Շիրակ

8. ԱՐԳԻՆԱ

Յարեւելից սորին ամբառնայ երկարանիստ լեռնաբլուր, գրեաթէ լիլով զանձուկ միջոց երկոցուն գետոցն Ախուրենի եւ Շիրակաւանի, որք մերձեցեալ յիրար ` գործեն կամ զկիրճ ցամաքակղզւոյն ` զոր ՚ի վերդ յիշեցաք, յարեւմտեան եռանկեանն, հազիւ կիսով փարսախաւ տարանջատք ՚ի միմեանց: Ի մերձագոյն կիտի անդ նոցին առ եզերբ Ախուրենոյ Կարուց ` կայ անշքացեալ գիւղիկն ` երբեմն գիւղաքաղաք Արգինա, զոր միշտ Մեծն Արգինա անուանէ ոմն ՚ի պատմչաց մերոց [1], որպէս թուի վասն հռչականուն վանանցն եւ վարդապետարանի, որոյ սկզբնաւորութիւն չէ ինձ յայտ. էր անդ եւ խաչ մի ուխտական: Նշանաւոր տեղի լեալ է ՚ի հնումն յաւուրս պայազատութեան Կամսարականաց ` ընդարձակ եւ ամուր բերդաւ, անդստին ՚ի Զ դարէ. զի յամին 603 յորժամ Պարսք զհետ պնդէին բանակի Յունաց չուելոց ՚ի Շիրակաւանէ (6), բնակիչք շրջակայ կողմանց գիւղորայից ապաւինեցան ՚ի բերդ անդր, եւ պատեհ առեալ ` ընդ ամրութեան նորին, որպէս թուի, եւ զանձկութիւն գետամիջացն ` ընդ որ հարկ էր անցանել պարսկական գնդիցն, « ելեալ անտի բազմութեան մանկւոյ գերանդեօք եւ սրիանօք (?), ՚ի վերջոյ նոցա գործեցին մեծ օճիռ վնասուց, եւ թողին վիրաւորս, եւ առեալ զառ եւ զաւար եւ զկապուտ ` գնացին ՚ի բերդն իւրեանց »: Այլ Պարսից դարձ արարեալ յաղթութեամբ ` « իբրեւ տեսին զեղեալ չարութիւնն ` համագունդ արշաւեալ ՚ի բերդն եւ առեալ զնա, զբազումս սրով սատակեցին. եւ բազումք գահավէժ լինէին յահէ անտի. եւ կէսքն ելեալ ընդ դուռն որ բանայր ՚ի կողմն գետոյն ` փախստական գնացին. եւ զայլսն ամենայն ՚ի գերութիւն վարեցին: Եւ գերեցան յաւուր յայնմիկ ՚ի բերդէն յայնմանէ [2] գեօղք ԼԳ. եւ զամենայն նոյնպէս ՚ի գերութիւն վարեցին. եւ ժողովեալ զամենայն զառ եւ զաւարն գաւառին, եւ զօրն դարձան եւ գնացին յԱտրպատական » [3]: - Յետ այսորիկ ոչ յիշի Արգինա ՚ի վէպս ցդարս երիս եւ աւելի, այլ թուի յ՚Թ դարու ՚ի հաստատել Բագրատունեաց զոստան իւրեանց ՚ի Շիրակաւան ` փոխադրեալ եւ կաթողիկոսաց զաթոռն ՚ի մեծ վանսն Արգինայ, որ յայնմհետէ Նիստ կաթողիկոսաց անուանեցաւ իբրեւ դար մի, մինչեւ ցփոխադրութիւնն յԱնի: Անանիայ Մոկացւոյ կաթողիկոսի ` որ ՚ի կէս Ժ դարու եկաց ` թուի արարեալ անդ շինութիւնս, ուր եւ թաղեցաւն իսկ. այլ քուերօրդի նորա եւ յաջորդն ` Խաչիկ Ա (972 - 990) « Նորոգեաց զտուն կաթողիկոսարանին … ՚ի գիւղաքաղաքին Արգինայի, յեզերս Ախուրեան գետոյ, ՚ի հանգստարանի Տեառն Անանիայի Հայոց վերադիտողի. եւ ՚ի նմին գիւղ շինեաց զկաթուղիկէ եկեղեցին վիմարդեան կոփածոյիւք, հաստահեղոյս արձանօք, գմբեթարդ խորան երկնանման. հանդերձ եւս երեք եկեղեցեօքն նոյնաձեւ հրաշատեսիլ չքնաղագեղ յօրինուածովք. եւ զարդարեաց մեծապայծառ ծիրանածաղիկ ոսկեթել անկուածովք. ՚ի զարդ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ամենազարդ պայծառութեամբ ջահաբորբոք լուսաւոր անօթոյ: Այլ եւ զաստուածախօս կտակս յոլովակի ստացեալ զգիրս սուրբս … հանդերձ ամենայն վարդապետացն ձայնիւք » [4]: Մեծ ճարտարապետն Հայոց Տրդատ շինեաց զայս հրաշատեսիկ կաթուղիկէ, որպէս յետոյ եւ զԱնւոյն: Իսկ ինքն Խաչիկ կաթողիկոս ՚ի վախճանելն յամի 990 դնի յիւրում հանգստարանի, ըստ հիւսիսոյ կուսէ եկեղեցւոյն Արգիայի, զոր ինքն շինեալ էր »: Եւ յետ բառնալոյ աստի կաթողիկոսական աթոռոյն ` ոչ նուազեցին վանական եւ վարդապետական շնորհք Արգինայի ցորչափ ՚ի շինութեան կայր երկիրն. զի ՚ի կէս ԺԱ դարու յիշի ընդ իմաստուն վարդապետս Հայոց ` եւ « Տէր Ներսէս ՚ի Բագրեւանդ գաւառէ ` իշխան Հայոց … այր կորովի եւ յոյժ հանճարեղ, բանիբուն եւ իմաստասէր, ուսեալ ՚ի մեծն Արգինա, հասեալ ամենայն շնորհաց աստուած եղէն կտակարանացն », եւ այլն [5]: - Զայժմեան վիճակ այսպիսւոյ քաջանշան տեղւոյ այսպէս ստորագրէ մերս Սարգիսեան. « Աւանացեալ առ Բագրատունեօք Արգինա եւ պայծառ եկեղեցեօք պերճացեալ, արդ մի ՚ի հասարակ գիւղիցն է տաճկաբնակ սակաւաթիւ տամբք, ՚ի մեծի դաշտավայրի, ժամաւ հեռի ՚ի Թիքնիզայ, բլրոց բարձանց կալով ՚ի թիկանց նորա յարեւմտից: Նախնի մատենագրաց յիշատակք շինուածոց Արգինայի սակաւք են, Հայրապետանոցն եւ եկեղեցիք, զորս ` Խաչկայ կաթողիկոսի ասէ շինեալ Ասողիկ. զեկեղեցեացն բազում գովասանութեամբ խօսի, հրաշատեսիկս եւ չքնաղագեղս ասելով յօրինուածովք: Զերիցն ՚ի դոցանէ չունիմ ինչ ասել, որոց կմախք հազիւ տեսանին զերեսօք գետնոյ. միումն եւեթ կոփածոյ քարանցն իսպառ քանցեալ ` իբրեւ մորթեզերծ եղելոյ ` անյայտացեալ ձեւովն արձանացեալ կայ: Սակայն մեծն այն ՚ի չորիցն ` կաթողիկէն անուանեալ, զոր շինեալ ասէ նոյն մատենագիր ` վիմարդեան կոփածոյիւք, հաստահեղոյս արձանօք, գմբէթարդ խորան երկնանման, հիւսիսային որմոյն եւեթ հանդերձ կիսամասամբն արեւմտեան կողմանն կանգուն կացեալ, բաւական լինի զարթուցեալ զհաճոյական ախորժակ հնասիրին ` ընդ վսեմութիւն ձեւոյն, եւ անմահ կարդալ զձեռն ճարտարապետին իւրոյ Տրդատայ, որ նախ հիմն արկ սմին, եւ յետ այնորիկ կաթողիկէին Անւոյ: Տարածութեամբ շատ փոքր է սա քան զնա, այլ հոյակապութեամբն ոչ այնպէս: Արձանագրին ` որ ՚ի վերայ արեւմտեան դրանն ` իսպառ խանգարեալ, թուական մի եւեթ նշմարի ՚ի նմա ՆԿԱ (1012): Կայր եւ այլ տող մի արձանագիր յորմն անդ հիւսիսոյ ՚ի ներքին կողմն, այլ առ տեղւոյն բարձրութեան անվերծանելի մնաց: Կաթողիկոսունք երկու Անանիա եւ Խաչիկ աստանօր թողեցան, որոց ցանկալի էր արդեօք շիրմացն անարատ կալ ցայսօր, այլ ոչ գիտեմ որ կատարած եհաս նոցա: Ի կողմն արեւմտից ՚ի մէջ ձորոյն երեւին եւ այլ եւս քարակոյտք աւերակաց. եւ առ ափամբ սեպացեալ բլրոցն ` աւերակ ամրոցի: Իսկ հայրապետանոցին ` եւ ոչ հետք նշմարին »:

[1]        Մատթ. Ուռհ. ի ՆԻԵ թուակ.: Առ Սեբիոսի Երգինա գրի:

[2]        Թերեւս պակասի բառ ՚ի բանից, զատ կամ բաց ՚ի բերդէն:

[3]        Սեբիոս:

[4]        Ասողիկ, Գ, ԼԱ:

[5]        Նոյն Ասողիկ: