Սիսուան

160. Հռոսոս. — Պեդիաս. — Սեւոտի. — Ռաս - խանձիր. — Վանորայք

Յայս ծովակողմն լերանցս նշանակէ նոր ուղեւոր ` հովիտ մի, Մէսճիտու? (Mesgidou) անուն, յորում պարտէզք են եւ ագարակք բնակչաց Պէյլանայ. միւս եւս ` Պէկշիճիկ (Bekschidschik, գուցէ Պաղչէճիկ ), երկու ժամաւ հեռի ’ ի Պէյլանայ, վայր ջրարբի եւ ծառախիտ յոյժ եւ ծաղկաւէտ. ’ ի սոցունց յիշէ ծանօթ բուսաբանն, ’ ի յետին այցելութեան իւրում ( յամի 1862, յամսեան յունիսի ) զՊատրինճ բարձրաբերձ (Melissa altissima), Նեպրոդ տժգոյն (Neprodium pallidum), * Սկուտղի սպիտակ (Scutellaria albida), Ակրկարհա կիլիկեան, Խռընդատ գալիլեան, Տուղտ մատնեւոր (Althea digitata), Գոճամօրու լիւդացի, Քոսքսուկ գլխապանծ (Scabiosa calocephala), Պատատուկ սակամոնեան (Convulvulus scammonea). * Խստի ճամուկ (Asperula stricta). * Բաժկի խաժուկ (Poterium glaucescens), եւ այլն, հանդերձ կաղամախեօք, կիպարեօք եւ նոցին նմանեօք: — Երկու ժամաւ հեռի է աստի Չադալ գեօղ. եւ անդրագոյն ` Տարիտէրէ ձորահովիտ, յորում՝ յ ’3000 ՛ բարձու ` Եափրագլըգ գիւղ փոքր կամ հանգրուան, եւ առ նովաւ աւերակք մեծի ագուգայի եւ այլոց ինչ շինուածոց:

Յարեւմտեան դիմաց աստի հարաւային պարու Ամանոսեան լերանց գաւառիս, ( զոր պէսպէս անուամբ կոչեն նոր աշխարհագիրք եւ աշխարհացոյցք ` անմիաբանք, որպէս եւ ’ ի վերդ յիշեցաք, ոմանք Մուսա, այլք Գզըլ, այլք Քէսրիկ կամ Էլմա ), բղխեն ոչ սակաւ գետակք եւ թափին ’ ի ծով. ’ ի ձորահովիտս նոցին ` մանաւանդ ’ ի ստորեւ ’ ի ծովեզերս ` նշանակին գեօղք, յորոց անուանս նոյնպէս անմիաբանք գտանին նշանակողք, եւ մեք երկբայօրէն գրեսցուք, ապագայից թողեալ զհաւաստելն: Առաջին ` եւ որպէս թուի հզօրագոյն ’ ի գետակս ` է հիւսիսագոյնն, որ է Պէյլանայ ջուրն, յորոյ հովտի մղոնօք ինչ հեռի ’ ի Հս. Ել. քաղաքաւանին ` նշանակի նախայիշեալն Սագու, յոմանց Սագուտ, յայլոց Սագուպ գրեալ. յարեւմտից նորին առ գետեզերն ` Գըշլա. ’ ի ստորեւ ` մերձ ’ ի ծովեզրն ` Գարագաշ. ’ ի ձախմէ ջրոյն (’ ի հարաւոյ ) Գաշմուր, առ ծովեզերբն ` Պէօյիւք-տէրէ. եւ եւս ’ ի հարաւոյ, թերեւս եւ յայլում ձորահովտի ` Գարա-գուշլու, Արապ-Թարասը?, Շունկ: — Առ միւսով գետակաւ եւ առ բերանով նորին ` Քէսրիկ ` անուանակիր լերանցն, որ թուի նոյն ընդ Քիսլի գրելում յայլ քարտէսս. առ նովաւ եւ Աքպար գիւղ, եթէ այսպէս կոչի ստուգիւ եւ ոչ Ագպաշ կամ Ագպաս, զի յիշի եւ յայս անուն տեղի մերձ յԱղեքսանդրեակ, ’ ի ստորոտս լերանց. ուր ’ ի հերուն (1882) ընկերութիւն մի Փռանկաց գնեաց ընդարձակ գետին, եւ կամէր բերել 60 անապատաւորս Տրապպեանս (Trappistes) ’ ի հողագործութիւն: — Ապա նշանակին երկու եւս ձորագետակք մերձակիցք. առ բերանով հարաւայնոյն ` կայ անուանատու բովանդակ գաւառիս ` Արսուս, ըստ այժմեայցս ` գեօղ, եւ ըստ նախնեաց ` Հռոսոս, ’Ρω̃σος, ’Ρόσσος, Rhosus, եւ ’ ի միջին դարս Arsus. զոր հին երկրաչափութիւնն իննսուն ասպարէզ ’ ի հարաւոյ Միւրիանդոսի դնէ եւ ութսուն ’ ի հիւսիսոյ Հռոսիկեան հրուանդանին. եւ ըստ այսմ ’ ի դէպ գայ զՄիւրիանդոսդ սակաւուք ’ ի հարաւոյ գետաբերանոյն Պէյլանայ ասել, եւ հաւանել ըստ նախագրելոցս՝ անդ լինել եւ զմերոց թագաւորաց նաւահանգիստն Պոնել։ Հռոսոս աթոռ էր եպիսկոպոսի ’ ի նահանգի Անազարբայ: Սակաւ ինչ հեռի ’ ի ծովային գեղջէն, յորում երեւի մզկիթ կամ շիրիմ մի սպիտակ, յարեւելս կոյս ` է տեղի հին բերդին, Արսուս գալէսի կոչեցեալ եւ յայժմուս, ուր են եւ աւերակք, այլ որպիսիք ` ոչ գիտեմ: Յիշեցաք ’ ի վեր անդր զվկայութիւն արքունի վիպասանի մերոյ Վահրամայ եւ զայլոյ ` վասն տիրելոյ Լեւոնի բերդիս այսմիկ, որով եւ գաւառին. բայց էր եւ սա տուեալ Տաճարականաց, զոր եւ ունէին մինչեւ ’ ի բազում անգամ յիշեալ արշաւանս Պիպարսայ, յամի 1268, յորում եւ զսա եւ զԿաստոն եւ զնաւահանգիստն Պոնել ` լքեալ թողին, որպէս աւանդէ շարայարող Պատմութեան Գուլ. Տիւրացւոյ [1]: Ոմանք ’ ի հարաւոյ Արսուսի դնեն զՔէսրիկն գեօղ. զոր սակաւուք ’ ի վերոյ յիշեցաք, եւ այլք աստանօր այլ գեօղ Ալհօփ? Alhope անուն: — Առ հարաւագոյն գետակաւն Գուշլու-չայ ` են գեօղն համանուն, եւ Սիրատաշ, եւ ’ ի ծովեզերս ` Գարաշլը եւ Պուռունլու. յետինս ` չորս մղոնաւ ’ ի հարաւոյ Հռոտոսի ` թուի վասն ’ ի ծովն կարկառելոյ այսպէս կոչեցեալ. բայց ոմանց ` թերեւս եւ ’ ի ձայնէն հրապուրեալ ` թուեցաւ աստանօր լինել բազում անգամ յիշեալ նաւահանգստին Պոնել, որ կոչէրն եւ Պոռպոնել. քանզի եւ երեւին իսկ անդանօր նշմարք նաւահանգստի, եկեղեցի մի աւերակ, եւ դերբուկք ` յորս բազում կոտորք ապակիք:

Աստուստ երկու կամ երեք փարսախաւ ընդ հարաւոյ ` կայ բարձրակարկառն Հռոսիկեան հրուանդան կամ ժայռ (Σκόπελος, Scopulus Rhossicus), Ռաս-Էլ-խանզիր ըստ Արաբաց, Raxacamzir գրեալ ’ ի ծովացոյց քարտս միջին դարուց, Ռաս-խանձիր յեղեալ ’ ի մեզ. որ նշանակէ Գլուխ խոզի, (La Hure de Sanglier ըստ Փռանկաց ), այնպէս իմն ձեւակերպեալ տեղւոյն յաչս նոցին, որոց կալեալ էր եւ զվիճակ նորին ` յառաջին դարս իսլամութեան, մինչեւ յամի 964 Նիկեփոր կայսր հալածեաց անտի, եւ յամենայն ոլորտից Ծոցոյն Հայոց: Գագաթն լերինն բարձր է յերեսաց ծովուն իբրեւ 1656 Չ. հրաշադիտակ իմն աւարտ Ամանոսեան լերանց պարու, միանգամայն եւ սահմանաց Կիլիկիոյ եւ մերոյս Սիսուանայ: — Գեօղ մի միայն ծանօթ է ’ ի կողս լերինն, Պեդիաս անուն, ուր շինեաց իւր ամարանոց Պըրքարդ Պարքըր (William Burkhardt Barker) անգղիացի, սան մեծի համանուն ճանապարհորդին, եւ զամս յիսուն բնակեցաւ ’ ի կողմանքս Կիլիկիոյ եւ Ասորւոց, հաստատեալ զտուն իւր ’ ի Սիւետիա կամ Սիւվէյտիա ` ’ ի ծովափունս Անտիոքայ, Սեւոտի կոչեցեալ ’ ի մերոց պատմչաց, եւ Σουέτιον կամ Σουδεὶ ’ ի Յունաց [2], ուր եւ մեռաւ ութսնամեայ յամի 1850. յերկար բնակութեամբ ոչ միայն ծանօթ էր ամենայն ազգաց կողմանցն եւ օժանդակ ’ ի պէտս նոցին, եւ ասպնջական արեւմտեան եկաց, այլ եւ բազում խնամով պարապեալ ’ ի մշակութիւն, ’ ի զանազան աշխարհաց բերելով օտար բոյսս եւ ծառս պիտանիս, դարմանէր եւ աճեցուցանէր ’ ի կալուածս իւր եւ ’ ի սահմանս նոցին [3]:

Ոչ վայրապար պարծանաց եւ զբօսանաց եւեթ հանդիսարան ընծայեցան սարք Հռոսոսի. այլ հանգոյնք հիւսիսագոյն լերանցն ` եւ յանքոյթ կողս սոցին հաստատեալ կային սրբավայրք բնակութեանց, անդստին ’ ի սկզբանց միանձնական կենաց. քանզի յառաջին կէս Ե դարու հռչակեալ էր աստ Ս. Թէոդոս ոմն խստակրօն ճգնաւոր, անուանեալ Գիսաւոր, զի ոչ փոքրելով հերացն աճեցեալ յերկիր քարշէին, եւ ժողովեալ զմիջովն ածէր. անուրս երկաթիս արկեալ ’ ի պարանոցն, ’ ի ձեռս եւ ’ ի մէջս, գործէր կողովս եւ զամբիւղս, եւ մշակէր ածու ինչ փոքրիկ. առ որ ձգեալ ’ ի համբաւոյն ` աշակերտեցան բազումք եւ հաստատեցին վանս, զնոյն օրինակ կելով ’ ի վաստակոց ձեռաց իւրեանց. յոր սակս եւ նաւակ մի հայթհայթեալ առ ստորոտով լերինն ` տանէին զվաճառիկն ’ ի ծովեզերս Ծոցոյն: Խնայեցին ’ ի նոսա եւ անխնայ յելուզակքն Իսաւրիոյ ( յամի 441), շատացեալք առնուլ զկամաւոր տուրսն. բայց եպիսկոպոսաց կողմանցն երկուցեալ ` թէ ժանտագոյնք ոմանք ագահեսցեն յետոյ եւ ’ ի սպառ անգթասցին, ստիպեցին իջուցին զծերն յերկնադիտակ կայանիցն, եւ բերին յԱնտիոք, ուր եւ հանգեաւ ’ ի Տէր: Կրկին ծաղկեցան մենաստանքն եւ ’ ի տիրել Խաչակրաց ` կողմանցս այսոցիկ. ուրանօր ` քսան ամաւ յառաջ քան զթագընկալութիւն մերոյս Լեւոնի, (1179), եկեալ աւագագոյն եւ պայծառագոյն ակն երկրին ` լուսափայլն Լամբրունեցի, պարայածիկ բբօքն ` յետ բնութեան ` զգերաբուն բարեաց խնդրակսն քննելով, գրէր. « Ուսումնասիրութեան եւ բարեկարգութեան տենչանօք շրջելով ’ ի վանորայսն ` որք առընթեր մեծի քաղաքին Անտիոքայ, ’ ի լեառն ` որ Ռասխանձիր կոչի, յափն ծովուն, հիանայի ’ ի տեսանելն զառաքինազարդ միայնութիւնն եւ զճգնութիւն հռովմայեցի միաբանակեցաց վանորէիցն, որ այժմ կոչին Փռանգք. եւ իբրեւ ընդ անընդել իրս սխրացեալ, հարցի ընդ ոմն իմաստուն կրօնաւոր որ ’ ի Յունաց ` Բասիլ անուն. Ուստի՞ սոցա այսքան ուղղութեան կարգացս շնորհ, որով գերազանց գտանին այսօր ձեզ եւ մեզ: Պատասխանեաց. Ի Բենեդիքտոսէ երանեալ հօրէն, զորոյ զվարսն պատմէ Սուրբն Գրիգոր Պապն ». եւ այլն. եւ աստի յորդորեալ խնդրեաց եւ եգիտ յետոյ զգեղեցիկ զայն գիրս Մեծի Քահանայապետին, որպէս ապա եւ զԿարգ եւ զԿանոնս գերագոյն սրբոյն Բենեդիկտոսի, եւ զերկոսին եւս եյեղ ’ ի մերս բարբառ: Յայլում նուագի ’ ի նմին ամի ` գրախնդիրն անյագ եգիտ եւ զմիւս եւս փափագելին իւր ` մատեան Մեկնութեան Յայտնութեան Յովհաննու, յայլ ինչ վանս կողմանցս. զորոյ անուն կրէ վերջինն առ ’ ի մէնջ յիշեալ գիւղ. եւ այսպէս պատմէ ինքնին. « Ելեալ արտաքոյ քաղաքին ( Անտիոքայ ), ’ ի Սուրբ Լեառնն, որ է հիւսիսոյ կողմ անդր, ’ ի մի ’ ի վանորէիցն Հոռոմոց, որում անուն էր Պէթիաս, առ ոմն արգելական միայնակեաց ` որոյ անուն Բասիլ. քննեալ ` գտի զցանկալին ’ ի հելլենացի բարբառ եւ ’ ի գիր, ուղղաբան եւ վայելուչ. որ լիեալ էր Աթանասի պատրիարգի նորին քաղաքի. եւ խնդրեալ աղաչանօք ’ ի բարէմիտ առնէն ` առեալ փութացայ գրովքն ’ ի հայրապետական աթոռն, առ Տէրն իմ եւ կաթողիկոսն սուրբ ` Գրիգորիոս », ( Տղայն ), եւ այլն: — Քանի՜օն խորամուխ տեսութեամբք ` ’ ի բարձրադիտակ Հռոսիկեան սարից աստի ` սփռէին աչք եւ սիրտ այնքանոյ ներանձնական ոգւոյ, ե ' ւ ընդ արեւմուտս ` « յՈվկիանոս ծով գեղեցիկ », ըստ հոգերգող հաւուն իւրոյ, եւ յանպարունակն գմբեթաձեւ ` ասպարէզ յուսոյ, ե ' ւ ’ ի հսկայաձեւ կուռ զհետ իրերաց մակադրեալ կարկառս Տաւրոսի ընդ հիւսիս, եւ ընդ ցածուցեալ հարթայատակ դաշտս Ասորւոց ` ընդ արեւելս հարաւոյ. եւ որպիսեօ՜ք թաթաւեալ աստուածազեղ իմացմամբք ` իջանէր ’ ի մտաբացիկ աղօթիցն դիտանոցէ, որ ընդ հուպ սահմանածայր էր լինելոց բազմայեղանակ տէրութեան տոհմին իւրոյ, ’ ի ձեռն չեւ եւս իշխանացելոյն յայնժամ եռանդուն երիտասարդին ` եւ իւրոյ մերձաւորին ` Լեւոնի. որ ` զոյգ կշիռ հարիւր ամաւ յետ աշխարհակալին Մէլիք - շահի ` յայս ’ ի սոյն ծովափունս յաղթողաբար ձիաւորեալ, արժանընդունակ եւս աղօթիւք կարէր գոհանալ զԱստուծոյ, զի զօրացոյց զինքն առաւել քան զհարս իւր, եւ զամփոփեալ եւ զպատատեալ լար իշխանութեանն Հայոց ` պարզեալ ընդարձակեաց հասոյց ’ ի Ծոցոյն Պամփիւլիոյ մինչեւ ’ ի ծովեզերքս յայս Սեւոտին:

[1]             Li Templiers abandonnerent lor chastiaus II, Gaston et Roche de Rusol, et la terre de Port Bounel à l'entrée d'Erminie. — Eracles.

[2]             Յայս սահման, ըստ պատմչաց մերոց եկն Մէլիք ­ շահ աշխարհակալ, յամի 1086. « Եւ յետ տիրելոյն Անտիոքայ՝ եկն ’ ի Սեւոտին, յեզր ծովուն Ովկիանոսի. եւ մտեալ երիվարաւն ’ ի ներս՝ կոխէր զծովն. եւ հանէր զսուրն, հարկանէր երիցս զջուրն. եւ ապա իջեալ ’ ի վերայ երկրի՝ աղօթս եւ գոհութիւնս մատուցանէր Աստուծոյ, որ առաւել զօրացոյց զնա՝ քան զհայր իւր, եւ ետ նմա ’ ի ծովէն Պարսից՝ մինչեւ ’ ի ծովն Ովկիանոս » ։ Ի միջին դարս տեղիս այս կոչէր եւ Նաւահանգիստ Ս. Սիմէոնի ։

[3]             Սա եւ հմուտ հնագիտակ գոլով՝ հաւաքեաց ’ ի սահմանս Տարսոնի յոլով անօթս, անդրիս, քանդակս, եւ խեցեղէնս կամ բրտեայս հեթանոսական ժամանակաց. զորոց զնկարագիր հանդերձ ստորագրութեամբ Կիլիկիոյ եւ պատմութեամբ հին եւ նոր անցից երկրին՝ խմբագրեաց. յետ մահուան նորա հրատարակեաց զգործն՝ համազգի նորին նշանաւոր ուղեւորն Էնզուըրտհ (Will. Francis Ainsworth) յամի 1853, եւ կոչի մատեանն ԹԵՐԱՓՔ, կամ ԿԻԼԻԿԻԱ եւ ՎԱՐԻՉՔ ԻՒՐ. Lares and Penates, Cilicia and its Governors. յայսմ մատենէ օգտեցաք եւ մեք, մանաւանդ ’ ի պատկերացն ինչ, յորոց սակի է եւ քանդակդ որ ’ ի հանդիպոյ՝ յաւարտ տեղագրութեանս։