Շիրակ

27. ԲԱՐՁՐ ԱՇՏԱՐԱԿ։ Ս. ԱՌԱՔԵԱԼՔ ԵԿԵՂԵՑԻ

Որպէս տեսաւ ՚ի տեղագրեալ մասանց աստի ` լայնագոյն մասն բովանդակ հարաւակողմանն քաղաքին է շրջաբոլորն միջնաբերդին, որոյ երկուստեք միջոցք ձորոցն երկոցուն նեղք են, եւ անձկագոյն ` հարաւածայրն, ուր գետախառնունքն լինին. փոքր մի լայնագոյն հիւսիսակողմնն ` մինչեւ ՚ի մզկիթն յիշեալ, անտի եւ անդր ընդլայնեալ քաղաքամիջին յաջ եւ յահեակ տարածելով ընդ Մ. եւ Ե. ուղղանկիւն իմն եռակողմն ընծայէ ՚ի տեսիլ, որոյ գլուխ մզկիթն այն, եւ երկոքին կողմնական անկիւնք աւարտին յապարանսն ` ՚ի Մ. եւ ՚ի մեծ բաղանիսն ` յԵ. իսկ բացուած կամ լայն կողմն եռանկեանն է հիւսիսակողմն քաղաքին, կրկնապարիսպն: Գրեաթէ ՚ի միջակէտ մեծի ի եռանկեան քաղաքին, եւ գոգջիր ՚ի կէս գծի որ ուղղակի ձգիցի, ՚ի մզկիթէն ցԱւագ դուռն քաղաքին, կարելով ուղղապէս զերկայն գիծն որ յանկեանէ յանկիւն կողմնական, ամբառնայ մեկնակ եւ անկցորդ այլոց ինչ շինուածոյ ` բարձրագոյն բնաւից Աշտարակ մի կամ Մնիրայ ութանկիւնի խարսխաւ եւ հատուածաձեւ կողմամբք, ՚ի գագաթանն ունելով նեղագոյն բոլորչի մասն. իբրեւ հարիւր ոտք ՚ի բարձրութիւն, եւ իննսուն աստիճանօք մինչեւ ՚ի պատշգամն կամ ՚ի շրջաբոլոր կայարանն: Ոմն ՚ի քննողաց: Անգղիացի, յիշէ եւ քանդակ առիւծու տեսեալ ՚ի վերայ աշտարակին, եւ գլուխ մի ` զոր եւ արեգական պատկեր համարի: Այլ ոմն ( Ռուս ) կարծեաց ` ստորեւ աշտարակին կանգնեալ զապարանս Գագկայ թագաւորի. այլ հետք մեծի ինչ շինուածոյ չերեւին բնաւ անդ. եւ թուի ինձ ՚ի գիտնոց պահնակաց եւ յայսպիսի ինչ քաղաքական պէտս կառուցեալ նմին, եւ շուրջ զնովաւ լինել մեծի հրապարակի քաղաքին, յետոյ ուրեմն թերեւս կառուցեալ եւ մզկիթ ` զարդիս անյայտ եղեալ. եւ զի էին երկու մզկիթք յԱնի. յիշէ առաջին եւրոպէացի այր տեսող քաղաքին ` մինչդեռ չէն էր, ՚ի կէս ԺԳ դարու: Ի միում երեաց աշտարակին ` սակաւ ինչ բարձր յերկրէ ` կայ պարսիկ արձանագիր 1198 - 9 ամի, Քէյ Սուլդանի ամիրայի քաղաքիս, որ ասէ.

« Ես Քէյ-Սուլդան որդի Մահմուտայ, որդւոյ Շաուրայ, որդւոյ Մինուշէհրի, Շէտտատեան, հրամայեցի, վասն փրկութեան հոգւոյ ծնողաց իմոց եւ զաւակայ ( որոց աճեսցէ խնամութիւն, ազգականութիւն եւ միութիւն ), եւ արգելում տեարցն վաճառել առաջի մզկըթիս Էպ-իւլ-Մաամրանայ ` ոչխարս եւ ուղտս: Հակառակող հրամանացս պատուհասեսցի յԱստուծոյ. ՚ի թու. Հէճիր. 595»: Ոչ գիտեմ որ յերկոցուն մզկթացդ իցէ, եւ ո՞ Մաամրանդ [1]: Ի ստորեւ ` հայերէն արձանագրեալ է, որպէս ՚ի միւսում աշտարակին:

Որ հաստատուն պահեն աւրհնին յԱստուծոյ. ամէն:

Յայդմ յիշեալ տարւոջ կամ ՚ի յաջորդին ` Սպասալարն Զաքարէ էառ զԱնի, եւ յայնմհետէ բարձաւ իշխանութիւն Շէտտատեանց ՚ի քաղաքէն:

Մերձագոյն շինուած յաշտարակս յայս ` է ՚ի հիւսիսոյ արեւմտից իբր 80 Չ. հեռի, աւելի կամ պակաս, եկեղեցին Ս. Առաքեալք, քառակուսի խաչաձեւ, չափաւոր մեծութեամբ ամրակառոյց եւ բազմադրուագ, նորանշան ճարտարապետութեամբ, զի ոչ որպէս զայլսն գմբեթաւոր է եւ ոչ սիւնաւոր, այլ ՚ի չորից կողմանց կամարք տափակք կամ յոյժ լայնք աղեղնաձեւ ձգեալ հաւաքին ՚ի կեդրոնի, մեծամեծ վիմօք յարկեալ, նոյնպէս եւ տեղի խորանին ոչ կիսաբոլոր խորշիւ եւ բեմիւ զատուցեալ է, այլ հաւասար այլոց կողմանցն, միայն քանդակս խաչից եւ պէսպէս զարդուց ունի ՚ի ներքոյ եւ արտաքոյ կողմանէ, միւսիոնակերպ գունագոյն քարամբք [2], յոլովս անաղարտս եւ վայելուչս թերեւս քան զամենայն ծանօթ շինուածոց քաղաքին, բայց եւ շատք յայնցանէ արտաքուստ, որպէս եւ այլ եւս մասունքն խանգարեալք եւ աւերեալք են բռնութեամբ, եւ մեծամեծ քարինք ՚ի բաց բարձեալ, կամ անկեալք ՚ի գետին, ընդ որս եւ բարաւորք դրանցն [3], յորս թերեւս արձանագրեալ էր անուն շինողին եւ թուական շինութեանն, որ անծանօթ մնան: Վասն այլաձեւութեանն եւ աննմանութեան այլոց եկեղեցեաց ` ռամիկն Խոհակերոց Նուշրէվանայ թագաւորի ասէր զտեղիս. որպէս եւ յանուն այսր Պարսից թագաւորի կոչէ զմիջնաբերդն ` արքունիս Նուշրէվանայ [4]: Արտաքոյ եւ շուրջ զեկեղեցաւն են աւերակք այլոց եւս շինուածոց, ընդ որս եւ փոքր անդաստակ կամ գաւիթ առաջի դրան նորին, որոյ ձեզուն ամբառնայր ՚ի վերայ կամարաձիգ որմասեանց: Մի ՚ի հնագոյն եկեղեցեաց լինել յայտ առնէ զսա ` արձանագիր մի 1031 ամի, ՚ի ներքո յեկեղեցւոջն եւ է այսրէս.

ՆՁ. թու. Շնորհիւն Աստուծոյ ես Աբողամր որդի Վահրամա իշխանաց իշխանի ետու զԿառնուտն արտն ի Սուրբ Առաքեալքս վասն եղբաւր իմս Գրիգորոյ առողջութեան եւ կենացն յերկարութեան:

Յայտ է ՚ի թուականէս ` զի յետ այնր արձանագրեալ է Վահրամայ յեկեղեցւոջ Ս. Գրիգորի զոգէբաժինն վասն սորին Ապուղամրի որդւոյ իւրոյ ( էջ 53): Արձանագիր մի եւս կարեւոր պատմական կայ յեկեղեցւոջս ` առ լուսամտիւ հիւսիսակողմանն, ընդ մեծաւ գեղաքանդակ կարմիր խաչվիմով. որ թէպէտ անթուական, այլ անուն եպիսկոպոսին Գրիգորոյ յայտ առնէ զդէպսն ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու եւ է այսպէս.

Աստուածահաճոյ եւ ընդրեալ սուրբ միայնակեացն Գանձակեցի զծե ամ յանապատի կեցեալ խոտաճարակ եւ անտես ի մարդկաին տեսութենէ եկն ի քաղաքս մեր ի տուչութենէ Աստուծոյ առժամայն հրաման ի Տեառնէ հասեալ փոխեցաւ ի Մշտնջենաւոր կեանսն եւ թաղեցաւ պանդխտաւրէն ի գերեզմանս աշխարհականաց եւ գիրք սուրբ ոսկերաց նորա բժշկութիւն առնէ ամենայն ախտաժետաց. եւ ես տէր Գրիգոր սահմանեցի յԱստուածածնին կիւրակէն աւրն յանուն նորա պատարագել զՔրիստոս. ով զնմա մուտքն ի յաթոռէս հանէ կամ յուզել իշխէ Կայէնի եւ Յուդաի չափն նզովեալ եղիցին:

Միւս խաչվէմ յայլում կողման նշանակէ զյիշատակ վաղամեռիկ ցանկալի եւ քաղցրալեզու մանկան, յամի 1318.

Այս է տապան …

Հանգիստ Սարգիս պատանեկի.

Էր գեղեցիկ եւ ցանկալի

Քաղցր լեզու որչափ պիտի.

Թուին ՉԿԷ փոխեցաւ ի Քրիստոս:

Են եւ այլ ոչ սակաւ արձանագիրք, որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ իջիցս, յորս շատք են մաքսաւորաց կամ կնքահարաց, տամղաճի կոչեցելոց, ազատաշնորհութիւնք ՚ի զանազան հարկաց, մանաւանդ վասն ուխտի եկեղեցւոյն. հնագոյնն ՚ի 1263 ( ՉԺԲ ). ընդ որս եւ Մխիթար եպիսկոպոս Տեղերցի հնարի խափանել զվաճառ յաւուրս կիրակէից ` առ ահի սասանութեանց երկրի [5]: Արժանի նշանակի է արձանն Խուտիդղէի, կնոջ Աթաբէկ Շահընշահի, որ յետ մահու առն իւրոյ տիրաբար շնորհէ ազատութիւնս ՚ի հարկաց ` բնակչաց Անւոյ, զոր տակաւին իւրեանց հայրենի ժառանգութիւն համարի, այսպէս գրելով յամի 1320:

Թվ. ՉԿԹ. ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Խուանդղէս զուգակից Աթաբակ Շահնշահի որ յայսմ ամի ել յաշխարհէ եւ տրտմութիւն մեծ եղեւ մեզ եւ աշխարհիս արւելից. ես ամուսին նորա դուստր Շամշադին Սահիպ դիւանին եւ պարոն … Իւանէ Աթաբակին եւ իմ որդիս իմ Զաքարիա յաղաքս պատրոնին հոգոյն փրկութեան եւ եղբարց իմոց յերկար կենդանութիւն ի մեր հայրենիք քաղաքս ի զԱնի թողաք զկովերոյն եւ զիչանուն ըզհամբրելէն եւ զդռնագիրն մեծի եւ զփոքու եւ որ զմեր աւանդս խափանել ջանայ թէ հայ լնին կամ վրացի կամ տաճիկ հանդատի եւ դատապարտի յԱստուծոյ. մասնակից եւ գեհենակից սատանի եղիցի եւ վրացին կրուլ եւ անիծած լիցի եւ տաճիկն ի յամենայն փառաւորեալ փեղաբարացն ամաւթով եւ սեւերես լինի. իսկ որք հաստատուն պահեն զաւանդս մեր մինչեւ ի կատարած աշխարհի աւրհնին յամենակալէն Աստուծոյ. որք այս բանիս հակառակ կենան նզովի որպէս զՈւդա եւ զԿաեն. այս բարիս եւ ողորմութիւնս հաստատեցաւ ի յամիրաութեան պարոն Լիպին [6]. Պտուղ գրիչ:

Նշանաւոր է եւ արձանագիր Շապադինի, յամի 1348 որ յետին է ժամանակաւ ՚ի ծանօթ արձանագրութիւնս Անոյ, եւ կարեւոր յիշատակօք. զի ոչ միայն ծանուցանէ տունս եւ արուեստանացս յԱնի, այլ եւ եկեղեցի մի Ս. Ստեփանոս. զոր եւ ցուցանէ երբեմն վիճակ եղեալ ժողովրդապետութեան մեծի եկեղեցւոյ Ս. Առաքելոցս, եւ ապա շորթեալ ՚ի նմանէ, եւ արդ վերստին առ նոյն դարձուցանէ, գրելով այսպէս.

Թ. ՉՂԷ. կամաւքն Աստուծոյ ես Շապագինս որդի Յովանիսի ետու ընձա ի սուրբ Առաքելքս զսուրբ Ստեփանոս իւր ժողովրդովն իւր կալերովն զոր յառաջն շորթեալ ին. ես: էճ: սպ: տվի եւ յԱռաքեալքս դարձուցին, այլ ետու զԽաչով պահեզի կէսն որ ի Հովթըթվանց գնել էի եւ մէկ կուղպակ որ ի յԱմիր Հասնա գնել էի ի գտակկրոցի խանապըրի դռանն դիմացէ վասն յիշատակ ինձ եւ ամուսնոյ իմոյ Ավաք խաթունին եւ գեղեցկատեսիլ եւ բարեպաշտ որդոյ իմոյ Յովանիսին. եւ պարտին սպասաւորոք սորա յամենայն ամի Ժբ աւր պատարագ: գ: աւր Շապադինին: դ: աւր Աւաք խաթունին: դ: աւր Յովանիսին. կատարողքն աւրհնին յԱստուծոյ. հակառակքն դատին յԱստուծոյ:

Եկեղեցիս այս Ս. Ստեփանոս, կարծեմ արդ այն կոյտ աւերակաց է զոր յիշեցի ՚ի հարաւակողմն արքունական Ապարանիցն. նախ զի մոտ է յԱռաքեալս, եւ երկրորդ զի յայլում արձանի ասի վասն եկեղեցւոյդ լինել հանդէպ դրանն Կարուց. եւ այլ դուռն, որպէս յիշեցաք ՚ի կարգին ` յայնմ կողման է, որում պատշաճին գիրք աւերակացն: Ի հիւսիսակողման Ս. Առաքելոց եւ կից նմին կայ մատուռն աւերակ, որոյ անկեալ քարինքն վկայք են հոյակապ շինուածոյ: Միւս եւս աւերակ մատուռն մեծագոյն առընթեր կայ ՚ի Հր. Ե. կողմանէ, եւ խորանատեղին եւ այլ ինչ մասունք որմոցն կանգուն կան, եւ ՚ի վերոյ թերատ արձանագիր մի, յորում կարեւոր ինչ ծանուցանէ Գրիգոր արքեպիսկոպոս Անոյ յամի 1217, զսովորութենէ տրից առ եպիսկոպոսն, որպէս տեսցէ ահա ընթերցողդ:

… կ. Ի միւսում ամի որ էր թուականս ՈԿԶ կա ( մաւքն ) Աստուծոյ ես Տէր Գրիգորի որդի Ապուղամրի Արհեպիսկոպ ( ոս կամ ) եցաք բառնալ զէդեալ հարկ ի մեր գաւառէս Շիրակա եւ ( ի քաղ ) աքիս եկեղեցեացս յԱնոյ. զի մահման էր ի սկզբանէ յամենայն գեղէ երկու գրիւ հաց յաթոռս տալ եւ ի քաղաքիս յամենայն եկեղեցիս մորթի մին զատկին տաին. արդ ես յաղագս յերկար կենաց պատրոնացն իմոց եւ ազգականաց եւ եղբարց իմոց եւ վասն հոգւոց ննջեցելոց մերոց թողի զայս հացս ամենայն գեղի մեծի եւ փոքու եւ զատկի մորթին ամենայն եկեղեցոյ եւ չունի ոք իշխանութիւն պահանջել մինչ ի գալուստն Քրիստոսի ապա եթ … կատարիչք յիշատակիս … ցին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց … կենդանութեան եւ տուող.. աց իւրեանց:

[1]        Այս թարգմանութիւն է ըստ Ռուս գիտնականաց, հրատարակեալ ՚ի Պրոսէէ. իսկ Պարսիկ ոմն թարգման ` որում ցուցաւ արձակագիրս, ՚ի ժամանակի տպագրութեան մատենիս, ընթեռնու զանունդ Էպուլ Մուամմէրան, եւ փոխանակ անորոշ տերանց վաճառողաց ` թարգմանի. « Գլխաւորք Ռուսք (!) որք վաճառեն եւ գնեն ոչխարս եւ ջորիս ` բարեկամ մտօք, մի ' եւս արասցեն զայդ »:

[2]        "A beautiful arched roof divided into several compartments, filed with mosaics of various patterns, formed of the different coloured stones of the neighbourhoud, ad having its walls covered with rich carvings and scultpured arabesques". - HAMILTON, I, 100.

[3]        Այցելու ոմն յամի 1870, գրեաթէ ՚ի սպառ քայքայեալ ասէ զեկեղեցիս զայս, զոր ինքնին հինգ ամօք յառաջ կանգուն տեսեալ էր:

[4]        Դէսիէ:                       

[5]        Յանուն Աստուծոյ ես Խաչատուր ետու զիմ գանձագին սարաւոյթով տունս ի սուրբ Առաքեալս իմ ոգոյս եւ իմ ծնողաց. եւ պարտին սպասաւորք  սորա ի տարւոյջն: Եե: աւր ժամ արնեն անխափան եւ եթէ ոք հակառ կայ գրոյս այսորիկ յաւագաց կամ ի յընտանեաց կամ յաւտարաց ՅԺԸ նզովեալ եղիցի հոգւով եւ մարմնով անլուծանելի:

          Շնորհիւն Աստուծոյ ի տերութեան քաղաքիս եւ յառաջնորդութեան Տէր Սարգսի եւ ի մելիքութեան Փախրադինին  ես Մխիթար եպիսկոպոս Տեղերէցի ի ցասմանէ շարժի աւուրքս բարձաք զկիրակէի վաճառն ի փողոցէ. ով այս գրիս հակառակ կայ թէ մեծ թէ փոքր քաղաքիս մեղացն տէր է:

          Շնորհիւն Աստուծոյ ես Նուրայդին քոթիթս իմ ընկերաւքս եկի յԱնի տամղիս վերայ տեսայ զԱնոյ իրիցանուս  զիառլեխին * (* Այսպէս կոչի ( առլեխ կամ եարըլղ ) ազատագիր կամ հրովարտակ Թաթար ղանից, եւ ՚ի լեզու նոցին նշանակէ օրէնք եւ օրինական. այսպիսի է գրուած Էպուսէիտ ղանի զոր տեսաք արձանագրեալ ՚ի վերայ մզկթին, յէջ 56: ) հրամանքն որ ի սկսբանէ բաժ եւ տամղա չէին տվել, ես այլ հաստատեց իմ ընկերաւքս որ ոչ բաժ տան ու ոչ տամղայ զինչ ի առլեխին հրամանքն էր թողաք վասն յերկար կենդանութեան փաթշահին. ով որ այլ բաժ ուզէ կամ տամղայ Աստուծոյ ու ինգեթվոր լինի ու նզոված է ՅԺԸ հայրապետացն մասն Յուդային եւ ԶԿայենին առցէ. հաստատուն պահաւղքն աւրհնին Աստուծոյ: 

          ՉԺԲ Էլղանին: Շնորհիւն Աստուծոյ մեք տաղմաճիքս վասն յերկար կենդանութեան եւ վասն պատրոնաց մերոց Սահիպ Դիւանին եւ Սահմատին եւ Քարիմադինին բարձաք յԱնո իրիցանուս զբաժն զոր ի սկզբանէ ազատ էր մեք վերստին այլ հաստատեցաք չունի ոք իշխանութիւն բաժ ուզէլու ոչ ինչ ազգ ով իցէ որ կապէլոր լինի ով այլ խաւսք ասէ կամ աղման անէ ** ( ** Նեղել, ծանրանալ ) բաժի ուզէլու, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված է հաստատուն պահողքն աւրհնին յԱստուծոյ. ԻԷԼ Գ *** ( *** Այսինքն, Իսրայէլ Գրիչ )

          Թվ. ՉԾ. Շնորհիւն  Աստուծոյ ես Աղբուղէս որդի Իւանէի թոռն մեծաց Զաքարիայի եկի յԱնի հրամանաւ Շահնշահի տեսայ զքաղաքս աղքատացեալ եւ խիստ էր ի վէր մնացել զի շատ հարկ էր ի վերայ դրած որ ի սկզբանէ չէր եղել. Ես: Եգ: հարկ ի վեր կալա վասն յերկար կենդանութեան եւ արեւշատութեան եղբարցն իմոց Շահնշահի եւ իմ վասն իմ նախնեաց գերեզմանին համար թողի զեզիննն հազրն զկովին համբրէլէն զոչխրին աղլհակն. եթէ ոք յիմ ազգէ եւ թէ այլ ուստեք որ զյիշատակս մեր հաստատուն պահէ աւրհնի յամենակալ Բանէն Աստուծոյ: