Շիրակ

21. ԱՌԱՋԻՆ ՅԻՇԱՏԱԿՔ ԱՆՒՈՅ։ ՊԱՐԻՍՊՔ ԵՒ ԱՇՏԱՐԱԿՔ

Թէպէտ եւ ոչ յիշի սա առ Արշակունեօք, այլ հուպ յետ նոցին ՚ի կէս Ե դարու առ Վարդանամբք, որք եւ թափեցին զայն ՚ի Պարսից, ընդ գլխաւորս ամրոցաց բնաշխարհիս մերոյ. եւ իբրեւ ՚ի պարսպեալ վայրի ` յետ ոչ բազմաց Ատրվշնասպ Մարզպան եւ ուրացեալքն ՚ի Հայոց առ Վանահաւ, զանգիտացեալք ՚ի սմանէ ` գամ մի « երթեալ բանակէին մօտ ՚ի պարիսպ բերդին ` որ անուանեալ կոչի Անի », յորմէ ապա խոյս տուեալ անկան յԱրտաշատ [1]: Յետ այսր գրեաթէ ոչ եւս յիշի Անի [2] ցաւուրս հարստութեան Բագրատունեաց. բայց հաւանութեան է եթէ շէն էր տեղին, մանաւանդ եթէ ստուգիւ անդ իցէ ծնեալ Անանիայ Համարողի, ՚ի վերջին կէս Է դարու, որ մերթ Շիրակացի կոչի եւ մերթ Անեցի, եւ առաջին գրագէտ է ընծայեալ մեզ ՚ի Շիրակայ:

Աշոտ Մսակեր պետ Բագրատունեաց որ գանձագին արար ՚ի Կամսարականաց զերկիր նոցա զԱրշարունիս եւ զՇիրակ, եւ զմասն մի սորա թափեաց զինու զօրութեամբ յԱրաբացւոց, առաջին յետ բազում դարուց նորոգող երեւի ամրին Անոյ յելս Ը դարու, ուր եւ հաստատէ զբնակութիւն իւր [3]. եւ աստանօր թուի ՚ի կալն երբեմն յաղօթս ` պաշարեալ ՚ի Հագարացւոց, եւ ոչ խափանեալ զխօսելն ընդ Աստուծոյ մինչեւ ցկատարումն, եւ ապա ելեալ ընդդէմ նոցա ` կարէր յերկուս զգլխաւորն, որում անուն էր Լիպառոն Աբդլա, եւ հարկանէր արս իբրեւ հինգհարիւր »: Յաջորդք նորա յառաջացեալք ՚ի պատիւ իշխանապետութեան Հայոց ` ընդարձակագոյն ընտրեցին ոստան, որպէս յիշեցաք, զՇիրակաւան եւ զԲագարան, այլ յամրութեան մի ՚ի գլխաւոր շինից նոցին էր Անի. ուր Սմբատ Խոստովանող որդի Մսակերին, ՚ի կէս Թ դարու, բնակեցոյց յապահովի զեղբօրորդիս իւր [4]. եւ թոռն սորա Սմբատ Ա արքայ հանդիպեցաւ մեծի ներքինապետին Արաբացւոց, « ՚ի պայմանս սիրոյ ընդ միմեանս բերեալք. եւ բազում պարգեւս եւ պատիւս ընկալեալ ՚ի նմանէ ` գնայ ներքինապետն ՚ի Փայտակարան քաղաք » [5]: Նոյն դարձեալ արգել աստ ՚ի դիպահոջ զԿոստանդին թագաւոր Եգերաց: Յետ սակաւուց Հասան իշխան ` զոր հազարապետ թագաւորութեանն կարգեալ էր Սմբատ Ա, մատնեաց զամրոցն ՚ի ձեռս Ատրներսեհի, որոյ կողոպտեալ զամենայն կարասին ` ելիք եւ գնաց [6]: Ի սակս ամրութեանն եւ դիպողութեան, յառաւել եւս ամրութիւն ` յաջորդք նորա յետ կիսոյ Ժ դարու խորհեցան այսր հաստատել զաթոռ իւրեանց, որպէս եւ արարն Աշոտ-Գագիկ Գ, Ողորմածն, յամի 961, յորում եւ մեծահանդէս փառօք օծաւ թագաւոր. « եւ յայնմ աւուր, ասէ Պատմիչն Ուռհայեցի, եղեւ ժողով ահագին մեծ ՚ի քաղաքն Անի, որ եղեւ յայժմու ժամանակիս թագաւորանիստ քաղաք Հայոց ». զորոյ նա ինքն յետ երկուց կամ երից ամաց նախ « զփոքր պարիսպ քաղաքին Անոյ շինեաց, եւ զամենայն Բրգունսն եկեղեցիս յօրինեաց, ՚ի ՆԺԳ (964) թուին » [7]: Փոքր պարիսպ իմա զներքինն. քանզի զարտաքինն եւ զմեծանիստ յետ մահուան նորա ` իսկ եւ իսկ շինեաց որդի նորա Սմբատ Բ, որպէս աւանդէ ժամանակակիցն եւ ականատես Ասողիկ ( Գ. ԺԱ ). « Սա լիր արկեալ պարսպափակ առնէ ( զարաջին ) զպարիսպն Անւոյ, յԱխուրեան գետոյ մինչեւ ցՁորն Ծաղկոցաց, կրով եւ վիմով մածուցեալ, մահարձանօք եւ աշտարակօք բրգացն բարձրաբերձ պարսպեալ, բացագոյն քան զհին պարիսպն, յընդարձակութիւն քաղաքին. եւ մայրագերան դրամբք երկաթագամ հաստահեղոյս բեւեռապինդ ամրացուցեալ »: Երկայնութիւն զուգահեռական պարսպացն է իբրեւ 500 Չ. զոր Ուռհայեցին նետաձիգ մի կոչէ. այլ ներքին պարիսպն յառաջեալ ՚ի Գլիձոր ` չէ պակաս քան զ '700 Չ: Միջոց երկոցուն պարսպացն ուր ՚ի հնումն էին եւ տեղիք բնակութեան պահապանաց, ուրեք իբրեւ հինգ Չ. է, ուրեք եօթն. ոմանք ասեն քսան քայլ, այլ չգիտեմ որքան է քայլ նոցին: Երկոքին եւս պարիսպքդ եւ դրունքդ նորոգեալք բազում անգամ յընթացս երկուց դարուց, եւ դարձեալ բռնաբարեալք, տակաւին փոքր ՚ի շատէ կանգուն մնալով ` հրաւիրեն զամենայն տեսողս ՚ի մուտս, այլ վասն աղէտալի լքման քաղաքին, ողորմատեսիլ մնացորդացն, եւ անմարդաձայն լռութեանն, պատշաճագոյն եւս է սմա քան կամարադրան Խոշունի վերտառութիւն Տանդէական սեմոց սանդարամետացն [8].

« Ընդ իս են երթք ի քաղաք անդըր տըրտմագին …

Ընդ իս են երթք յամբոխութիւն վայրավատին …

Որ մըտանէքդ ` ի բաց թողէք ըզլոյս բնաւին »:

Եւ արդարեւ ուղեւորք որ սովորաբար յարեւմտից, ՚ի Կարնոյ եւ ՚ի Կարուց ` գան յայս կոյս, անցեալք ընդ լեռնաբլուրս միջասահմանս Վանանդայ եւ Շիրակայ, մինչ յառաջելով հիացեալ ափշին ընդ կրկին յաւիտենական բնակառոյց կոթողս Այրարատեան աշխարհիս, եւ ընդ հսկահասակ բարաւորս մեծափառ դրան աղանց ` յերթեւեկ արեւելից եւ մտից, ընդ լայնանիստ քառակատար լեառնն Արագած, ասեմ, յահեկէ, եւ ընդ բարձրագոյնն սառնաձոյլ Մասիս յաջմէ, յետ սակաւուց այլ յայլմէ լինին ` միջանիստ երկոցուն նոցա տեսանելով զաննկարագրելին զայն հայկականն Երուսաղէմ կամ զՊալմիրա. զելեւէջսն այն շէն եւ աւեր կամարակապ աշտարակաց զանազանելոց ՚ի ձեւ եւ ՚ի չափ, ոմանք քառակուսի եւ շատք բոլորշի, է որ անկիւնաւոր եւ է որ տափարակ, երկայարկք եւ եռայարկք, քարեղէն սանդղօք ՚ի ներքուստ ՚ի վեր ելանելօք. ամենայնն նշանական, այլ եւ ոչ մի իսպառ անաղարտ սկզբնական չափովն մնացեալ. նոյնպէս եւ որ զնոքօք փարին պարիսպքն, թերեւս բարձրագոյնք երբեմն գոլով քան զներքինն, այլ այժմ ցածունք եւ սակաւաբրգունք, ( զի բրգունք կամ բուրջն եւ բրջներ կոչին յարձանսն եւ ՚ի գիրս ` աշտարակքն ), եւ հեռիք են յիրերաց իբրեւ 10 կամ 15 կամ 20 Չ. եւ աւելի եւս. եւ համօրէն եւ սոքա եւ պարիսպքն ` բազում այն է զի դեղնորակ եւ գուն ուրեք սեւագոյն կոփածոյ երկթզաչափ քառակուսի քարամբք են հիւսեալ, եւ սեւաշար խաչաձեւք ՚ի նոսին անթիւք, ուրեք ուրեք ունելով ագուցիկ քառակուսի տախտակս վիմեղէնս սեաւ կամ սպիտակ, եւ ՚ի վերնայնոցին կամ առ երի դրանցն ` ցանկալի արձանագիրք անաղարտք, թէ եւ անշուշտ սակաւք ՚ի բազմաց. ընդ որս անհետացեալ են եւ թագաւորացն շինողաց յիշատակարանք, մանաւանդ որք յարտաքին ՚ի մեծի պարսպին էին. զի իբր յառաջամարտիկ գոլով թշնամեաց ` բազում հարուածս ընկալեալ եւ առաւել քայքայեալ են սոքա, եւ աշտարակք սակաւաթիւք մնան, իբրեւ երկոտասան. իսկ ներքնոյն աւելի քան զերեսուն երեւին: - Ներքինս այս պարիսպ յարեւելից կուսէ երկայնեալ ձգէր ընդ բովանդակ երկայնութիւն Գայլեձորոյ ցխառնուրդ նորին յԱխուրեան. յետ որոյ բարձր քարափունք անդնախոր գետոյս չունէին պէտս ամրութեան, որպէս եւ ոչ յարեւմտից ` եզերք Ծաղկոցձորոյն, թէպէտ նշմարին եւ ՚ի նոսին իսկ հետք քաղաքորմոց, որպէս եւ յանկեան անդ հարաւակողմանն: Ցարդ երեւին մնացուածք կրկին պարսպաց եւ յարեւելակողմանն մինչեւ ՚ի Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի վանս. թուեցաւ ոմանց թէ եւ եռապարիսպ լեալ իցէ Անի, զի երեւին ուղղաձիգ հետք ինչ հիմանց հեռագոյն ՚ի ներքին պարսպէն քան սա յարտաքնոյն. այլ մարթ է այդմ եւ բնակարան կամ զօրանիստ լինել. Խրամ լայն բոլորէր անդր քան զարտաքին պարիսպն, որոյ արդ հազիւ նշմարին հետք, զի աւերակօք լցեալ է. բայց եւ ՚ի կէս ԺԷ դարու ետես Դաւեռնիէ զբարձր ամբարտակս նորին, եւ ճոխնային ասէր զվայրն. յորոյ վերայ երբեմն լաստափայտս արկեալ Ալփ-Արսլանայ մատուցանէր զզօրսն ՚ի կռիւ ` ՚ի պաշարման քաղաքիս, ինքն առաջին եղեալ խանգարող պարսպացն, յամի յորում բովանդակէր դար մի յԱշոտոյ հիմնարկութենէն (964 - 1064). մինչ սակաւ ամօք յառաջ յետ բարձման թագաւորացն Հայոց ` Առօն Մագնստրոս Պահլաւունի բարձրացուցեալ էր « բաւանդակ զպարիսպ սորին կարկառակոյտ արձանօք եւ հաստահեղոյս ամրութեամբ », որպէս եւ արձանագրէն: Այսքան շէնք մնացեալք եւ բազում անգամ պաշարմունք քաղաքին ` յայտ առնեն աներկբայ ` զի յոյժ ամուր էր քաղաքն եւ մարթ էր անառիկ կոչիլ [9]:

[1]             Ղազար Փարպեցի, ԿԷ:

[2]             Անստոյգ կամ աղաւաղեալ համարիմ զյիշատակարան Մնացորդաց գրոց ` զոր Զաքարիա պատմիչ ընդօրինակէ, իբրու գրեալ յամի Տեառն 554 ՚ի Մանկիկ Գէորգէ Անեցոյ. քանզի թուականն Հայոց ասի անդ եդեալ ՚ի Մովսիսէ կաթողիկոսէ, որ ՚ի Ներսիսէ եդաւ. եւ Անի մայրաքաղաք կոչի !

[3]             Վարդան ( ԽԱ ), յիշելով զստացումն Շիրակայ, յաւելու. « Շինէ զԿամախ, եւ բնակեցուցանէ ՚ի նմա զընտանիս իւր ». շփոթելով ընդ Անոյ Դարանաղեաց, որ կոչէր եւ Կամախ:

[4]             Վարդան, ԽԲ:

[5]             Յովհաննէս կաթողիկոս:

[6]             Յովհաննէս կաթողիկոս:

[7]             Վարդան, ԽԸ:

[8]             Մուրաւիեֆ Ռուս տեղաքնին յամի 1846 ՚ի ճահ կշռեաց վերագրել զայս աշխարհածանօթ բան քերդողահօրն Իտալացւոց ` ՚ի վերայ կամարին Խօշունի, համարելով զայն նախադուռն Անւոյ. Per me si va nella citt Ե;... Per me si va tra la perduta gente;... Lasciate ogni speranza, voi che entrate.

[9]             Նկատեալ եւ զայժմու մնացորդսն ` ուշիմ ճանապարհագիրն անգղիացի Քէր - Բորդըր, զսոյն իմաստասիրէ. "The military power of the city, as far as fortifications could render it formidable, must have been very geat". - Ker-Porter, I, 75.