Շիրակ

6. ՇԻՐԱԿԱՒԱՆ ԿԱՄ ԵՐԱԶԳԱՒՈՐՍ, ՈՐ ԵՒ ՊԱՇ-ՇՈՐԷԿԷԼ

Հուպ ՚ի խառնուրդս գետոյն, յաջմէն ` որ է ՚ի Մ. եւ յարտաքին արմկան Շիրակայ գետոյն ` կայ գլխաւոր շէն բովանդակ վիճակին, որում տայ զանուն իւր, որպէս եւ Գետոյն, ՊԱՇ - ՇՈՐԷԿԷԼ ՚ի Թուրքաց կոչեալ, եւ է ըստ մեզ ՇԻՐԱԿԱՒԱՆ եւ ԵՐԱԶԳԱՒՈՐՍ: Ըստ ոճոյ շինութեան քաղաքաց նախնեաց մերոց ` անկ էր նմին լինել ՚ի ներքին կամ յահեկէ կողմանն, որ է բուն անկիւն կցուածոյ երկոցուն գետոցն, ՚ի ստորեւ քան զԱրալըխ, եւ թերեւս այնպէս էր, եւ գետոյն Շիրակայ փոխեալ է զընթացսն. քանզի դիւր դաշտավայր է գետինն յաւանէ աստի մինչեւ ցմիւս գետն: Ոչ միայն նշանաւոր շինութեան ` այլ եւ հեթանոսական հնութեան ցոյցս տայ Երազգաւորքդ անուն, եւ թերեւս յայն սակս ՚ի քրիստոնէական դարս առաւել ընտրեցին զՇիրակաւանն կոչումն, որպէս լսի եւ յ՚Է դարու առ Սեբիոսի, յիշէ առ յամի 580 զօրավարին Պարսից մեծի Պահլաւն ասպետի ` հօր Վստամայ եւ Վնդոյի ` յաղթութեամբ հարեալ աստ զՅոյնս. ուրանօր դարձեալ յետ ոչ բազում ամաց ՚ի սկիզբն Է դարու դիմեցին Պարսք ՚ի վրէժ սպանման կայսեր Մօրկայ ` ՚ի վերայ Յունաց ` դադարելոց ՚ի Շիրակաւան, ուստի խոյս ետուն սոքա անցեալք ընդ գետն ` ՚ի Դաշտն Ականիս: Ըստ այժմեան դրիցն աւանին, գետն յիշեալ ` Ախուրեան կամ Կարուց գետն է, եւ երկուստեք նորին դաշտավայրք, որոց մասն կամ բոլոր ` այդու անուամբ կոչիւր: Յելս Ը դարու կամ ՚ի սկիզբն Թ ին պայծառացաւ աւանս այս ` ոստան եղեալ Բագրատունեաց, մանաւանդ յորժամ հասին յիշխանապետութեան Հայոց եւ ՚ի թագաւորութիւն. հայր առաջնոյ թագաւորին ` Սմբատ Ապլաբաս ` համարի յոմանց ՚ի պատմչաց մերոց շինող հոյակապ եկեղեցւոյ մեծապայծառ զարդուր », յամին 834. բայց այլք ոչ զայս յիշեն, այլ զշինեալն ՚ի թոռանէ նորին ` Սմբատայ Ա թագաւորէ, որ հաստատեաց աստ զարքունիս իւր, ուր եւ մնաց ցաւուրս Բ Սմբատայ. զայսմանէ ասէ Ուռպելեանն յողբս Վաղարշապատի:

« Քանզի աթոռ նոքա արկին

Ի Շիրակայ տանն ՚ի յԱնին,

ՑԵրազգաւորս մեծ աւանին »:

Իսկ Վարդան ` կոչէ զայն, « Նախագահ թագաւորացն Բագրատունեաց, մինչդեռ չեւ էր ընդարձակ շինեալ քաղաքն Անի »: Վասն որոյ ողջոյն դարս աստ կատարէին ամենայն հանդէօք արքայավայելք եւ ընտրութիւնք կաթողիկոսաց, որպէս յանուանէ յիշին Զաքարիայն ( յամի 854), Վահանայ (966), եւ այլոց. վասն որոյ եւ տեղին ` որ առ հինսն գեօղ միայն կոչիւր, որպէս եւ յարձանսն ներքոյ գրեալս ` Գեղ Շիրակայ, յետոյ եղեւ մեծ քաղաքագեօղ [1]. այլ իսեմացաւ ՚ի պայծառութենէ բազմաշէնն Անւոյ: Ի շինուածս իւր յիշատակին արքունի ապարանք Սմբատայ Ա. որոյ ոչ նշմարին հետք, որպէս մնան դաստակերտին իւրոյ եկեղեցւոյն մեծի, յանուն Փրկչին. զորմէ ականատես շինութեանն յելս Թ դարու ` Յովհաննէս կաթողիկոս գրէր, ՚ի սովանդակեալն յամի 897 - 898. « Ըստ օրինակ կարգաց աստուածայնոց ` զնորայն նաւակատիս պատուեալ, բարձրացուցանէին ՚ի պաշտօն ցնծութեան. եւ չքնաղ եւ երե ' ելի զարդուք ոսկեճամուկ հանդերձանաց, եւ ՚ի շղաշատեռ առագաստից զնա պճնեալ պայծառացուցանէր, եւ կամար եւս ՚ի համակ ոսկւոյ ականակապ յարդարեալ եւ ՚ի քրիստոսական տրապիզին եդեալ ածեալ »: « Յետ դարու միոյ Ասողիկ նովին պանծաբանութեամբ նշանակէր, եթէ « Շինեաց զԱմենափրկիչն եկեղեցին յԱւանին Շիրակայ, գմբէթաւորեալ բարձրագոյն յօրինուածով, կոփածու քաղաքորմով »: Իսկ նոր տեղաքնին մեր [2], որոյ չափեալ եւ հանեալ է զյատակագիծ եկեղեցւոյն, ասէ. « Արդ եկեղեցի է անշուշտ որ ցարդ կանգուն կայ, մի ՚ի փառահեղ եկեղեցեացն գաւառին Շիրակայ, մեծատարած եւ բարձր, անսիւն քառակամար, յորոյ վերայ ամբառնայր կաթողիկէն ` որ արդ կործանեալ է, մատրունս կրկին ունելով երկուստեք խորանին, ըստ ձեւոյ այլոց եկեղեցեաց: Զշինութիւն եկեղեցւոյն թէպէտ եւ առաջնոյն Սմբատայ ընծայեն, յամին 897, սակայն չիք նորա յիշատակարան. զի յետ ժամանակաց աւերեալ ` ընդ նմին կորուսեալ է եւ նախկին արձանագիրն, եւ ապա վերստին նորոգեալ ՚ի Գնելայ, որպէս պատմէ այլ արձանագիր: Յիշեալ արձանագիրդ ուրեք ուրեք խանգարեալ եւ ջնջեալ ` կայ յարտաքին հարաւային որմն եկեղեցւոյն, այսպէս ».

… Ես Գնել շինեցի զթագաւորաբն ( ակ եկեղե ) ցիս զոր ի մեղաց մերոց քակել աւերեց … աց իսկ ես տեսի զպանդխտութիւն տեղւոյս իւ … հոգոյ պահուստ էր մեծաւ յուսով տուս … գործոյս միջնորդութեամբ տեառն Բարսղի եպիսկոպոսի եւ յաւագութեանս Անոյ սուլտանին. եւ այս գործոյս պատճառ Շիրակաւանեցիք եղեն քահանայք եւ տանուտէրք … արդ աւագն ոք ? արեամբ ջանք եդին եւ կատարեցին զսա:

Յիշատակ Սուլտանին աւագին Անոյ ` ցուցանէ զԲարսեղդ լինել Ա եպիսկոպոս քաղաքին, որ յետոյ կաթողիկոսացաւ, որով եւ վերանորոգութիւն եկեղեցւոյն յելս ԺԱ դարու: Երկու արձանք եւս են առ առաջնոյն ` գրեալ յամս 1228 եւ 1231 առ բարգաւաճութեամբ Վրաց, ՚ի ձեռն Խոցադեղ եւ Մկրտիչ վիմակոփչաց, եւ յիշխանութեան Աթաբէկ Իւանէի եւ Շահնշահի եղբօրորդւոյ նորին, որք շնորհեն Շիրակունեայց ազատութիւնս ՚ի բաժից ջրաղացից եւ այլոց ինչ, եւ պատճառ շնորհին ասեն լեալ զճեռնաւորն ( արհեստաւոր ) Գուրգէն որդի Ցխատի, որ երեւի գոլ ազգաւ Վրացի [3]: Քայքայումն եկեղեցւոյս եւ կործանումն գմբեթին ափ հանդիպեալ ՚ի սկիզբն դարուս ` ռմբակոծութեամբ Ռուսաց, զի անդ ապաւինեալ Լազիկացի Թուրքաց, չելանէին արտաքս. թուի եւ վերնատան լինել յարեւմտակողմն եկեղեցւոյն, զի կան անդունդք քարեայք ՚ի ստորեւ, եւ դռնակ մի երեւի ՚ի վերոյ:

Յարեւելից կուսէ մեծի եկեղեցւոյն ամբառնայ գեղեցկադիր բոլորշի բլուր, եւ ՚ի գագաթանն եկեղեցեակ մի յանուն Ս. Աստուածածնի, որոյ արդ միայն խորանատեղին կանգուն կայ, եւ ըստ բաղդի վէմ արձանի որ ՚ի Հ. կողմանն էր ` թէ եւ անկեալ, սուղ ինչ պակաս անթերի պահէ զգրուածն, եւ թուի գրեալ ՚ի ժամանակի վերոյգրելոյն, եւ զԻւանէի կամ Զաքարէի անուն նշանակել տառիւքն … ԷԻ. յորում յայտ առնեն Խաշուտ եւ Մխիթարիչ տանուտեարք Շիրակաւանի եւ այլք հանդերձ քահանայիւք, վերանորոգեալ զտեղին եւ հաստատեալ կրօնաւորս ՚ի նմա, եւ յամենայն ազգ հարկաց եւ բաժից ազատ կացուցեալ զսպասաւորս եկեղեցւոյն [4]: Իսկ ՚ի Հ. մեծի եկեղեցւոյն ՚ի ծայր սարահարթի քարափան ` կայ մատուռն կիսափուլ, անգիր եւ անծանօթ, որպէս ասէ վերոյիշեալ տեղագիր մեր: - Արժանի քննութեան են եւ հին գերեզեմանք ՚ի հարաւոյ կուսէ Շիրակաւանի, պէսպէս հայկական ձեւովք, յորոց մին բոլորաձեւ որպէս երկանաքար մեծ եւ թանձր. եւ խաչվէմ մի ` այսու արձանաւ եւ թուականաւ 1272 ամի.

Սուրբ Նշան Աստուած Բանին

Եւ ծրարող քառից գանձին,

Յահեղ աւուրն աներեկին

Լեր բարեխաւս Մենկանս եւ Գեշիս եւ Մամուղիս:

Ի թու. ՉԻԱ. ամէն. յիշեցէք ի Քրիստոս:

Առ ոտս խաչվիմին կայ ուրոյն տապան առաջնոյն յերիցն յիշեցելոց ՚ի խաչվիմին, այսու արձանագրաւ.

Զվախճանեալս ի տիս տղաութեան Մենիկ աղախնի Քրիստոսի եւ ա … եսին ( ամուսին ) քահանաի յիշեցէք ի Քրիստոս:

Ցուցանեն արձանքդ յետ վաղավախճանն Մենկան թաղեալ անդ Գեղ կամ Գեշ եւ Մամուզ. եւ յամենեցուն յիշատակ յետոյ կանգնեալ զխաչվէմն: Յոլովից եւ հնագունից եւս յիշատակաց գոյ ակն ունել ՚ի նախագահ կայանից աստի թագաւորաց եւ իշխանաց Բագրատունեաց:

[1]        Յովհաննէս Կաթողիկոս:

[2]        Հ. Ներսէս Սարգիսեան:

[3]        Ի. Թ. ՈՀԷ շնորհիւն Աստուծոյ ես Աթաբէկ Իւանէ եւ Խոշակս Վրաց եւ Հայւոց թագոհի վասն յերկար կենդանութեան հարազատաց մերոց Մանդատորթա խուցես Շահնշահի եւ Ամիր սպասալար Աւագին թողաք զգեղիս Շիրակա զապուռիշի եւ զջրսահին բաժն յորդեցէ յորդիք ազատ ի բաժէն. արդ եթէ ոք յետ մեր ի մեծամեծաց կամ ի փոքունց զգիրս հրամանաց մերոց խափանել ջանա յաստուածային փառաց եւ ՅԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի ի մահ եւ ի կեանք. իսկ հաստատողքն վարձս բարեաց ընգալցին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերո. ամէն: Այս բանիս պատճառ Գաւրգէն եղեւ Ցխատին որդին ձեռնաւորն. - Խոցադեղ գրիչ:

          Ի Թւ ՈՁ կամաւն Աստուծոյ ես Աթաբակ Իւանէ եւ Խոշակս վերայիշխող տանս Վրաց եւ Հաոց եւ նովին (?) թագուհի վասն խնդրելոյ ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերո բազում կենդանութիւն հարազատաց մերոց Մանդատորթա խուցէս Շահնշահի եւ Ամիր սպասալար Աւագ … գ զխարաճ ջաղջաց վերի Շիրակ … էին գեղացիքս եւ զհարկ բերդին … ազատեցաք յորդեցէ յորդիք ի զա … արդ եթէ ի մարդկանէ ոք խափանեսցէ ի բարձրելոյն Աստուծոյ նզովեալ եղիցի եւ վարձս չարիս Յուդաի եւ զԿաենի ընգալցին. իսկ հաստատունք յաստուածաին յաւրացն աւրհնեալ եղիցին ամէն. - Մկրտիչ գրիչ:  

[4]        … ամենակալին Աստուծոյ եւ հրամանաւ պարոնացն … էի եւ Սաթլմշին մեք Շիրակվանիս տանուտէրքս Խաշուտս եւ Մխիթարիչս եւ քահանայքս եւ այլ մեծ եւ փ … ուբ եկաք ի դուռն Սուրբ Աստուածածնիս որ ի շատ ժամանակաց ի մթան էր … ծագեալ ի սիրտս մեր խորհուրդ բարի սահմանեցաք ի դրան սորա … կրաւնաւորս եւ զայս արձան անջինջ հաստատեցաք. որ ով եկեղեցոյս դրանս կա եւ սպասաւորէ սմա թէ աբեղա եթէ միակեց թէ շատ տաւար ունենան եթէ քիչ թէ շատ վաստակ ցանեն եւ թէ քիչ ոչ շարիատ ոչ համարելէ ոչ սուսոնի ոչ եզին թաղար ոչ մեծ չար ոչ փոքր հետ եկեղեցոյս սպասաւորացս ոչ ում խաւսք չլինի. թէ ով ոք մին ի մերոց կամ յաւտարաց զմեր հաստատեալ կտակս խափանէ եւ յեկեղեցոյս սպասաւորացս հարկաւ իրք ուզէ թէ շատ եթէ քիչ: գ: սուրբ ժողովոցն որոշեալ լիցի մասն իւր բաժին զՈւդաին զԿաենին …… իոսրն խաչահանուացն առցէ. կատարիչքն աւրհնին Աստուծոյ.