Շիրակ

23. ՄԷՋ ՔԱՂԱՔԻՆ։ ՓՈՂՈՑՔ։ ԿԱՄՈՒՐՋՔ։ ԱՐՔՈՒՆԻ ԱՊԱՐԱՆՔ

Առ ՚ի ճանաչել է քննել զմնացորդս մեծայիշատակ քաղաքին ` անկ էր նախ յուզել յստակել զյատակն, եւ որոնել զհետս անցուդարձի տեղեաց եւ զհրապարակաց, որով եւ շինուածոյն գիրք ճշգրտէին, այլ զի չեւ եւս է արարեալ զայդ, եւ հազիւ երեւինհետք ինչ փողոցաց ` ՚ի հասարակի ուղղաձիգք եւ անձուկք, ըստ նշմարելոյ առաջին քննողին ` իբրեւ երեք կամ չորք Չափ լայն, յորս դարք դարուց զհետ կուտեալ են աւերակս, փոշի եւ աղտ. զ ' առ ՚ի նախնի արձանաց անուանեալ փողոցս ինչ յիշեսցուք, թողեալ հետահանից ` ճշգրտել զնոսին եւ զայլսն: Մին ` որ եւ գլխաւորն թուի ` կոչի Բուն փողոց, եւ որպէս կարծեմ ծայր ՚ի ծայրէ անցանէր կտրէր զքաղաքն. ըստ նմին թուին եւ այլք լինել ուղղաձիգ փողոցք. քանզի եւ յոլովք ՚ի ծանուցեալ հասարակաց շինուածոց ` գտանին ՚ի վերայ ուղիղ գծի ` զոր թէ ձգեսցէ ոք ՚ի նշանաւոր կէտէ կամ ՚ի կողմանէ միոյ զմիւս. զոր օրինակ յարեւելեան ներքին դրանէն գրեաթէ ուղղակի ընդ հարաւ ձգելոյ յԱխուրեան ` ժամանէ ` ՚ի կամուրջ մի, եւ ճշգրիտ ՚ի վերայ նոյն գծի կայ գլխաւորն շինուածոց ` կաթողիկէն. - յարեւելից ` յանկենէ անտի ՚ի կցուածոյ Գայլեձորոյ ընդ Ախուրենի ` ձգեալ ուղղակի, կամ հաւասար անկիւն հատանելով զառաջին, ՚ի վերայ այսր երկրորդիս եւ երկարագունի ` հանդիպին ճշգրիտ Ս. Փրկիչ նշանաւոր եկեղեցին, մեծ աշտարակն ՚ի կենդրոն քաղաքին, եւ հետք անծանոթ շինուածոյ միոյ ՚ի քարափն Ծաղկաձորոյ, որում հուպ կայ Ս. Գրիգոր Ապուղամրենց եկեղեցի: Ի կիսախից դրանէ միոյ որ ՚ի Հր. Դրան Ծաղկեձորոյ ՚ի յիշեալ աշտարակն կենդրոնական, գիծն անցանէ շեշտ ընդ մեծ եկեղեցին Ս. Առաքելոյ, եւ մերձենայ ՚ի կաթողիկէն: Յաւագ դրանէ ձգելով յաշտարակն այն ` ուղղակի հասանէ ՚ի մզկիթն մերձ ՚ի ձորն Ախուրենոյ, եւ նովին ուղղութեամբ ընդ հարաւ ժամանէ ՚ի Միջնաբերդն: Յարեւելեան ( խցեալ ) դրանէ ցայլ դուռն խցեալ յեզր Ծաղկաձորոյ ՚ի Հր. Ս. Գրիգորի Ապուղամրենց ` գիծն անցանէ ուղղակի ընդ աշտարակն միջակայ: Այսպէս եւ յարքունի ապարանից ` ՚ի Մ. Հ. յԵ. Հր. ձգեալ գիծ ` անցանէ ընդ աշտարակն, ընդ կաթողիկէն, եւ ժամանէ ՚ի Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի վանս: Իսկ զուգահեռական իմն արեւմտեան կողման քաղաքին ձգելով ` յապարանիցն ցԱխուրեան ` անցանէ գիծն ընդ Ս. Առաքեալ եւ ընդ Տիրամօր եկեղեցիս. եւ մերձի ՚ի Ս. Փրկիչ: - Յիշին յարձանս եւ այլ փողոցք. որպէս Վերի փողոց, զոր կարծեմ ՚ի Հ. Ե. կողմն քաղաքին. Դարբնոյ փողոց, մերձ ՚ի Ս. Գրիգոր եկեղեցի յարեւմտակողմն քաղաքին, Սառաճ-փողոց, Փողոց-կտեր: Դարձեալ եւ այլք արաբացի զուկակ անուամբ յիշին, եւ թուին փոքր փողոցք, որպէս Ս. Առաքելոց զուկակ, յայտ է թէ մերձ յայն անուն եկեղեցին ՚ի Հ. Մ. կողմն քաղաքին: Հատեցոնց զուկակ: Ծռազուրկ, ըստ խոտոր գրիցն: - Ընդ փողոցս յիշելի են եւ Կամուրջք, յորոց երկոցուն երեւին ցարդ տեղիք, եւ միայն տակաւին մնան եւ գլուխք երկուստեք գետոյն, որպէս երեւի ՚ի պատկերիդ, ՚ի հարաւոյ կաթողիկէին, եւ թուի անշուշտ միակամար: Ոմանք ՚ի կամրջացն թուին յարկածածուկք, եւ թերեւս Խանապար [1] կոչեցեալքն յարձանս. որպէս Գետակկրոցի խանապար, Պապենց խանապար, « Խանապարի ներքին դեհն երկու հուճրա » ( Դարան,: խորշ ). եթէ չիցեն դոքա շուկայք, զի յիշի ուրեք եւ Խանապար կուղպակնիով: Թողեալ առ այժմ եւ զայլ ինչ քաղաքական շինից յիշատակս որ ըստ արձանագրութեանց, մատիցուք յերեւելիսն ցարդ աչաց:

Մտեալ ընդ արեւմտեան հիւսիսային դուռն պարըսպացն ( որ պատշաճի Կարուց ), եւ հայեցեալ յաջակողմն ` որ է Ծաղկաձորոյն, անընդմէջ յանկեան անդ պարըսպացն եւ ձորափին ` առաջին շինուած ըստ մերձաւորութեան, ըստ մեծութեան եւ ըստ գլխաւորութեան ` յանդիման լինի Ապարանքն կամ Արքունիք. զի մեծութիւն եւ ամրութիւն նորին ` զոր չկարացին իսպառ ջնջել այնքան հարուածք ոսոխայ, վկայեն զայն թագաւորաց եւ տեարց Անւոյ բնակարան, եւ ոչ Պահլաւունի իշխանաց, որպէս կարծեցին ոմանք յօտարազգի բանասիրաց. արդարեւ յարքայավայել գիրս կայ յահեղատես բարձրաւանդակի ` կարկառեալ ՚ի Ձորն Ծաղկոցի, եւ յանդրագոյն ՚ի դաշտն, որպէս թէ յապահովել ՚ի թիկանց զքաղաքն ` գէտ կալով թշնամեաց ՚ի նոյն յարձակողաց, մերձ ունելով զգունդս պահապանաց եւ զօրաց ` ՚ի միջոցս կրկին պարսպացն զետեղեալս եւ յաշտարակս նոցին: Հաստակառոյց զանգուած թուի արդարացուցանել զկարծիս ռամկին ` որ քաղաք իմն փոքր ասացին զարքունիսդ. չեն այնպէս ընդարձակք որպէս համբաւեն զրոյցք, այլ սակայն եւ ոչ փոքր եւ դոյզն շինուած, զի համարի իբր 75 Չ. ընդ երկայնն եւ ընդ լայն հաւասար. բայց զի նշմարին հետք այլ եւս յարակից շինուածոց, թուեցաւ ոմանց հինգ վայրկենի գնացից չափ ասել զշրջապատ ապարանիցն. հարաւային պարիսպքն կործանեալք են: Դուռնն կայ յարեւելից կուսէ գեղեցիկ քանդակօք դրուագեալ յեզերսն եւ ՚ի բարաւորն, մանր զարդուք եւ խաչաձեւօք ՚ի սեաւ եւ ՚ի դեղին քարանց ` որ ագուցեալ են ՚ի քարինս որմոցն. եւ է հուպ յեզր ձորոյն, յորոյ ՚ի յատակաց ամբառնան ՚ի քարաժայռս ` արեւմտեան եւ հիւսիսային որմունքն բարձունք քան զպարիսպն: Դուռն մի եւս սակաւ ինչ նեղագոյն կայ ՚ի վերայ այսր դրան, այլազան ձեւով քառակուսի քարաշարին, եւ սրանկիւն կամարաւ, յայտ է թէ վերին կամ միջին դստիկոնին էր սա դուռն, կամ պատշագամբ հայելի: Յերկուս տրոհեալ երեւի արքունիքդ, ՚ի հիւսիսային եւ յարեւմտեան մասունս. առաջնոյն որմունք միայն կանգուն կան այժմ, այլն ամենայն աւերեալ քանդեալ. իսկ երկրորդին ` յոր մուծանէ դուռնն այն, կան եւ որմունք սենեկացն, ոչ բազմաթիւք եւ ընդարձակք. քարինք նոցին երկթղաչափ քառակուսիք, դեղնագոյնք նման պարսպացն, այլ ` զարդ կամ նկար ամենեւին չերեւի ՚ի նոսին. չերեւին եւ պատուհանք, բաց ՚ի միոյ միայնոյ որ հայի ՚ի Ծաղկոցաձորն. թուի թէ ընդ երգիս էին լուսանցոյցն ըստ արեւելեան տարազու: Սակայն կարծեմ թէ ՚ի սակաւ ամաց հետէ բազում աւերութիւնք լեալ են յապարանսդ. քանզի անգղիացի ճանապարհագիրն Քէր-Բորդըր, որ յամի 1817 զննեաց զվայրսն, ոչ միայն զարդս եւ քանդակս յիշէ ՚ի պալատանդ, այլ եւ սխրանայ եւ անճառելի իմն ասէ զճարտարագործ քարանց զարդուցն զբազմազանութիւն եւ զճոխութիւն, եւ զնրբանկար միւսոյն ՚ի յատակս անթիւ սրահից պալատանն. վասն որոյ թուի թէ ձեռուանն փլուզեալ ծածկեալ է զվայելչութիւն շինուածոյն: Ի միում սենեկաց արեւմտակողմանն ` որոյ ձեռուն գմբեթայարկ է, սեաւ եւ կարմիր քարանց գեղեցիկ ծաղկաձեւ շարածով, կայ աւազան մեծ քարեղէն: Աստի սանդուղք քարեղէնք իջուցանեն ՚ի ներքնատուն, որ արդ շքեղագոյն եւ սքանչելի քան զվերնայարկն երեւի. քանզի է տեսանել ընդ բովանդակ երկայնութիւն պալատանն յարեւելից ընդ արեւմուտս ` կամարս ձգեալս ՚ի վերայ որմասեանց, եւ իբր Չափս երկու բացագոյն յորմոց պալատանն ` այլ որմն ուղղաձիգ ածեալ ` եւ զկամարսն ՚ի խորանաձեւս տրոհեալ. յորոց ոմանք չունին մուտս ընդ որմս այս, իսկ այլք ունին անձուկս ` որք հանեն ՚ի նրբափողոցս եւ ՚ի ներքնատունս մթինս. եւ են ոմանց դրունք ցածունք եւ ոմանց ընդարձակք եւ բարձունք: Կամարակապ են եւ ներքնատունքդ կես սենեակքդ ամենայն, ոմանք բարձր մինչեւ ցյատակ վերնատանն, եւ այլք խոնարհաձեղունք, բազում փլածք են եւ ՚ի սոսին եւ յանցիկն որ տանի հանէ ՚ի Ծաղկոցաձորն, այլ որմունքս այոքիկ ստուարագոյնք են եւ մեծամեծ քարամբք շինեալ, զոր ձեռին բռնութեամբ խանգարեալ է պարապորդ մարդկան ՚ի խնդիր գանձուց, որպէս կարծեն նոքա լինել անդ. մանաւանդ զի եւ խորշք կամ դարանաձեւ խորք ինչ են յորմունսն: Չիք արձանագիր յորմունս եւ ՚ի բնաւ պալատանդ. այլ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ արտաքուստ ՚ի կատարս որմոյն կայր բարձրաքանդակ պատկեր զինուորաձեւ առն, որոյ գլուխ խորտակեալ էր. ամղանն ժամանէր ցծունկս, եւ գօտեաւ զսպեալ զմէջսն, ՚ի միում ձեռին ունելով զպատկեր շինուածոյ ` որպէս թուի պալատանս այսորիկ, եւ աւանդի լինել առնապատկեր Սմբատայ Բ թագաւորի, զոր յամի իբրեւ 1845 հանեալ Ռուսաց տարան ՚ի Պետրպուրկ [2]:

Ակնունելի է արժանայարդ ինչ իրաց յայտնութեան յապարանսդ արքունի, թէ յաջողեսցի խնամով բառնալ զփլածսն, բանալ զյատակսն եւ նշմարել զբաժանմունս կամ զմասունս նորին, զդահլիճսն, զսենեակսն, զգանձի տունս, եւ այլն, որպէս վայել էր ճոխահարուստ թագաւորացն այնոցիկ. նա եւ զգրատունս իմաստասէր պսակաւորացն, որպիսիք էին յետին իշխեցողքն Յովհաննէս-Սմբատ եւ Գագիկ Բ. յորոց գրոց ՚ի գանձատանն պահելոց ` եհաս բաղդիւ ՚ի ձեռս մեր մատեան մի մեկնութեան Թղթոց Պօղոսի, գրեալ յամի 999. զորմէ եւ գեղեցիկ իմն ծանօթս տայ ժամանակակից ուսումնասէր այր, մտերիմ Գրիգորի Մագիստրոսի ` Սարգիս վարդապետ Սեւանեցի, գրելով ՚ի վերջ մատենին յամին 1041, զայս ձեւ. ( տես յէջ 50) [3]:

[1]             Թերեւս ըստ պարսկ. խէնիյվեր պարսիկ բառի, որ արդարեւ կամուրջ ինչ նշանակէ, թէպէտ եւ ըստ կրօնական իմաստից:

[2]             Ոմն յառաջնոց մերազգի այցելուաց ասէ զպատկերն ` առն գլխատելոյ լինել եւ ՚ի ձեռին ունել զգլուխն եւ աւանդի ասէ Գագկայ վերջնոյ լինել պատկեր, օրինակելով զդժբաղդութիւնն. այլ ինքն հաճի համարել Վեստ Սարգսի ` առ առակէ:

[3]             - Յամի յորում էր Հայ թուականս ՆՂ եւ վճարեցաւ ի մարդկանէ արքայն Հայոց մեծիմաստն Յովաննէս, գտի ես Սարգիս վարդապետ զգիրքս զայս յարքունական տան գանձուն, անգեալ յանկեան միում, անայցելու թափառեալ թաւալեր յաճիւն յատակին, եւ գրեաթէ լայր լռելեան. իսկ իմ հայեցեալ խնամով ի գրանոցին, եւ ըստ սովորական մեր ախորժակացս զյոքունս բացեալ ` ի բանսն բերկրեի. եւ սա զատուցեալ յնկերացն կայր կարաւտ ձեռին առ ինքն կարկառելոյ. զոր ապա առեալ իմ ընդ իս տարա, հանեալ ի բանդէն: Արդ մաղթեմ, մեզ ապագայիցդ, աղաւթիւք զիս յիշեսջիք, որք ի գիրքս յայս հայիք եւ վերծանէք »: