10.
ԱՅԼ
ԳԵՕՂՔ։
ՔԻՒՐԷԿՏԷՐԷ
ԵՒ
ԱՌ
ՆՈՎԱՒ
ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՆՔՆ
ՅԱՄԲ
1854
ԵՒ
1877
Հեռանալով
՚ի
գետոյն
`
՚ի
հարաւոյ
Փերկիտ
գիւղից,
ժամաւ
՚ի
բացեայ
կայ
լճակ
մի
`
որոյ
ոչ
նշանակի
անուն.
ընդ
մէջ
սորա
յելից
կուսէ,
եւ
Գարագափուլու
լեռնաբլրոյ
`
կայ
Պալտըրվան
կամ
Նարտիման
գիւղ
հայաբնակ
30
տամբք.
եւ
յարեւելից
նորին
ամայի
գեօղատեղի
`
Հին
Պալտըրվան
կոչեցեալ,
աւերակ
մատրամբք
եւ
գերեզմանօք,
եւ
՚ի
մերձակայ
ձորակի
ա
'
յլ
գիւղատեղի
ամայի,
Միատուն
անուն:
Ի
հարաւոյ
սորա
լեռնակն
Գարագուզու
1820
Չ.
բարձր.
յորոց
արեւմտեան
ստորոտս
փոքր
գիւղն
Ինճէտէրէ:
-
Իբր
մղոնաւ
եւ
կիսով
հեռի
յարեւմտից
սորա
եւ
մղոնաւ
՚ի
հարաւոյ
Պալտըրվանայ
եւ
երկու
մղոնաւ
՚ի
Հր.
Ելից
լճակին
`
կայ
Քիւրէկ-տէրէ
կամ
Քիւրիւք-տէրէ
գեօղ.
երբեմն
խառն
բնակութեամբ
՚ի
Հայոց
եւ
Թուրքաց.
նշանաւոր
վասն
մեծի
ճակատարմարտի
յետնոցս
ընդ
Ռուսաց
`
՚ի
ժամանակի
Ղրիմական
մարտից
(
՚ի
օգոստ.
1854).
յորում
սպարապետ
ռուսական
բանակին
էր
հայազգին
Բեհբուդով,
որ
եւ
՚ի
նոյն
սահմանս
իբր
666
ամօք
զկնի
Զաքարեանց
`
զօրավարեալ
տարաւ
զյաղթանակն
[1]:
Զայս
տեղի
ընտրեաց
իւր
բուն
բանակի
եւ
Լոռիս
Մելիքով,
միւս
եւս
հայազգի
զօրավար,
՚ի
մարտս
1877
ամաց,
յամսեան
յուլիսի,
յետ
առ
ժամ
մի
բառնալոյ
զպաշարումն
Կարուց,
սփռեալ
զթեւսն
՚ի
լեռնաբլուրս
որք
երկուստեք
գետոյն
Մաւրիկայ:
[1]
«
Յառաջնում
անդ
ցայգուն
(
գրէ
ոմն
՚ի
թղթակցաց
Դայմզ
լրագրի,
որ
անդ
յօսմանեան
բանակին
ականատես
գտաւ
իրացն
),
խաղաղ
էր
գիշերն
եւ
երկինք
անամպ,
լուսին
պայծառ
եւ
հեզաճեմ,
գեղեցիկ
իբրեւ
զմի
՚ի
նկարուց
Սալվատոր
Ռոզայ:
Յայսմ
կողմանէ
սահմանին
`
ընդ
երկայն
եւ
ընդ
լայնասփիւռ
չարս
սպիտակ
եւ
կանաչ
վրանաց
Թուրքաց
`
տարածանին
այսր
անդր
դալարաբոյս
լեռնաբլուրք
անջատք
՚ի
դաշտակողմն,
որ
տանի
՚ի
Կարս,
եւ
առ
ստորոտով
միոյ
նոցանէ
`
նշմարի
կիսամասնեայ
բանակ
թշնամեաց:
Բացագոյն
՚ի
հեռաստանի
կանգնին
սպիտակ
աշտարակք
Կիւմրոյ,
աղօտ
աղըտ
երեւեալք
՚ի
միջօրեայ
լուսնին,
մինչդեռ
անդրագոյն
եւս
երկուստեք
նոցին
`
ձիւնագագաթն
լեռնակք
Վրաց
խիրտ
եւ
խրոխտ
կերպարանօք
վերամբառնան
՚ի
պարզուած
անմթար
երկնից:
Առանց
եւ
փոքու
իրիք
ճգան
՚ի
ճարտար
գրչութիւն
կամ
՚ի
գեղայօրէն
նկարագիր,
կարեմ
ասել
հաւաստեաւ,
զի
դուն
ուրեք
էր
իմ
տեսեալ
չքնաղ
շրջերեւոյթ
լուսնատեսիլ
տեսլարանի
`
պէս
գունակ
սմին,
որոյ
խաղաղական
վերին
երեսք
յետ
սակաւու
միոյ
վեր
՚ի
վայր
ամբոխելոց
եւ
մթագնելոց
էին
մահասփիւռ
որոտմամբք
պատերազմի
»:
Ի
հասարակ
գիշերի
խաղաց
բանակն
օսմանեան
35000
արանց
ընդ
հեծեալ
եւ
ընդ
հետեւակ,
որոյ
զօրագլուխ
էր
Զարիֆ
փաշայ,
ընդ
այս
կողմն
`
ի
վերայ
Ռուսաց.
սոցա
բուն
բանակին
էր
՚ի
Հաճիվէլի
գէօղ
՚ի
հարաւոյ
Քիւրէկտէրէի,
իբրեւ
երկու
փարսախաւ
եւ
կիսով
բացագոյն.
եւ
էին
նոցա
վերջապահօք
հանդերձ
`
իբրեւ
20000
զօրականք,
աւելի
կամ
պակաս
*
(*
Կովկասեան
Կաղանդացոյց
36000
ասէ
զՌուսս,
60000
զԹուրքս:
).
բայց
յառաջեալ
եւ
նոցա
ընդ
հիւսիսի
կոյս
`
կալեալ
էր
վայր
դիպան.
յորմէ
`
զառաջինն
ընդ
առաւօտն
`
դրդուեցուցին
զնոսա
Թուրքք
յանդուգն
յարձակմամբ,
կշռակի
ռմբաձգութեամբ,
եւ
զաջ
թեւ
նոցա
ընկրկեցին
՚ի
ստորոտս
լերանցն,
եւ
անտիեւս
՚ի
բաց
մղէին.
եւ
թերեւս
յաջողեալ
էր
նոցա
գործն,
եթէ
`
որպէս
ասեն,
գունդն
որ
՚ի
վերայ
բլրոյ
միոյ
՚ի
պահ
կայր
`
հասանէր
՚ի
դէպ
ժամուն
եւ
ձեռն
տայր
՚ի
սպառ
վանել
զթշնամին.
որոյ
`
յետս
ընկրկեալ
`
ձախոյ
թեւովն
մրցէր
ընդ
աջակողմանն
Թուրքաց
`
հրացանօք
եւ
տիգօք:
Այլ
յորժամ
զմեծամեծ
հրանօթսն
թօթափել
սկսան
Ռուսք,
արաբացի
գունդն
`
որոց
առաջնորդէր
Ռէսիւլ
փաշա
`
՚ի
փախուստ
դարձաւ.
զհետ
նոցա
եւ
հեծեալքն
եւ
Պաշըպօզուգք.
յորոց
զմասն
մի
յետս
դարձուցեալ
Խուրշիտ
փաշայի
(
որ
աջոյ
թեւին
առաջնորդէր
),
կալաւ
դարձեալ
զբարձունսն
`
յորմէ
վանեալ
էին
իւրքն.
եւ
թէպէտ
բազում
պնդութիւն
արութեան
եցոյց
նա
հետեւակագնդաւն,
եւ
Դահիր
փաշա
`
քաջաձգութեամբ
հրանօթոց,
այլ
քանզի
այրուձին
՚ի
փախուստ
դարձեալ
եւ
խուճապեալ
էր
`
ոչ
կարացին
զդէմ
ունել
Ռուսաց.
սոքա
հալածեալ
զձախ
թեւ
Օսմանեանց
`
հորդան
ետուն
բովանդակ
բանակաւն
՚ի
վերայ
աջոյն
`
եւ
ստիպեցին
յետս
նահանջիլ,
յետ
հնգից
ժամուց
բուռն
մարտի
`
յ
Կարս:
1200
արք
անկան
յՕսմանեանց
կուսէ
՚ի
մարտին
եւ
1800
վիրաւորեցան
**
(**
Ըստ
ոմանց
ընդ
անկեալ
եւ
ընդ
վիրաւոր
4600:
),
2000
գերի
վարեցան,
եւ
6000
դասալիք
ցրուեալ
վատնեցան
կամ
անյայտ
եղեն:
Ոչ
պակաս
քան
զ
3000
ասեն
եւ
զանկեալս
եւ
զվիրաւորս
Ռուսաց.
որք
հրոյ
ճարակ
տուեալ
միայն
զսահմանս
դաշտին
դաշտին
`
յետս
դարձան,
լքեալ
զբանակատեղին,
թերեւս
եւ
զպատեհ
`
վաղագոյն
առման
Ղարսայ
`
՚ի
տագնապի
եւ
՚ի
սրտաբեկութեան
Օսմանեանց.
եւ
վասն
այսորիկ
մեղադրեցաւ
Բեհբուդեանն
՚ի
հմտից
արուեստին.
բայց
այլք
այլովք
պատճառօք
անմեղադիր
առնեն:
Արդ
զի
գլխաւոր
խառնուրդ
մարտին
եւ
ճայթիւն
140
հրանօթոց
յերկոցուն
կողմանց
`
մերձ
յայս
գեօղ
եղեւ,
վասն
այնորիկ
եւ
յանուն
նորին
կոչեցաւ
Քիւրէկտէրէի
պատերազմն:
