Սիսուան

156. Պէյլան. — Դրունք Ասորւոց

Յետ այսր խոտորի ճանապարհն ` որ ’ ի Դրանէն գայ յԱղեքսադրեակ ` ընդ արեւելս հարաւոյ, եւ անցանէ ընդ կիրճ Քէսրիկ եւ Գզըլ-տաղ հատուածոց Ամանոսեան լերանց. անդ իբր ութ մղոնաւ յԵլ. Հր. Աղեքսանդրեկի ` միւս եւ հարաւային կապան է եւ յատուկ Անցք կամ նեղուցք, որ եւ Դրունք Ասորւոց, αί Συρίαι πύλαι, Pylæ Syriæ, յայժմուս կոչեցեալ յանուն Պէյլան աւանի ` որ ’ ի ստորեւ կայ ’ ի 686 Չ. բարձու, իսկ անցք կապանին բարձրագոյն եւս են, իբր 8 կամ 900 Չ., գագաթն լերինն իբր 1200 Չ. յերեսաց ծովու [1]. Սանուտոյ սոսկապէս Անցս Սեաւ լերանց կոչէ զայս ` յԱղեքսանդրեկէ գալով. (Et inde transitur Montagna Nigra): Շուրջ այսր անդր երեւին քանցեալ մնացուածք հին շինուածոց, ագուգայից եւ հռոմէական պողոտայի, որ ուրեք անաղարտ մնացեալ է. իսկ պողոտայն հատեալ է ընդ որձաքար ժայռս ցհարուստ միջոց. եւ ’ ի սպառուած քարուտ ուղւոյն կան մոյթք կամ խարիսխք ` որպէս կարծի ` յատուկ դրան, որպիսի հիւսիսայինն այն հայկական Դռնակ ` որ մուծանէր ’ ի Կիլիկիա. իսկ սա հանէ յԱսորիս ընդ հարաւ, եւ յԵփրատայ հովիտն ` ընդ արեւելս: Թէպէտ Մարմիէ նորագոյն համարի զայս անցս ճանապարհի, եւ հնագոյն զծովեզերեայն ` որ ընդ Պայաս, Աղեքսանդրեակ, Միւրիանդոս եւ Արսուս, եւ յելից սորա անցանել ընդ լերինսն ’ ի սահմանս Անտիոքայ, սակայն ցարդ յոլովագոյնք ’ ի գիտնոց ` զՊէյլանայ անցս համարէին համաշխարհական հին ճանապարհ ազգաց եւ աշխարհակալաց, Ասորեստանեայց, Պարսից եւ Հռովմայեցւոց, ’ ի խաղալն նոցա յարեւելից եւ ’ ի հարաւոյ ` արկանել զձեռն իւրեանց ’ ի վերայ Փոքուն Ասիոյ. եւ յետ նոցա ` Արաբացւոց եւ Բիւզանդացւոց եւ Թուրքաց. որպէս եւ անտուստ ` յայսկոյս դիմելոց խաչազգեստ գնդիցն Եւրոպէացւոց ` յազատութիւն տնօրինական տեղեաց: Առանց յերկուանաց ’ ի դէպ է ճանաչել զսա մի ’ ի յոյժ երեւելի եւ բազմակոխ անցից երկրի. եւ եթէ օրէն իցէ ասել, խողովակ մի անձուկ ` ընդ որ զեղան յորդահոսանք մարդկութեան. եւ այժմ իսկ արահետ է անընդհատ կարաւանաց եւ երկայնատող երամակաց ուղտուց եւ գրաստուց, լեռնաչու կենդանական նաւուց, որք աստի զարգասիս բարեբեր հովտաց Եփրատայ եւ Փոքուն Ասիոյ, անտի զձեռագործս եւ զվաճառս Եւրոպիոյ տարուբերեն, յաճախագոյնս ` յԱղեքսանդրեակ: — Վսեմագեղ է եւ տեսարանն որ ’ ի բարձանց անտի, յառաջոյ եւ ’ ի թիկանց ունելով զպարս Ամանոսեան լերանց, եւ անդրագոյն ’ ի հիւսիսոյ նշմարելով զբարձրագահն Տաւրոս. յաջմէ եւ յահեկէ ` զԵփրատական հովիտս եւ զկապուտակ Ծոցն Հայոց. զոր ` ոմն ’ ի յետին անցորդաց ` նման գտանէր տեսլեան Լեմանեան լճին ( Ճինեւռայ ) ’ ի բարձանց Յուրայ (Jura) լերանց դիտելով: — Ի բուսական բերոց սահմանաց Անցիցս ` նշանակէ նոր ոմն անցորդ ` գեղեցիկ թուփ մի յազգէ Դափնեաց (Daphne Seriaca), եւ զգեղեցկագոյն նուիճն Դիոսկորիտեան (Arum Dioscoridis), որ կոնաձեւ իմն կտցանման ամբառնայ, թաւշատեսակ, սեւակարմիր, պայծառ գունով, այլ ժանտ նեխահոտ: Ի դերբուկս աւերակացն զեռան մեծամեծ մողիզք (Stellio vulgaris), գարշատեսիլ այտուցս ’ ի վերայ կռանցն ունելով: — Այլ դժպհի քան զսոսա են գողաբարոյ Քուրդք եւ Թուրքմանք ` որջացեալք շուրջանակի, յուսով աւարի բազմահարուստ կարաւանացն, աներկիւղք ’ ի պահնակաց կապանին: — Գետակ մի Սեաւ - ջուր կոչեցեալ ( Գարա-սու ) ’ ի հիւսիսոյ կուսէ իջեալ եւ խաղացեալ ընդ խորաձորն Պէօյիւք-պօղազ ( Մեծ փող կամ նեղուց ) անցանէ առ պահակաւն. առ որով մերձ ’ ի մուտս կածանին ` կառուցեալ են երկու իջեւանատունք եւ պահակատուն մի. վերագոյն ոչ շատ հեռի ’ ի Դրանէն ` գեօղ մի է Չաքալ կոչեցեալ: Ի հիւսիսակողմն մերձ ’ ի Պէյլան ամբառնան անջատ որձաքարուտ կուտակք, նշանակք հրաբղխային երկրի:

Քաղաքաւանն Պէյլան կամ Պիլան, بيل ان որ եւ Պէլէնկ ըստ Թուրքաց, թուի կոչեցեալն ’ ի հնումն Պիկտանոս, Pictanus [2], զի ’ ի ճահ գայ տեղին Երուսաղեմեան հին ճանապարհագրութեան, ինն մղոն յԱղեքսանդրեկէ եւ ութ ’ ի Պաղրասայ տարակաց գոլ. յերկոսին կողս անձուկ ձորակի կառուցեալ իբրեւ ’ ի 600 Չ. բարձրաւանդակի, որոյ տրամագիծ է 50 Չ: Աստիճանաձեւ դար ’ ի դարի վերայ հաստատեալ են տունքն, եւ պարտէզք ’ ի տափարակս ուրեք, գեղեցիկ տեսլարանաւ [3]. ’ ի ստորեւ հայելի իմն ունելով զգետակն համանուն ` որ ’ ի Տաաս լեռնէ իջանէ, եւ շուրջ զզանազան կերպարանս ծառոց եւ ժայռից. զով եւ առողջասուն օդովք եւ առատահոս ջրովք. վասն որոյ եւ ամարանոց է բնակչաց Աղեքսանդրեկի: Ի վերնակողմն քաղաքաւանին, ’ ի վերուստ ’ ի զառիվայր ձորոյն ագուգայիւք բերեալ լինի ջուր ` որով եւ զպարտէզսն ոռոգանեն, եւ աւելորդն սահանաբար ստորիջեալ հոլովէ զջրաղացս: Բնակիչքն Հայք, Յոյնք, Թուրքք, եւ Եւրոպացիք, ոգիք իբր 2000 կամ աւելի. ոմանք ’ ի մերայոց 3 կամ 400 տուն ասեն զազգայինս. իսկ նորագոյն ուղեւորք եւրոպացիք ` 100 տուն միայն: Մահմետականք համարին 150 տուն, յորոց կէսք ազնուականք ` Պէյլան պէյլէրի կոչեցեալք ` ունին կալուածս մինչեւ ցԱնտիոք եւ ցԱրսուս: — Էտիպ ուխտագնացն Մէքքէի, երկու դարուք յառաջ, քաղաք մի բարգաւաճ ասէ զՊիլան, իջեւանատամբք, բաղանեօք եւ բազմաթիւ տամբք. նշանակէ ’ ի վաճառսն զխաղող, զմիրգս եւ զխճուղն քիւֆֆէր կոչեցեալ. ’ ի շէնսն ` զմզկիթ ` սուլդան Սէլիմի ` որ ’ ի սպառուած շուկային, եւ զիջեվան Սիւլէյմանի: —

Յամի 1629 անցեալ ընդ Պէյլան ` կարմեղեան քարոզիչն Հ. Փիլիպպոս, ագաւ (’ ի 16 ապրիլի ) առ Առնաւուտ ? կոչեցեալ Հայազգւոյ. գովէ զբնակութիւն քաղաքին եւ զառատութիւն ջուրց: Ունին եւ այժմ ’ ի Պէյլան Կարմեղական միանձունքն վանատուն եւ դպրոց: — Նշանաւոր քան զամենայն ’ ի լեռնաքաղաքիս ` են ագուգայքն, ուրեք երեքկարգեան կամարօք մի զմիով, որք եւ կամուրջք կցորդութեան են երկոցուն մասանց քաղաքին ` աստի եւ անտի ձորոյն, ընդ որ օձապտոյտ գնացիւք ստորիջեալ գետակին ` թափի ’ ի ծով, ութ բնամղոնաւ հեռի յԱղեքսանդրեկէ: —

Յակոբ Նալեան ` Պէլէնկ կոչելով զտեղիս ` այսպէս ստորագրէ, հանդերձ ջրովն, կից Փայասու ասելով լեառն մի, « յորոյ ’ ի կատարն է Պէլէնկի մեծ գիւղն, յորում կան շատ Հայ տնուորք, եւ ունի մէնզիլխանայ այս Պէլէնկս. եւ ’ ի լեռնէն վռազ ջուր մի իջանէ, որ թէ կամկար գնայր ` լինէր գետ մի խորագոյն: Այս Պէլէնկ ’ ի վերայ ճատէ ճանապարհին է ` որ գնայ յ ’ Իքիգափուլու, եւ անտի ’ ի մեծն Անտիոք: Յայն լերին վերայ ` Փայասու եայլան է յոյժ գեղեցիկ. յորում բնակիչքն ` յամարայնի պատուեն զգնացող միւսաղիրսն հաւկըթի կերակրով, զանազան կերպիւ եփելով »: — Յոյժ այլազգ նկարագրէ մի ոմն ’ ի հարց մերոց ` յամի 1773 օթեվանեալ աստանօր, ’ ի տան գունցին Փռանկաց, եւ գրէ վասն բնակչացն. « Մահմետականք եւ Հայք ամենեքեան աւազակք են առ հասարակ. սորին վասն դեսպանն ամբհովանեաւ ձիաւորեալ ընդ առաջ մեր տարաւ զմեզ ’ ի Բելան …: Յելանելն մեր յանառիկ լեառն ` գնալ ընդ քարավէժ ճանապարհն Բելանայ, ջորեպանքն խօսէին ընդ միմեանս, բայց ոչ իմանայաք զբարբառ նոցա, զի ոչ Արաբացւոց, ոչ Մարաց, ոչ այլ ազգաց եւ ոչ Հայոց նմանութիւն ինչ ունէր. իսկ մեք զարմանայաք ընդ լեզուախօսութիւն նոցա. ապա այլազգական լեզուաւ հարցի ցնոսա, թէ յորո՞ց ազգաց էք դուք. նոքա պատասխանի ետուն թէ, Հայ եմք եւ հայերէն խօսիմք …: Ապա ուշ եդեալ մեր բանից նոցա ` սակաւ ուրեք բառս ինչ հայերէն իմանայաք …: Յաւուր միում եկին ’ ի տուն դեսպանին առ մեզ հինգ վեց զինեալք անձինք, խնդրել ’ ի մէնջ սաղմոս եւ աւետարան …: Ասացի, թէ զի՞նչ առնելոց էք զսաղմոսն եւ զաւետարանն. մի ոմն ’ ի նոցանէ պատասխանեաց, թէ՝ Ես Տէրտէր եմ: Ասեմ ցնա. Այսպիսի զինեալ տէրտէր լինի՞. եւ նա պատասխանի ետ, թէ՝ Տեղւոյս տէրտէրն այսպէս է։ Ասեմ ցնա, թէ ` Ա՞յսպէս զինուք գնաս յեկեղեցին: Այո, ասէ, ’ ի մտանելն իմ յեկեղեցին ` մերկանամ զզէնս, եւ յետ պատարագին զինեալ ելանեմ յեկեղեցւոյ »: Զբարս իւրեանց յայտնեցին ` յանկանել պատմողին յուղի յետ աւուրց ` ընկերաւն. զի երկոտասան արք զինեալք ’ ի վերայ հասեալ ` արգելուին եւ պահանջէին դրամ, եւ յընդդիմանալ նորա ` « մինն ’ ի նոցանէ վազս առեալ եկն առ մեզ, որ էր Հայ, եւ ասէ. Փատրի. ասոնք շուն են. պէտք է որ ոսկր մի ձգեսջիք սոցա. եւ անցեալ գնասջիք ». եւ նորա տուեալ սակաւ դահեկանս, « հազիւ թողին զմեզ, ասէ, բարբարոսքն գնալ » [4] ։ — Ի լեռնամիջի ` ’ ի հիւսիսակողմն ` կայ բերդ մի Պէյլան Գոստանդէ կամ Պուսդանտա կոչեցեալ. եւ ’ ի միում ’ ի սենեկացն ` շիրիմ, եւ խրձունք հին նետից: — Գեօղ մի եւս է ’ ի կողմն Աղեքսանդրեկի ` Քիւրտլիւ անուն, աւազակաբարոյ մարդկան բոյն. որում մերձ է եւ Ադդիկ? (Attyk) գիւղ, եւ ’ ի նմին աւերակք եկեղեցւոյ սրբատաշ քարամբք:

Ի Պէյլան եւ ’ ի շուրջ սահմանսն մղեցաւ առ մեօք միւս եւս գրեաթէ բաղդավճիռ պատերազմն մեծ, Օսմանեանցն եւ Եգիպտացւոց, յամի 1832, ’ ի 29 ամսեան յուլիսի. յետ պարտութեան առաջնոցն ’ ի Հեմս, սպարապետն Հիւսէյին աճապարեալ եկեալ կալեալ էր զանցս Պէյլանայ եւ ամրացեալ ’ ի նմին. փութացաւ եւ Իպրահիմ՝ յետ յաղթանակաւ մտիցն ’ ի Հալէպ, գալ այսր. եւ ընդ երկուս բաժանեալ զզօրսն ` երկուստեք փորձեաց բանալ մտանել ընդ Ամանոսեան Դրունքս. այլ ոչ սակաւ վտանգեցաւ ’ ի հրձգութենէ Օսմանեանց, որք յամենայն դիպան տեղիս բարձանցն եւ կրճից ` կարգեալ էին բաղխոցս, եւ մաքառէին յամառութեամբ. այլ յետոյ ուրեմն յաջողեաց Եգիպտացւոց ընդդիմահարել եւ խափանել զհրետս նոցա, եւ ընդ կատարս լերանց իջանել անկանել ’ ի վերայ գնդից սպարապետին եւ աղմկեալ ’ ի փախուստ խուճապեցուցանել. ոչ ինչ ընդհատ ’ ի զինուց ` եւ դժուարութիւն վայրացն օրհասաբեր լինէր փախստէիցն: Երեքտասան հազար արանց ասի կորուսեալ Օսմանեանց յայնմ կռուի, զատ ’ ի գերեաց, եւ քառասուն հրետս: Բովանդակ երկրին Ասորւոց տիրացու Իպրահիմ այսու յաղթութեամբ յայնմ աւուր. այլ ոչ սակաւ քանդումն եհաս եւ քաղաքաւանին Պէյլանայ ’ ի ռմբակոծութենէ երկոցուն բանակացն դիմամարտից: — Ամայացեալ ետես զայն ուղեւոր ոմն վայրաքնին Անգղիացի յերկրորդում ամին, գիշերայն հասեալ անդր. զորոյ, եւ զիւր իսկ տեսութիւնս ` այլ ոմն ( Իտալացի ) այսպէս երկրորդէ. « Յառաջեալ էր գիշերն. եւ էին ժամք ոչ սակաւ յորմէ հետէ բարձրացեալ լուսնի ընդ ոլորտս, զեղոյր զարծաթափայլ ճաճանչսն ’ ի վերայ տանց եւ ’ ի վերայ բլերն. լռութիւն էր առ հասարակ. բայց միայն գամու գամու լսելի լինէր ձայն հսկող միւէզզինի ` ’ ի բարձանց մզկթին կարդալով զաղօթս: Հեշտալի էր ուղեւորին յայսպիսում գիշերի լինել ’ ի Պէյլան: Ելանելով յամրաքայլ ընդ ծամածուռ զառ ’ ի վեր շաւիղ բլերն, նկատէր ’ ի ստորեւ շուրջանակի զցիր եւ ցան բնակարանս, յորոց պատուհանս մերձ ընդ մերձ փայլէր յետին նշոյլ ճրագի եւ հուպ ընդ հուպ շիջանէր: Վայրկեանք ինչ եւս, եւ ահա յասպնջական յատակին տարածեսցի եւ ուղեւորին մահիճ պարզունակ։ … Այլ մա՞րթ ինչ իցէ նմա փակել զաչս ’ ի քուն, մինչդեռ լուսին ամենայն պայծառութեամբ լուսոյն շողայ ’ ի վերայ վախիցն եւ պուրակաց, եւ ’ ի գահս Ամանոսի: Ի ձախմէ կողմանէ գերեզմանք են հանգստեան ոսկերաց , ո՞ գիտէ քանի՛ ազգ սերընդոց. յաջմէ ` մզկիթն բարձրակատար տանեօքն եւ սպիտակափառ մնիրայիւն, եւ ’ ի վերոյ քան զայն ` մեծագոյն իջեվանատուն քաղաքին ` յեցեալ իմն ’ ի քարաժայռն, յորոյ պատուհանացն փոքրկանց ցոլան ճաճանչք լուսոյ. ագուգայ հնաշէն անցանէ ընդ հեղեղատն, ընդ որոյ կամարօք հոսի ’ ի բարձանց ջուր լերինն … ։ Նշմարիւր եւ փոքրիկ գերեզմանատեղի Պէյլանայ ` սպիտակ մահարձանօքն, որոց զգեցեալ զտխրամած ճաճանչս լուսնին ` թուէին իմն բերել զկերպարանս սպիտակաքօղ եղերամարց ողբացողաց ’ ի վերայ շիրմաց սիրելեաց իւրեանց. տապանագիրք անգամ ` որով ծածկեալ են մահարձանքն ` երեւէին աչաց որոշակի եւ պայծառ. ընթեռնուլ ոչ կարէաք, այլ գիտելն զի նշանակք էին գորովոյ ` որ յաւուր միում կենդանի էր ’ ի վերայ երկրի, խանդաղատէր զոգիս. եւ ամենայն ոք ’ ի գաղտնիս սրտի իւրոյ, ոչ խտրելով ոչ զանուանսն դրոշմեալս ’ ի վէմսն, եւ ոչ զձեռն փորագրողին, մաղթէր հանգիստ ոսկերացն, եւ քաղցրանալ արդարութեանն Աստուծոյ ’ ի վերայ խաղաղելոցն անդէն: Յորժամ արտասուալից աչօք նկատեմք զկեանս աշխարհիս, ո՜հ, թէ քանի՜ սեւորակ երեւի. յո՜յսք սնոտիք. վայրապար խէթք երկեղի. հոգք մշտնջենաւորք. ահաւադիկ որ երեւութանայն մեզ պատկեր: Գերեզմանոց մի փոքրիկ ’ ի կատար առապար բլրի, յորմէ լսելի լինի հեռաւոր խոխոջիւն մենաճեմ առուակին ` սահանակարկաջ իջելոյ վախից ’ ի վախս ` ’ ի գլխոյ լերինն. որպիսի՜ հնչումն խաղաղական. որպիսի՜ հրաւէր հանգստեան: Ձայն յաւիտենականութեան թուի թաքուցեալ ’ ի նմին: Զովագին հովանիք հիւրընկալ ծառոց ` ծածկեն զկէս մթապատ դամբանացն, մինչդեռ միւս կէսն պարզի ընդունել զճառագայթ, զոր երկինք ` բնաւից արդարադատ ` առաքէ ’ ի վերայ նորա ’ ի բարձանց փառաց իւրոց » [5]:

Այլազգ իմն ակնարկութեամբ հետազօտեալ եւ բնագիտաց ` նշանակեցին ոչ սակաւ ազգս եւ տեսակս բուսոց ’ ի սահմանս Պէյլանայ [6]:

[1]             Ոմանք զանցսն ասեն 686 Չ. բարձր, զքաղաքաւանն՝ իբր 500 ։

[2]             Ի պատմութեան մերում ոչ յիշատակի կարեւորս այս տեղի, կամ գէթ ոչ այսու եւ ոչ այլով ծանօթ մեզ անուամբ. իսկ մերձաձայն՝ գտանեմ միայն զ Բիւլում, որոյ տէր Լեւոն, Levonius de Biulum, մի էր ’ ի ստորագրողաց պայմանաթղթի Լեւոնի Ա թագաւորի՝ գրաւականելոյն զՃկեր գաւառ առ Հիւրական ասպետս։

[3]             Պելճիոյոզոյ տիկին՝ որ գիշերօթեաց ’ ի սմին (1852), Պէյնամ կոչէ, ըստ աղաւաղ լսելութեանն. «La petite ville de Beinam …. éparpille ses maisons depuis le fond du ravin jusqu'au sommet des montagnes, occupant ainsi un plus vaste espace qu'il ne convient à sa chétive condition». — Belgiojoso, 129.

[4]             Հ. Պօղոս Վ. Մէհէրեան, յԱռինճ գեղջէ Մշոյ։

[5]             Պրիանոյ, 409-11 ։

[6]             Որպիսիք են Պտիկն քնքոյշ (Anemone blanda), Ելլեբորոս փամփշտեայ (Helleborus vescicarius), * Տափկի տերեւախիտ (Thlaspi perfoliatum), Մանուշակ թիթեղնաւոր կամ սաղարթախիտ (Viola bracteolata), Աղբաղբուկ Լաւատրեան (Alcea Lavatereflora), * Կաղնամիրգ տարածուն (Adenocarpus divaricatus), Հաւամրգի ինչ թեւազգեաց (Gonocytisus pterocladus), * Նիզակաշուփ Քոչեայ (Doryclinum Kotschij), Հաւամրգիկ նիզակաշըփի տերեւով (Cytisopsis doryclinifolia), Խազիրան ամանոսեան, Խազ. փրփրերանեան (Astragalus Andrachne), Իշառուոյտ վտիտ եւ Իշ. նարընջագոյն (Onobrychis gracilis, On. aurantiaca), Քիսամն մեծածաղիկ (Orobus grandiflorus), Սին եռաբջիջ (Sorbus trilobata exyloba), Վարդ փիւնիկեցի, Գառնադմակիկ ընձիւղաբեր (Sedum stoloniferum), * Խնդատերեւ Լիբանանու (Chærophyllum libanoticum), * Սղոցի մոմածաղկի տերեւով (Serrotula cerintiflora), Էնզուորթիա կարծրապտուղ (Ainsworthia trachycarpa), * Խստի Լիբանանու (Asperula libanotica), Կտրածի ­ խոտ պամփիւլիացի (Galium Pamphylicum), * Վաղաթափուկ տերեւախիտ (Ptosimopappus bracteatus), Տերեփուկ գայլոտնի ­ տերեւ (Centaurea lycopifolia), Եզնագի ամանոսեան, Զուիրակ ողորկ (Origanum lævigatum), * Թեսէունի այլատերեւ (Thesium heterophyllum), Ուռենի սեւորակ (Salix nigricans), Նուիճ Դիոսկորեան փղշտացի (Arum Dioscoridi Philisteum), Ձիւնածաղիկ Տըգէզնեան (Colchium Decaisnei), * Երկորձայ Պովեայ (Biarum Bovei), եւ այլն։