Շիրակ

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Տարադէպ իմն թերեւս թուիցի ոմանց հրատարակումն մանրախոյզ տեղագրութեան մասին միոյ փոքու` աշխարհիս Հայոց, ի ժամանակիս` յորում, ըստ այլ եւ այլ տեսութեանց, ոչ սակաւ բանք եւ հծծիւնք եւ խորհրդական իսկ լռութիւնք լինին զայնմանէ. վասն որոյ կանխեմ ծանուցանել, զի իմ ի բազում ամաց հետէ արկեալ էր յընդարձակ աշխարհագրութիւն Հայաստանեայց, եւ դադարեալ ոչ փոքր ժամանակս, ապա անդրէն բուռն հարեալ, ստէպ հարցումն եւ թախանձանք բանասիրաց ոմանց, եւ յաւէտ հրաման վեհագունի, ստիպեաց տալ ի լոյս մի զգործոյս: Ընտրեցաւ ՇԻՐԱԿ գաւառ Այրարատայ, վասն բազմակերպ նոր եւ հին յիշատակաց իւրոց, միանգամայն եւ վասն ճոխագոյն մնացուածոց կիսականգուն շինուածոցն եւ արձանագրութեանց, զորս առաւելապէս է գտանել աստանօր ի կենսակիր մեռեալն Անի, որ երկակի եւս կերպարանօքն` յինն դարուց հետէ` առաջին դէմք Հայ երկրի հանդիպի նկատողացն զնոյն. որոյ` եւ ըստ բաղդի` կային առ ձեռն պատրաստ պատկերք երեւեցուցիչք:

Առ այս թէպէտ եւ ջան եդի քննել զամենայն գրուած որ զտեղւոյս ստորագրելոյ, որչափ եւ յորչափ եղէ ձեռնհաս, այլ որ զինչ եւ արարի կամ արարից` ոչ կարեմ վստահաբանել, որպէս բաղդաւորագոյնք ոմանք, ընդ ազնուագունին ի Պատմիչս մեր (ընդ Եղիշեայ), եթէ, «Ես ինքնին ի տեղւոջն պատահեցի եւ տեսի»: Ոչ. ես ոչ տեսի իսկապէս զտեղիսն, ուր եւ առաջին տեսարանք մարդկութեան հռչակին, եւ ուր, անդստին ոմն յառաջին պատմագրաց մերոց (Փարպեցին) վկայէր, «բազմադիմի յեղափոխութիւնս» եղեալ. ո՞րչափ եւս յետ այնորիկ յընթացս չորեքտասան բազմավրդով դարուց` մինչեւ ցաւուրս մեր. - այլ ես ի հեռաստանէ եւ արտաքուստ ի ներքս յածիմ ի հայրենիս, եւ կուրօրէն նկարեմ զլոյս. ինքնին խոստովան լինելով, զի եւ ի վերայ ամենայն ջանից եւ խուզարկութեանց, անհնար է արտակացելոյն ճշգրագրել` ըստ լրոց եւ ըստ գրոց. սակայն հարկաւորիմ ասել եւ զայն, ոչ յանձին ինչ փարաւազս կամ ի ստգիւտ այլոց, զի ի համեմատութենէ այլ եւ այլ գրութեանց ականատեսիցն` գտի ոչ սակաւ սխալանս եւ ի նոսին: Զնոյն իմասցի ողջախոհ ընթերցողն իմ եւ զպատմական դիպաց, մանաւանդ զնորոց պատերազմական անցից, եղելոց ի սմին իսկ ի գաւառիս Շիրակայ. զի քան զայլսն` դէպք մարտից եւ մարտկաց անագան յոյժ ստուգին, եթէ ստուգիցին բնաւ: Իմ փոյթ եւ իղձ է ճշմարտութեան. հաւասար պատուելով զառաքինութիւն եւ զքաջութիւն յո'վ եւ յոր կողմն եւ տեսցի, եւ հաւասար ցաւելով ընդ այրեաց եւ աւերած երկրիս, զոր անխտիր կոխէ եւ կոխոտէ ոտն յաղթողին եւ յաղթելոյն. եւ կարծեմ թէ յայս դէպս ոչ անկցի ընդ մեղադրութեամբ քաղցրուսոյց Փրկչին` Հայ մարդ, եթէ ոչ կաքաւիցէ ընդ փողահարին եւ ոչ կոծիցի ընդ ողբացողին:

Տենչալի էր ինձ, այլ գործ դժուարին, զամենայն զհին եւ զարժանայիշատակ տեղեաց պատկերս` յանդիման կացուցանել ըստ կարգի ստորագրութեանս. եւ ահա որչափ ինչ կարողութիւն եղեւ` ընծայի ի մատենկանս. յորում որպէս տեսանիդ, զմեծ մասն սոցին` որպէս եւ զտեղագրութեանս` գրաւէ Անի, կենդրոնն այն եւ կուրծք Շիրակայ. զորմէ, եւ ըստ պատշաճին` յոլովագոյն գտան գրողք, որպէս մի առ մի յիշեալ է իմ եւ զայցելութիւն եւ զտեսութիւնս նոցին. հուսկ կարգելով ըստ ժամանակին` զազգայինն զայն, որոց վաստակ գեր ի վերայ տեսանի ինձ քան զյոլովից. զլուսագրող Քիւրքճեան Յովհաննէ ասեմ. յորմէ եւ ինձ մարթ էր օգտիլ եւ ճշգրտագոյնս աւանդել զտեսիլ շինից կամ զաւերակաց քաղաքին. այլ զի անագան եկն ինձ ի ծանօթութիւն, անագանէր եւ թղթակցութիւնն, եւ արդէն մեծ մասն պատկերացս այսոցիկ դրոշմեալ էր ի փայտի կամ յայլ նիւթ, այս պատեհ էանց առ յինէն: Յառաջ քան զօժանդակութիւն լուսագրութեան, ի տեղագրողս եւ յընդօրինակողս արձանացն` սոսկ աչաց զննութեամբ, քաջ ի բաց վերագոյն քան զբնաւս գտաւ կրօնակիցն իմ հանգուցեալ Հ. Ներսէս Վ. Սարգիսեան, որոյ եւ վաղ ուրեմն հրատարակեալ է Տեղագրութիւնն ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս. եւ ես զիմս զայս ի յիշատակ երախտեաց նորին նուիրեցին: Ի լուսանկար արուեստէ` միայն Մարմաշինի, Ալեքսանդրապօլի եւ Հառիճայ եկեղեցեաց պատկերքն մուծան աստ. առաջին երկուքն` (Թիւ 68 եւ 80) Քիւրքճեանին են, երրորդն` (Թ. 74) ոչ գիտեմ ոյր ուրուք. ա'յլ ամենայն պատկերքն ընտրեցան, ոմանք յԱպիխայ Գերմանացւոյ գծագրութեանց, եւ յոլովագոյնք` ի գրոց Պրոսէի (Աւերակաց Անւոյ), զորս առեալ է նորա յընդօրինակութեանց Յուլիոսի Քէսդնէրի: Սորա եւ որդւոյ իւրոյ Պետրոսի` էին եւ այլ բազում անտիպ գծագիր տեսարանք, հաւաքեալք յերիս պրակս եւ պահեալք ի թանգարանի Կայսերական Ճեմարանին Պետրպուրկի. որոյ տեսուչք հաւանեցան ազնուապէս երկիցս առաքել ինձ զայնոսիկ եւ թողուլ յընդօրինակութիւն. յոր սակս եւ աստանօր հրապարակեմ խոնարհ շնորհակալութիւն նոցա, որպէս եւ գովութիւն` յաջող ջանից գաղափարողացն, սանից Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանաց: Քաղցրագոյն եւս է ինձ ընդ սոսին յայտ առնել, զի այլ ամենայն հանդերձանք տպագրութեան գործոյս` արդիւնք են այլոց Եղբարց եւ հօր Ուխտիս. որոց խնամ առ այս` առաւել քան զիմս եղեւ, եւ իղձ էր վայելչագոյնս եւս յարդարել, ի սէր եւ ի հաճոյս հայրենեաց. եւ ոչ անգիտութիւն լաւագունին սահմանեաց յայս չափ, այլ ծանրութիւն ծախուց, յոր չեղեւ ոք արտաքուստ սատար, բաց ի միոյ յայնմանէ` զորոյ զանուն ցուցանէ Տեղացոյց քարտն Շիրակայ. (որ զի առաջին փորձ էր օտարազգի վիմագրողի, արգահատելի լիցի ըստ թերութեանցն ինչ): Յայտ աստի է` զի առանց հզօր սատարութեան ոչ է մարթ ի գլուխ հանել զայսպիսի տեղագրութիւն բովանդակ աշխարհի միոյ մեծի` որպիսի Հայաստանս է, եւ համարիմ պարծանս մերազնեայց զօժանդակութիւն ըստ ձեռին բաւականի, եթէ հաճոյասցի Ճաշակաւս այսու գործն:

Իսկ ե՞րբ բովանդակիցի այն. հարցանեն զիս բանասէրք. - առ որս, զի ոչ զանձն իմ խաբել կամիմ եւ ոչ զայլս, պատասխանեմ զԽորենացւոյն, (Ա. Է. ) «Առաջիկայս մեր երկար է գործ, եւ ժամանակ մահկանացուաց` սուղ եւ անյայտ». մանաւանդ որոյ խոնարհեալ հասակ մերձագոյնս նշմարէ զոլորտս յաւիտենիս այսորիկ: Այլ յոր եւ սահման ձգիցի ժամանակն այն` ակն ունիմ թէ յառաջաձգեսցի եւ հիւսուածն, որչափ կար է եւ պատեհ. եթէ ի հուն հանցէ Տուիչն կենաց եւ ամենայն բարեաց, գոհութիւնք նմա. եւ եթէ ասիցէ` Մինչեւ ցայդ վայր, կրկին գոհութիւն առ յինէն. իսկ առ յայլոց` յոյս կատարման գործոյն յորոյ եւ է ձեռն. զոր զօրացուսցեն եւ բարգաւաճանք աշխարհագրական գիտութեան ժամանակիս, եւ մերազնեայց հետազօտութիւնք ի կողմանս կողմանս աշխարհին իւրեանց, եւ լուսատիպ նմանահանութիւնք: Մարթ էր արդեօք ըստ ըղձից ոմանց եւ մասն առ մասն կամ ուրոյն ուրոյն հրատարակել, (որպէս զգաւառս այս Շիրակւայ). այլ այդու, զի համառօտ ասացից, կոտորուած լինի գործոյն եւ ոչ կատարած. եւ չէ մարթ պահել զմիութիւն ոճոյ, զոր յեղանակելով յեղանակէ մատենագիրն, եւ ի բովանդակել նիւթոյն` մուծանէ ի հարթ հաւասարութիւն. թող զի եւ միշտ պահանջի պատրաստութիւն պատկերաց եւ քարտից, եւ նախապատրաստ հայթհայթիչն հրատարակման: Վայելուչ է ինձ տեսանել զիսկաճեմ գնացս յորդախաղաց գետոյ, քան յառուս առուս հատանելով սաղապեցուցանել զայն յով եւ պէտ:

Զայս եւս յիշեցուցանել է ինձ, (որում հմուտք պատմութեան աշխարհիս մերոյ ինքնին իսկ խելամուտ լինին), զի իբրեւ 200 գաւառս ունելով Մեծաց Հայոց միայն, եթէ ամենայնն հանգոյն Շիրակայ այսքան յերկարօրէն տեղագրիւր, անհնարին ստուարանայր եւ ծանրանայր գործն. այլ ստուգիւ գրեաթէ երիր մասն ի գաւառացդ` սակաւ ինչ ժամանակս եղեալ սեփականութիւն Հայոց, դոյզն կամ հազիւ ինչ ունին յիշատակ ազգային. շատք եւս այնք են որ ցարդ սակաւածանօթք մնան եւ անմատոյցք, յանմատուցից գրաւեալք մարդոց տմարդեաց. սակայն եւ ներհակաբար, եւ ծանուցեալք ինչ, եւ սոյն իսկ Շիրակ, եթէ մանրագոյն եւս քննիցին ի գիտնոց, քանի՜ երկարագոյնս արդեօք ոչ պահանջիցեն դրուագս բանից, եւ որպիսիս ոչ հանցեն յերեւան տեսարանս, թէպէտ ցանկալիս թէպէտ ցաւալիս: Ոչ այնքան շէնս սխրալիս ապաքէն գոյ յոյս գտանելոյ, որքան «անբաւութիւնս աւերակաց», ըստ հառաչանաց Գողթնացւոյն Վահանայ. եւ արդարեւ յաւերագրութիւն քան յաշխարհագրութիւն պարտաւորի արդ Հայաստան. սակայն եւ ոչ ամենայն դաստակերտ նախնեաց հիմնայատակ եւ հետախաղաղ է, կամ ընդ թլօք եւ ընդ փլօք դերբկաց ծանեալ. են են եւ առաւել կամ նուազ կանգուն եւ կիսականգուն շէնք, անձայն քարոզք հանճարոյ, հաւատոց, ճարտարութեան եւ մեծագործութեան հարց մերոց, աւանդք սրբազանք, զոր մեզ ներկայիցս պարտք են պաշտել եւ պահել զգուշութեամբ, եւ իբրեւ անդրժելի ժառանգութիւն հայրենատուր` փոխանցել առ յետագայս. վասն որոյ եւ որքան հնար է յապահովել զնշխարսն ի ժանեաց ժամանակի եւ յանզգայից աւերածուաց. կարկառել կամ հաստատել զվտանգեալսն եւ զմօտալուտս ի կործանումն. եւ զանհնարինսն ի յարակցել` գէթ լուսատիպ նմանահանութեամբ անմոռաց առնել. եւ մի' անփոյթ եւ անճեպ լինել առ այս. զի որպէս անդադար է ժամանակն, այսպէս եւ սպառիչ օրէնք իւր, որ գրեաթէ ըստ հին առասպելին` աւուր աւուր կլանէ զմասն ինչ ի քարանց անտի` կոփելոց քրտամբք եւ արեամբք հարց մերոց եւ բազում արտասուօք ոռոգելոց: Ահա ի ժամանակի տպագրութեան գրոցս, մինչ դեռ ի միջի մնացորդաց Անւոյ կանգուն եւ բարձրականգուն քան զբնաւս նկատէի եւ գրէի զաշտարակն միջակառոյց, որ բազում փարսախօք ի հեռաստանէ ձգէր զայս անցաւորաց, եւ բովանդակ դարս ութ դիտէր զոր շուրջ զիւրեւն, յետ այնքան դիմակալութեան հարուածոց բնութեան եւ բռնութեան, հողմնահար տապալեալ տարածեալ է (ի 6-18 փեպրուարի տարւոյս), նոր ի վերայ հնոց աւերակ յաւերակս. եւ պակասեաց մի ի կարի նշանաւոր յիշատականոցաց Անւոյ եւ համօրէն աշխարհիս Հայոց: Ի կորստեան եւ ի նուազութեան բանաւոր կամ գրաւոր յիշատակարանաց, աւերակքդ այդոքիկ են լռախօսիկ պատմութիւնք ազգիս մերոյ, յաճախ ճոխագոյնք եւ միշտ ստուգագոյնք քան զգրուածս վիպասանից: …

Բայց ինձ աւերակ եւ շէն միանգամայն աղօտանան` աւագ հայեցողութեամբ: Խոստովանութիւն մի կարեւոր է իմ, գուցէ եւ այլուր արտայայտել. զի ներքսագոյն նպատակ վաստակոյս` ոչ է հայրենասիրութիւնն եւ հայրենագիտութիւն վարկպարազի եւ լոկ երկրաւոր, կամ հեթանոս եւ հելլենացի. այլ հզօր օժանդակ մի համարիմ զայն ազնուախոհ մտաց` ի դրուրդ եւ ի թռիչս գերերկրեայս. ոչ միայն ինձ` ըստ իմումս վիճակի` անկաւոր, այլ եւ ամենայն յուսողաց ի հանդերձեալսն լաւագոյնս: «Քո են երկինք եւ քո է երկիր, ո՜վ Տէր. զհիւսիս եւ զհարաւ դու արարեր». գոչէ աստուածահաճոյ Մարգարէն. իսկ ինքն Աստուած` նորին բերանով գոչաւորագոյնս ազդէ. «Երկինք աթոռ իմ են, եւ երկիր` պատուանդան ոտից իմոց»: Մասն մի պատուանդանիդ այդորիկ` ճանաչեմ ես եւ զհայրենի աշխարհն մեր զՀայաստան. սիրեմ համբուրել ի նմա զառաջին ոտնատեղին. այլ իսկ եւ իսկ վերանկատեալ անտուստ` յաթոռ անդր նորին խնդրեմ զհանգիստ իմ. յայն փափագեմ թեւակոխել եւ իմոց համակիր հայրենակցաց. յայն անկասկած եւ ի համաշխարհական հայրենիս հայրենեաց, յերանաւէտն ի սիրաշատն Աստուածաստան: