30.
ԳԵՏՆՈՒՂԻ։
ԿԱՄԱՐԱԿԱՊ
ՍԱՆԴՈՒՂՔ։
ԲԱՂԱՆԻՔ
Երեւին
ձեռագործ
քարայրք
կամ
սենեակք
փորածոյք
՚ի
կողս
քարափին
եւ
ձորոյ
Ախուրենոյ,
յորոց
սակաւուք
՚ի
բացեայ
են
երկու
քարայրք
՚ի
ստորեւ
զառիվայրին
ընդ
արեւելս
կոյս,
եւ
առ
երի
մուտք
ցածուն,
ընդ
որ
ուղի
ստորերկրեայ
տանի
նախ
փոքր
մի
՚ի
քաղաքն
կոյս,
ուր
եւ
երեւի
եկեղեցի
մի.
եւ
չորք
քարափոր
դրունք,
որոց
մին
հանէ
ընդ
հարաւակողմն
ընդ
գետովն
իսկ
[1].
այլքն
հանեն
՚ի
փողոցս
իմն
բաւղաձեւ
ճղճղեալս
ընդ
քաղաքաւն
`
՚ի
հարթ
յատակի.
որոց
մին,
ասեն,
գնաց
մինչեւ
՚ի
քարածերպս
Ծաղկոցաձորոյ.
իսկ
առաջինն
ընդ
խոր
եւ
զառ
՚ի
վայր
իջանէ,
եւ
անցանել
ընդ
գետովն
հանէ
՚ի
գլուխ
բլրակի
միոյ,
յորում
եւ
աշտարակ
կայ
կիսակործան,
ուր
Ռուսաց
պահնակս
կարգեալ
էր
երբեմն
առ
արգելուլ
զփախուստ
գաղթելոցն
`
ընդ
այն
ճանապարհ
թաքուն:
Յատակն
այն
՚ի
սկզբան
խճախառն
է
եւ
լպրծուն,
եւ
ուրեք
ուրեք
մղին
՚ի
վերուստ
շիթք
ջրոց
գետոյն,
վասն
որոյ
եւ
զանգիտելի
են
արդ
անցքն,
եւ
՚ի
ռամկաց
թուրքերէն
Կիտեն
կէլմէզ
կոչին
(
անդարձագնաց
):
Որ
զիարդ
եւ
է
`
ցուցանէ
ոչ
փոքր
ճարտարութիւն
եւ
արուեստ
զմերոց
նախնեաց,
ութ
հարիւր
ամաւ
յառաջ
`
զԱխուրեանն
Անոյ
նախագաղափար
կարգելով
Դամիզայն
Լոնտոնի.
թուի
զգուշութիւն
եւ
՚ի
փրկանս
հնարեալ
զայս
վասն
վտանգաց
պատերազմաց.
սակայն
են
ոմանք
՚ի
մերոց
յետին
գրողաց
`
որ
ոչ
միայն
յայսմ
վայրի
`
այլ
եւ
ընդարձակ
բովանդակ
քաղաքաւն
ասեն
լինել
գետափոր,
կամ
թէ
ներքնայարկ
քաղաք
մի
ընդ
վերնովն,
յորում
՚ի
դէպ
է
ակն
ունել
գտանել
այլեւայլ
տեղիս
՚ի
պէտս
իրաց
իրաց,
գուցէ
եւ
հանգստարանս
եւ
մատրունս
[2]:
Նման
կամարակապ
սանդղաւոր
ճանապարհին
`
զոր
տեսաք
՚ի
Հր.
կուսէ
վանաց
Ս.
Գրիգորի,
կայ
եւ
՚ի
Հ.
ընդ
զառ
՚ի
վեր
գետոյն,
եւ
հոյակապ
եւս
քան
զառաջինն,
իբրեւ
65
Չ.
երկայն
եւ
14
լայն.
երկուստեք
որմունք
են,
եւ
՚ի
վերայն
կամարակապ,
՚ի
ներքոյ
աստիճանք
համար
քարակոփք.
ոչ
ուղղակի
ձգի
փողոցդ,
այլ
յաջ
եւ
յահեակ
խոտորեալ,
եւ
առ
անկեամբքն
պատուհանք,
որպէս
եւ
յայլ
կողմանս
ուրեք.
յառաջելով
ընդ
արեւելս
`
ընդլայնի
փողոցն.
քարինք
որմոցն
սրբատաշք
եւ
յստակագոյնք
եւս
են,
թէպէտ
եւ
վերնայարկն
խաթարեալ
եւ
փլեալ
ուրեք
ուրեք,
որպէս
եւ
կամարքն
առաջինք.
փողոցն
այն
լայնարձակ
հանէ
յեկեղեցեակ
մի
կամ
՚ի
զոյգ
մատրունս,
՚ի
կարմիր
աղիւսագոյն
քարանց
կերտեալս,
մէն
միով
խորանաւ,
որք
ամենեւին
անաղարտ
մնացեալ
են,
այլ
չունին
արձանագիր,
վասն
որոյ
եւ
անանուն.
այլ
չգիտեմ
որո
'
վ
մակաբերութեամբ
Ս.
Աստուածածին
կոչէ
զսա
ոմն
յԵւրոպէացի
քննչաց
քաղաքիս
[3]:
Մի
՚ի
մատրանցն
բոլորշի
բազմակողմանի
ձեւով,
հազիւ
երկու
Չ
[4].
տրամագծաւ,
ունի
լուսամուտս
չորս,
նոյնպէս
եւ
գմբէթ
իւր
ամբարձեալ
՚ի
վերայ
վեցից
որմասեանց,
պէսպէս
դրուագօք
հաւուց.
միւսն
քառակուսի
երկայն
փոքրագոյն
եւս
է,
երկու
լուսամտիւք,
եւ
երկու
խորշիւք
՚ի
կողմանս
սեղանոյն,
մի
մի
դրունք
են
նոցա
ընդ
արեւմուտս,
ուր
եւ
գաւիթ
վեցեքումք
սեամբք,
՚ի
կարմիր
քարանց,
յորում
ասի
թաղեալ
վեցից
միակեցաց,
եւ
առ
նոցին
յիշատակէ
համաթիւ
խաչվէմք
՚ի
վերոյ
դրան
փոքրագոյն
մատրանն,
իսկ
՚ի
վերայ
դրան
մեծագունին
`
նրբագոյն
եւս
քանդակք
են
դրուագեալք:
Թերեւս
այս
էր
տեղի
Բեխենց
վանացն
շինելոյ
՚ի
Տիգրանայ.
ցարդ
երեւին
աւերակք
բնակարանի
յարեւելից
մատրանցն,
զոր
ռամիկն
ասէ
ապարանս
լինել
արքայադստեր.
եւ
բացագոյն
եւս
անբաւ
աւերակք
են
քարակոյտք,
ընդ
որս
երեւին
եւ
նշխարք
հաստակառոյց
որմոց
յարեւմտից
կուսէ
եկեղեցւոյն,
զորս
մի
յեւրոպացի
տեսողաց
հսկայակերպս
կամ
կիւկլապեայս
ասէ.
եւ
՚ի
հիւսիսոյ
կուսէ
`
մնացուածք
հզօր
աշտարակաց:
Հուպ
՚ի
սոսա
եւ
՚ի
ձորափն
Ախուրենոյ
`
կան
այլորակ
շէնք,
Բաղանիք
մի,
եւ
դերբուկք
աւերակաց
կուտեալ
զնովաւ
գրեաթէ
մինչ
՚ի
ձեղունն,
ընդ
որս
արդ
՚ի
վայր
իջանեն
՚ի
յատակն,
որ
է
քառակողմն
`
երկայն
իբր
18
Չ.
լայն
`
14:
Ի
հինգ
բոլորակս
զատուցեալ
է,
մի
մեծ
՚ի
միջի
եւ
չորք
մանունք
յանկիւնսն,
եւ
՚ի
միջի
նոցին
`
զմեծ
բոլորակաւն
`
չորք
քառակուսի
սենեակք,
որք
ցած
դրամբք
հաղորդին
ընդ
միջակայն,
եւ
՚ի
վերոյ
կողմանէ
քաղելով
իմն
տերեւաձեւ
կամ
սրանկիւն
աւարտին.
նմանաձեւ
են
եւ
կամարքն
ձգեալք.
երկու
եւս
մեծագոյն
սենեակք
են
որմով
զատուցեալք
յայլոցն
ամենեցուն:
Երեւին
ցարդ
տեղիք
ձորակաց
ջրոյն,
այլ
խանգարեալ
է
ամենայն:
Եւ
զի
մերձ
են
բաղանիքս
վանաց
Լուսաւորչի
`
դաստակերտին
Տիգրանայ,
հաւանութեան
է
թէ
այն
էր
անուանեալն
յարձանի
միում
`
Հոնենց
բաղանիք,
որ
է
մականուն
սորին
Տիգրանայ,
որ
եւ
յիւրում
յերկայն
արձանագրութեանն
յիշէ
զհայրենիք
բաղնիսն
եւս
տուեալ
՚ի
հասոյթ
վանացն.
՚ի
նմին
արձանագրութեան
յիշէ
եւ
զայլ
բաղանիս
՚ի
կողմն
հրապարակի
քաղաքին:
Ճանապարհորդ
ոմն
անգղիացի
որ
իբր
յիսուն
ամաւ
յառաջ
(1834)
զննեաց
զԱնի,
բազում
բաղանեաց
նշանս
տեսանէր
անդ
[5]:
-
Բաղանիքս
այս
կան
՚ի
Հ.
Ե.
ծայր
քաղաքին
եւ
յանկեան
ձորակցաց
Ախուրենի
եւ
Գայլեձորոյ.
յորմէ
եւ
անդր
հիւսիսակողմն
քաղաքին
է
եւ
մեծ
պարիսպքն:
[1]
Մուրաւիէֆ
կոչէ
զայս
Calerie
couverte,
ըստ
Պրոսէի,
allant
à
la
rivi
è
re.
Խուտապաշեւ,
Un
chemin
souterrain.
[2]
Յետ
գրելոյ
զայսոսիկ
՚ի
ժամանակի
տպագրութեան
գործոյս
եհաս
՚ի
ձեռս
մեր
Փորձ
օրագիր
տարւոյս
(1880),
յորում
Յ.
Գեղամեանց
պատմէ,
ճարտար
լուսագրող
ընկերաւն
(
Յ.
Քիւրքճեան
)
առաջնորդութեամբ
Տաճկի
միոյ
գիտողի,
մտեալ
՚ի
ստորերկրեայ
քաղաքն,
ոչ
յայսմ
կողմանէ,
այլ
յահեկէ
աւերեալ
դրան
արտաքին
պարսպին
`
որ
՚ի
կողմ
Ծաղկոցաձորոյ,
ուր
անձուկ
մուտք
են
՚ի
ծերպ
քարաժեռից,
ընդ
որ
հարկ
է
զառաջին
սողալով
մտանել
եւ
յառաջել.
այլ
ընդ
հուպ
բարձրանալոյ
վերին
յատակն
կամ
խորանայ
ներքինն,
եւ
տայ
համարձակ
գնացս
ընդ
անձուկ
փողոցս
՚ի
միջի
թանձր
որմոց,
որք
բաւղաձեւ
խոտորին
յայս
կոյս
յայն
կոյս,
եւ
առ
երի
կան
տնակք
եւ
կրպակք
մանունք,
որոց
յայտնին
եւ
դրունք
եւ
դարանք.
այլ
լուսամուտ
ոչ
երեւեցաւ,
զի
ճրագաւ
շրջէին.
բայց
հողմն
կամ
օդ
ցուրտ
շնչէր
ուստեք
եւ
տագնապեցուցանէր,
աւելի
քան
զ
20
օ
նուազելով
անդ
ջերմութեան
քան
յերեսս
քաղաքին,
վասն
որոյ
ոչ
հանդուրժեալ
աւելի
քան
կէս
ժամ
`
ելին
արտաքս.
բայց
ուղեցոյցն
ասէր
յամի
1876
ընդ
սպայից
ոմանց
ժամս
չորս
շրջեալ
եւ
ոչ
գտեալ
զեզր.
ուրեք
ուրեք
պարիսպք
ստուարք
արգել
լինին
յառաջելոյ.
ուրեք
եւ
ջուրք
մզեալք
կաթեն
՚ի
վերուստ,
որոյ
նիւթ
է
կրաքար
եւ
ածղաքար:
Երեւին
եւ
յայլ
կողմանս
մուտք
՚ի
գետնաքաղաքն,
այլ
խցեալք
կամ
խանգարեալք
են:
[3]
Ապիխ
՚ի
յատակագծին
Անւոյ
(
Թիւ
4)
կոչէ
M
ը
re
de
Dieu.
[4]
Հայաստան
լրագիր
(
թիւ
127)
ասէ
զչափն
4
1/2
զրայ:
[5]
Several
Baths.
-
Wilbraham.
