Շիրակ

11. ՀՈՎԻՏ ԳԵՏՈՅՆ ՄԱՒՐԻԿԱՅ։ ԳԵՕՂՔ. ՈՒՂՈՒՂԼՈՒ՝ ՀԻՆ ԱՐՁԱՆԱԳՐԱՒ, ԳԵՏԻԿ

Գետակս այս որ յոմանց Մեզրէ գրի ` իջեալ ՚ի լեռնակաց անջրպետաց Վանանդայ եւ Շիրակայ, համանման ձեւոյ մեծի գետոյն Կարուց եւ զուգահեռական, ըստ նմին յարեւմտից յարեւելս դիմելով աղեղնաձեւ պատեալ զհիւսիսիւ, իբր չորիւք մղոնօք ՚ի հարաւոյ խառնրդոց Ախուրենի ընդ Արփայի ` թափի եւ ինքն յԱխուրեան, քերեալ զՄաւրիկաւ ` զորոյ կրէ զանուն. ուր ամբառնայ լեռնաբլուր գլխաւոր ՚ի հիւսիսակողմանն ` որ է յահեկէ ` Գարայալ. իսկ ՚ի հարաւոյ ` ( յաջմէն ) Գզըլ-թէփէ ( Կարմիր սար ) եւ Իւչ-թէփէ ( Եռագագաթն ), յորս ՚ի յետին մարտին ամրացան Ռուսք, որպէս եւ յոր ՚ի հարաւոյ նոցին ` քք յոստս անջատս Ալաճա լերանց ` ՚ի Նալ կամ Նալպանտ-թէփէ եւ ՚ի Մաղարաճըգ-թէփէ ` Թուրքք, առաջնորդութեամբ սպարապետին ` Մխիթար Փաշայի: « Անկիւնս այս երկրին Հայոց ( գրէ ոմն ՚ի պատմչաց յետին պատերազմաց ) անհնարին ցամաքուտ է, գրեաթէ իսպառ անջրդի, անբոյս ` անդադար. լերինքն ՚ի հազարաւոր ամաց հետէ ջնջեալք յանձրեւաց, գիծս համանմանս ընծայեն աչաց ` գոգջիր երկրաչափական ճշդութեամբ, զոր ոչ ուրեք հատանէ բոլորաձեւ գագաթն ծառոյ. եւ դաշտք ` յորոց լերինքն վերամբառնան, որպէս կղզիք ՚ի ծովէ, բազում այն է ` զի միապաղաղ երեւութանան աչաց, որպէս ջուրք ծաւալեալք »: Թուի ՚ի վաղուց ժամանակաց, նախ բնութեան եւ ապա բռնութեան մարդկան ` ամայացուցեալ զվայրքս, զոր առաւել եւս տխրեցուցին ստէպ պատերազմունք Ռուսաց եւ Թուրքաց ՚ի մեր ժամանակս. եւ ՚ի յետնում նուագի ` զամիսս երիս, ՚ի կիսոյ յուլիս ամսոյ ցկէս հոկտեմբերի, որպէս յիշեցաք ուրեք եւ յիշեսցուք ՚ի ստորեւդ, յետ նշանակելոյ զգիրս գիւղորայից հովտիս եւ զսակաւ յիշատակս նախնեաց:

Յարեւմտեան հարաւակողմն Գարայալ լեռնաբլրոյ եւ յարեւելից Եաճնի լերանց ` կայ փոքր գեօղն Ճամուշպօղան ( Գոմշախեղդ ). իսկ յելից հարաւոյ լեռնակին փարսախաւ հեռի եւ առ ակամբք վտակի փոքու ` որ թափի ՚ի գետակն Մաւրիկայ, Ուղուզլու գեօղ, նշանաւոր հին շինուածով մեծի եւ հոյակապ եկեղեցւոյ, որոյ գմբեթ ամբառնայ ՚ի վերայ բոլորապարոյր թեւոց կամարաց, արտաքուստ քառակուսի երեւելով. եւ առ երի խորանին ունի երկուստեք մատրունս կամ աւանդատունս կրկնայարկս. ունի եւ կրկին արձանագիրս արտաքոյ ՚ի հարաւակողմանն, յորս ոչ հին անուն գեղջն յայտնի եւ ոչ ստոյգ թուական շինութեան, այլ շինողն ` Հասան Գնթունի որդի Խականայ, եւ թուի Հասանն յիշատակեալ յաւուրս Սմբատայ Ա. յելս Թ դարու, եւ ասէ այսպէս.

Ես Հասան որդի Խականայ գնթունս յաւեժաբար ըղձացեալ փափաքմամբ յաւրինել տեղի ապաւինի ի հանդերձեալսն վասն յաւգնահամբար ու բազմամեղ անձին իմն յաւժարութեամբ սրտի իմոյ խորհեցա շինել զեկեղեցիս զայս նախաւրինակ վերին Երուսաղեմի ողորմութեան:

Երկրորդ արձանն զժամանակ նորոգութեան եկեղեցւոյն յամի նոր հազարեկին, 1001, եւ զնորոգողն.

Ես Աշոտ նշխանաց իշխան որդի Գէոր ( գայ ) … առն քաջի եւ պատերազմողի հաւատարիմ եղեալ տանս հայոց առի բարձ եւ պատիւ ի Աշոտոյ շահնշահէ եւ ի յորդոց իւրոց Սմատա եւ Գագկա եւ յամենայն թագաւորաց. տեսի զմայր քաղաքիս եւ … արի Աստուծոյ զապականումն նորոգեցի ՆԾ ամի պարթեւիս. ի գալ միւս ամի եհաս ինձ հրաւէր ի վերին արքունի կա մեղս ինձ խաչ:

Մայրաքաղաքդ յիշեալ ` զմայր եկեղեցին նշանակել թուի ըստ երկրորդ եւ խանգարեալ բառին ` տաճարի, յայտ է թէ վերջին բանն յաւելեալ է յետ մահուան նորոգողին, առ որոյ յիշատակէ եւ խաչվէմ կանգնեալ: Մի ՚ի հնագոյն եւ ՚ի կանգուն գեղեցկաշէն եկեղեցեաց է սա, եթէ յետին պատերազմունքն խնայեցին, եւ արժանի մանր քննութեան ըստ ճարտարապետական մասանց: - Իբրեւ երկու մղոնաւ յարեւելից գեղջս ` առ նովին վտակաւ յաջմէն ` կայ Համզաքիւրէկ կամ Համզաքերեկ գիւղ, որոյ բնակիչք խառն էին, իսկ առաջնոյն ` Հայք միայն:

Ի գլուխ գետահովտին Մաւրիկայ որ ՚ի Հ. ստորոտս Ալաճա լերին (63) կայ Պուլանըգ գեօղ փոքր, յորմէ իբր երկու փարսախաւ հեռի առ գետեզերբն ` Հաճի-վէլի, եւ ՚ի սմանէ իբր երկու մղոնաւ ` նոյնպէս ընդ գետեզրն իջանելով ` Սուպօդան, երկոքին եւս վկայք անցից յետին պատերազմաց. եւ առաւել քան զնոսին որ ՚ի Հ. Ե. Սուպօդանայ եւ ՚ի Հր. Ուղուզլեայ ՚ի միջավայր արեւելադէմ ընթացից գետակին, եռամասն գեօղն կամ երեք գեօղք Պաշ, Օրթա եւ Օճագ ( Վերին, Միջին եւ Ստորին ) Քէտիկ-լէր անուանեալ, երկուք յահեկէ եւ մին յաջմէ ջրոյն. որք եթէ արդ սակս պատերազմաց Ռուսաց եւ Թուրքաց անուանի եղեն, թուի թէ եւ իբր 1300 ամօք յառաջ ` նոյնպիսի անցս կրեալ էին, տեղի կռուոյ մեծի եդեալ Պարսից եւ Յունաց. զի իբրեւ սոքա յետինքս ` յամի 603 խոյս տային ՚ի Շիրակաւանէ (6) անցեալք ընդ գետն, զհետ նոցա անցին եւ Պարսք ընդ Արգինա (8), եւ պատահեցան միմեանց ՚ի Գետիկ գիւղ. ուր « Բախեալ պատերազմաւ ` փախստական լինէր զօրն Յունաց առաջի նոցա. իսկ նոցա զհետ մտեալ ` կոտորեցին զբազումս ՚ի դաշտսն եւ ՚ի ճանապարհայն ցիր եւ թաւալ կացուցանէին. եւ սակաւ մնացեալք փախստեայ գնացին. իսկ նոցա ժողովեալ զառ եւ զաւար ` գնացին ՚ի բանակն իւրեանց » [1]:

[1]             Սեբիոս: