Շիրակ

17. ՀԱՆԳՍՏԱՐԱՆ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ։ ՇԻՐԻՄ ԱՇՈՏՈՅ ՈՂՈՐՄԱԾԻ։ ՅԻՇԱՏԱԿՔ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑՆ ԳԱԳԿԱՅ ԵՒ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ

Արտաքոյ վանացս քարընկեցիւ հեռի յարեւելից ` կայ մատուռն, եւ առ նմա դամբարան կիսաւեր. ոչ գիտեմ սա թէ այլ շիրիմ է զոր ասեն Սմբատայ թագաւորի լինել. կայ անդ միւս եւս շիրիմ ` ՚ի վերայ երեցուն թանձր մեծամեծ վիմաց ամբարձեալ արկղաձեւ, կողմունք նորա միաստանի քարամբք, այլ այժմ լցեալ խըրճով, ՚ի վերայ քարանցն քանդակեալ են կամարաձեւ սիւնազարդ խորշք, յորոց մի մասն միայն կանգուն կայ, եւ զայս միայն գրուած ունի. Եղբայրիկն կամող խաչիս, որպէս է տեսանել յայսմ պատկերի [1]: - Անդր քան զսա մերձ յԱխուրեան ձոր կան կրկին սենեակք, մենաւորի բնակարան: - Առ երի վանացս աւանդեն առնել զհանդէս զօրաց մերոց թագաւորաց:

Ի հիւսիսոյ Հոռոմոսի վանաց, հազիւ քառորդաւ ժամու հեռի, ՚ի ձորադաշտակի ուրեմն կայ Հանգստատուն Բագրատունի թագաւորաց. երկու եկեղեցիք են անդ գեղեցկաշէնք, փոքու իւիք զանազանեալ մեծութեամբ, յորոց մեծն կոչի Սուրբ Գէորգ, իսկ փոքրն կարծի Ս. Մինաս, երկոքին եւս մասն համարին Հոռոմոսի վանաց: Անսիւն են եկեղեցիքն, այլ ունին գեղեցիկ գմբէթս [2] ՚ի վերայ կամարաց չորեցուն կողմանցն: - Առ անկեամբ արեւելից հարաւոյ եկեղեցւոյ Ս. Գէորգեայ իբր երկու Չ. տարակաց կայ յիշատակարան վսեմական եւ սրտառուչ. երեք տախտակաձեւ վէմք ՚ի վերայ իրերաց աստիճան գործեն. եւ ՚ի վերայ նոցա շիրիմ որոցաձեւ, եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ փորագրեալ [3], Աշոտ Թագաւոր Հայոց: Չիք ոչ մատուռն եւ ոչ գմբէթ ՚ի վերայն, այլ հազիւ հետք կամարի միոյ նշմարին, որպէս զի մնայ արդ ՚ի սպառ ՚ի բացօթեայ վայրի, կափարչաւն եւեթ հովանացեալ, յամենավսեմ պարզութեան, մի ՚ի փարազանցն Բագրատունեաց, եւ որպէս համարի սիրելագոյնն թագաւորաց Անոյ, Ողորմածն Աշոտ: Ի սնարս նորին կայ այլ շիրիմ փոքր արկղաձեւ, թերեւս զուգակցի նորին Խոսրովանոյշ դշխոյի: Բազում եկեղեցեաց եւ մատրանց աւերակք են եւ հիմունք առ սոքօք եւ առ եկեղեցեօքն: Արձանագիրքն ցուցանեն զի եկեղեցիս այս Ս. Գէորգեայ շինեաց Գագիկ Ա. յելս Ժ կամ ՚ի սկիզբն ԺԱ դարուն. եւ է արձանագիր նորա արդարեւ արքայպատիւ թելադրութիւն ` վսեմական եւ մաղթողական, այսպէս.

Ով հռչակաւոր դու եւ մեծանունդ ի վկայս Սուրբ Գէորգիոս աւգնեա բարեխաւսութեամբ Գագկա Շահայնշահի շինողի զվկայարանս զայս քոյով անուանակոչութեամբ ի քոյդ յուսակնեալ բարեխաւսութիւն. զի ընկալցի զողորմութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ յանվախճան արքայութեանն ընդ ամենայն արդարացեալսն ապաշաւանաւք հասանել լուսոյ փառաց որդւոյն Աստուծոյ ի վերջնում գիշերին ի ծագել մեծի եւ աներեկ առաւաւտին այցելութիւն գտանել առաջի բեմին եւ անաչառ դատաւորին. աղաչեմք:

Արժանի յիշատակաց է եւ արձան որդւոյն Գագկայ ` Յովհաննու Սմբատայ ` հռչակելոյն իմաստասիրութեամբ քան թէ քաջութեամբ, յամի 1036, փորագրեալ ՚ի ճակատ եկեղեցւոյն, յարեւմտից կուսէ, որ է այս.

Ի ՌՈԶԺ ղըմպիադի [4] լինելութեան արարածոց ՄԿ ղըպիադի Աստուծոյ մարմնանալս եւ ի ՆՁԵ ԹԱՀ ես Սմպատ շահանշահ որդի Գագկայ շահանշահի ետու զիմ գեղս զՍահառունիս ի մեր հանգստարանս թագաւորաց ի տիեզերահռչակ վանսս Հոռոմոսի վասն մեր մեղաց թողութեան եւ գրեցի ի սուրբ Գորգ յամենայն տարի դ քառասունք Գագկա եւ ի վախճանիլն իմ բ ինձ եւ բ Գագկա մինչ ի գալուստ Տեառն վկայութեամբ Տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի եւ յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս հաւր Սարգսի եւ Գէորգա. արդ եթէ յառաջնորդաց եւ ի սպասաւորաց սուրբ եկեղեցւոյս յայս յիշատակէս խափանէ մեղաց մերոց պարտական է առաջի Քրիստոսի. արդ թէ ոք ի մեծաց կամ ի փոքունց ի մերոց կամ յոտարաց հակառակ կա եւ յապշտակէ զգեղն կամարաւն եւ փեդկաւն զրկեալ լիցի նա ի Քրիստոսէ որպէս զուդա աստուածասպան որոշիցի ի սուրբ Երրորդութեանէն եւ ի Քրիստոսի սուրբ նշանէն կապեալ եղիցի կենաւք եւ մահուամբ եւ ամենայն մեղք եւ անէծք յադամա մինչ ի գալուստն Քրիստոսի ի նմանէ խնդրեսցի. հաստատուն է թէ Աստուած կամի:   Դ Թովմասի է գ.

Գեղեցիկ է դարձեալ եւ արձանագիր տեառն Անանիայ եպիսկոպոսի Արշարունեաց եւ երբեմն առաջնորդի վանացս Հոռոմոսի, եւ է գրեալ ՚ի վերայ դրան աջակողմեան աւանդատանն, այսու օրինակաւ.

Աստուած է ի սմա. Շնորհիւն Աստուծոյ ես Տէր Անանիա շնորհիւն Աստուծոյ Աշարունեաց եւ ճակատոց այրարատեան գաւառի եպիսկոպոս զմտաւ ածեալ հանապազ զվանս սրբոյն Յովհաննու թէ մեծ շահ է յաստուածային խորհորդսն յիշել զգնացեալսն կարգեցի ամ ըստ ասէ անխափան զզատկի մեռելոց աւուրս ( ժ ) ամն յամենայն եկեղեցիսս յանուն առաջնորդաց հարցն սրբոց եկեղեցւոյս կատարել եւ զայլ աւուրսն մինչեւ ցնոր կիւրակէին ամենայն հանգուցելոց որ են ի սուրբ ուխտիս յանուն նոցա. զի մեր միշտ զյիշատակս նոցա ի մտի ունելով եւ կատարելով առաջի զենլոյն Քրիստոսի նոքա ի մեզ հայեսցին … ունելով բարեխաւսութեամբ աղաւթից իւրեանց որ զկեանս մեր խաղաղացուսցեն քաղաքավա … ի հաճոյսն Աստուծոյ հայեցեալք յելս գնացից նոցա նմանողս լինել հաւատոց նոցա. արդ ես շնորհելովն Աստուծոյ ի ժամանակս իմոյ առաջնորդութեանս կա ( րգե ) ցի դուք որ զկնի մեր յաջորդէք զպաշտաւնս …

Գոյ եւ արձանագիր Մարտիրոսի ուրումն որ պատարագս կարգէ վասն հոգւոյ որդւոյ իւրոյ Գէորգայ, այսպէս.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Մարտիրոս ետու զիմ կուղպակն ի տիեզերահռչակ վանս Հոռոմոսի վասն հոգոյն Գէորգի որդո իմս եւ արձանագրեցի ի սուրբ Գէորգ յամենայն ամի գ աւր ժամ Գէորգա զվարդեւարին հինգշաբաթ ուրբաթ եւ զշաբաթ եւ յետ փոխելոյն իմ առ Քրիստոս ինձ առնեն. արդ եթէ ոք զընծայեալս որոշէ կամ զգրեալս ոչ առնէ որոշեսցի ի փառացն Աստուծոյ.

Ի վերայ փոքրագոյն եկեղեցւոյն ( Ս. Մինասայ ) հնագոյն եւս թուականաւ արձանք գրեալ կան. մին արտաքուստ ՚ի հարաւոյ կուսէ, յամին 986, Չուտասայ ուրումն. որ զհայրենի այգի իւր նուիրէ վանացս, վասն հոգւոյ ծնողաց իւրոց, եւ վանահայրն Սողոմոն կարգէ նմա քառասունս պատարագաց, այսպէս.

Յանուն Աստուծոյ. Ի ԻԼԵ թուականիս Հայոց ետու ես Չուտաս զիմ հայրենի այգին զՀոռոմդեան որ ի Մրեան ի Հոռոմոսի վանս ի հայր Սողոմոն վասն իմ ծնողաց հոգեաց. որ հակառակի նզովեալ լիցի յԱստուծոյ կենդանոյ. եւ ես հայր Սողոմոն պարտական եմ յիմ ժամանակս ի տարոջն ա խ: ունել Չուտասին ծնողացն իսկ յետ իմ յելիցն խափանել մի ոք իշխեսցէ ի բանէն Աստուծոյ եւ մի ոք վայրապար համարէցի զգրեալսս զի բազում բարութիւնս շնորհէր էկեղեցո առատաձեռն:

Միւսն կարեւոր յիշատակօք ՚ի ներքս ՚ի հիւսիսոյ կողմն գրեալ է յամի 1013 ՚ի վերոյիշեալդ Անանիայէ.

Յանուն Աստուծոյ. Ի ՆԿԲ թուականիս ես Տէր Անանիա նուաստ եւ յետին ի վերակացուս եկեղեցո առաջնորդ գոլով սուրբ ուխտիս ոչ ըստ արժանաւորութեան իմոց կենացս կամ վարուց ինչ առաքինութեան այլ ի ներելն Աստուծոյ ապաւինելով ազատեցի մեծաւ ջանիւ զհարկ եւ զթաստակ առի եւ զՔեղարագոմն իւր ամենայն գոյիւ ի սուրբ ուխտս վասն ապաւինի տեղի լինելոյ ի փախստեան ժամանակի եւ այլ բազում ինչ աւգտի փայտի եւ խոտի. արդ դուք սուրբ հարք եւ եղբարք որք յաջորդէք զկնի մեր յիշատակի արժանիս արարէք զմեզ սուրբ պատարագաւն եւ այլ աղաւթից հանդիսիւ. եւ որք յիշէք յիշեալ լիցիք ի մեծ ատենին առաջի Քրիստոսի եւ որք զկնի ձեր գան զձեզ յիշեցեն. զոր եւ իմ անխափան եմ պահեալ զառաջնոցն յիշատակն. եւ տուող այդմ պարգեւի Գագիկ էր աւրհնեալ յԱստուծոյ եւ որդեակք իւր Սըմպատ եւ Աբաս եւ Աշոտ վկայութեամբ ամենայն Հայոց ազատացս, արդ յամենայնի աւրհնեալ է սուրբ Երրորդութիւնն տուիչն ամենայն բարեաց ամէն:

Ի ներքոյ երեցաւն լուսամտից արեւելակողմանն եկեղեցւոյս այսորիկ ` արձանագրեալ են համառօտ բանք, աներկբայաբար յայտարարք պատկերաց որ ՚ի վերոյ նոցին կամ առընթեր ձեւակերպեալք էին.

Այս է սուրբ Աստուածածին.

Այս է սուրբ Յարութիւն.

Այս է սուրբ Գրիգոր:

[1]             Թուի պակասել Զ տառի բառիդ կազմող ). եւ խաչն բարձեալ է:

[2]             Ոչ միայն գեղեցկութեամբ ձեւոցն զարմանալիս ասէ Դէսիէ Փռանկ զգմբէթս եկեղեցեացն, այլ եւ ճարտարութեամբ կերտուածոյն, զի չէ գործ դիւրին ՚ի միում անդ գմբեթի զերիս տարրական ձեւս երկրաչափութեան զուգաւորեալ, լկոն, զգլան եւ զգունտ. 2010Le style original de ce monument, sa conservation parfaite, au milieu de tant de ruines, en font une des plus grandes curiosités de la ville dThursday, December 9, 2010 Ani. Ce nThursday, December 9, 2010est pas seulement lThursday, December 9, 2010 élégance des formes quThursday, December 9, 2010il faut admirer, mais lThursday, December 9, 2010habilit Ը avec laquelle lThursday, December 9, 2010appareil a été tracé. Les architectes comprendront la difficult Ը de xouvrir chaque chapelle par un c խ ne oblique pénétrant un cylindre, et formant dans lThursday, December 9, 2010interieur une vo Հ te sphérique; cThursday, December 9, 2010est- Ե -dire, que les trois formes élémentaires de la géometrie, le c խ ne, le cylindre et la sphère, concourent au tracé de lThursday, December 9, 2010appareil2010. - Texier, LThursday, December 9, 2010Arm Ը nie, I, 150.

[3]             Բազմաց յայց ելեալ սխրալի յիշատակարանիս ` պէսպէս ընդօրինակեալ են զարձանն. ոմն լոկ Աշոտ թագաւոր, ոմն Մեծն Աշոտ թագաւոր Հայոց, ոմն թուականաւ ՆԿԶ Աշոտ թագաւոր Հայոց. ոմն Աշոտ Ողորմած թագաւոր Հայոց. իսկ զպատկերս այս ( որ յէջ 31) գծագրեալ յօտարազգւոյ ` հաւատարմագոյն համարիմ, թողլով որպէս գծեալ էին ` զառաջին եղծեալ տառսն, որք թուին ՆԻԶ. Թ այսինքն 977 ամ մահուանն: Ստուգեսցէ լուսագիր պատկեր:

[4]             Ոլիմպիադքդ 1616 ( քառիցս կրկնութեամբ թուականին ) ընծայեն զ 6466 ամ արարչութեան աշխարհի, ըստ Անդրէասայ ժամանակագրութեան. իսկ 260 քառապատկեալ ` արտադրէ զ 1040 ամ Քրիստոսի, որ ըստ դիոնիսեան հասարակ այժմու համարողութեան ` լինի 1036-1037 ամն, համեմատ հայ թուականին նշանակելոյ, ՆՁԵ: