalino». — Pesenti.

[4] Գուրդիվրոն. Courtivron, 65 ։ Տես ’ ի պատկերն՝ Թիւ 191 ։