Շիրակ

33. ՏԵՂԻՔ ԱՆՒՈՅ։ ՁՈՐՔ. ՋԱՂԱՑՔ. ՁԻԹԱՀԱՆՔ. ՄԻԼՆ. ԿՈՒՂՊԱԿՔ. ԱՐՈՒԵՍՏԱՆՈՑՔ. ՏՈՒՆՔ

Ի հետախուզութիւն բանասիրաց եւ հայրենասիրաց ` արժան համարիմ յիշեցուցանել միւսանգամ, եւ միահաւք առաջի առնել զշինուածսն, զարուեստանոցս եւ զնմանիս ` որ յարձանս քաղաքին, Հոռոմոսի վանաց եւ այլոց մերձակայից ` յիշատակին. ընդ որս եւ զբնական տեղիս, որպիսի են Ձորք, ( զատ ՚ի Ծաղկոցաձորոյ եւ ՚ի Գայլեձորոյ ), անծանօթք յայժմուս. Իգաձոր, որ հանէր ՚ի դուռն մի քաղաքին. Բովաձոր, ուր եւ կամուրջ. Կարմնջի Ձոր ` որ Աբելանց կոչի. եւ յիշի յարձանագիրս Հոռոմոսի վանաց. ուր, եւ յայլում արձանի ` յիշի Աբելի-ակն ՚ի Դվնայ դրան. Ապրնուց ձոր, նոյնպէս յարձանս Հռոմոսի վանաց յիշեալ, եւ թերեւս փոքրիկ ձորակ է որ ՚ի Հ. քաղաքին քերեալ զարքունի ապարանօք խառնի ՚ի Ծաղկոցաձորն, եւ էր անդ ջաղացք: - Ջաղացքդ բազում ուրեք յիշատակին, այլ ոչ եւ դիրք նոցին, բայց միայն դա եւ որ ՚ի Գայլեձորն էր Հատօրհնիկ անուանեալ. միւս եւս հմնակից յարակից կալուածոց Գունիճանց տոհմի: - Ձիթահանք, առ Ս. Փրկչաւ յիշեցաք ՚ի վերոյ. յիշին եւ այլք առ Դրան Կարուց: Ըստ սմանց առ եկեղեցեօք էին ձիթհանք ՚ի պէտս լուսոյ: Յարձանագրի Տրդատայ աւագերիցու նորոգողի Ս. Փրկչի ` յիշի Ջրփողն Բեխենց [1], յորոյ անուն տեսաք եւ վանս մի ( Բեխենց վանք ) յիշատակեալ յերկար արձանագրի Տիգրանայ ` շինողի Ս. Լուսաւորչի վանաց: Յարձանս Հոռոմոսի յիշի եւ Ջրդիրն Աբեղի, այլ թուի արտաքոյ քաղաքին լինել: - Մի ՚ի հասարակաց կամ պիտանի շինուածոց է եւ Միլն, որպէս ասէ Ապլղարիպ մարզպան ( յամի 1035) կանգնեալ առ Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ. եւ Տիգրան Հոնենց ( յամի 1215) յիշէ զՄիլն ՚ի մոդանի ( հրապարակի ), զորս ըստ բառին եւ ըստ կանգնել բայի ` մարթ էր կոթողս իմն կարծել, այլ յերկոսին եւս յիշեալ տեղիս ` տան իմաստ պիտանի եւ հասութաբեր տեղւոյ: Նկատելի է եւ այս զի Պետրոս կաթուղիկոս փոխանակ միլի ` յիշէ զԱպարանս շինեալ յԱպլղարիպայ առ Ս. Փրկչի:

Կարեւոր եւս են շէնք արուեստանոցաց եւ վաճառուց: Ոչ յիշին կարաւանատունք կամ իջեւանք, եւ հոգետունք [2] կամ անկելանոցք. այլ Փնդուկք ( ֆօնտուք ըստ Արաբաց ), որ նշանակեն զիջեվանս, միանգամայն եւ զմթերանոցս վաճառականաց. եւ յայսպիսեաց աստի ` ուրեք առանց ինչ յատկի կամ ստացողի յիշին, որպէս յարձանագրին Տիգրանայ, ուր եւ այլ փնդուկ մի կամարակապ, եւ ուրեք յանուանէ ` Վասլի փնդուկ, յարձանս Հոռոմոսի:

Վաճառատեղի կամ Շուկայ ` այսու անուամբք ոչ է սովոր ՚ի քաղաքիս. իսկ կուղպակք կամ կուղպակնի, զոր արդ կրպակս կոչեմք, բազում ուրեք յիշատակին, եւ յաճախ յանուն տերանցն. որպէս հնագոյնքն որ յարձանս Ապուղամրենց, յամի 995, եւ ՚ի սկիզբն Ժ դարու. Մրուանայ, Լորագոյնի եւ Որսատի. եւ նորագոյնք ` Թորոսոնց, Վարդի, Առիւծոյ, Աւետեաց, եւ այլն: Զանազանին ուրեք եւ յաւելուածով կտեր մասնկամբ, կուղպաըի-կտեր, զոր օրինակ ՚ի փողոցս տեսաք փողոցկտեր (23): - Սալք, թուի յատակն, զի յիշէ ոմն զկուղպակ իւր առ ներքին Սլքեր Տիգրանայ. այլուր յիշին եւ ներքնատունք նոցին կամ ստորին յարկք. որպէս ՚ի վերջին յիշատակիդ կուղպակի-կտերոյն ` ասի լինել դաղլայն [3] ՚ի ներքեւն. եւ յայլում ` կուղպակ, եւ ՚ի ներքեւն Տակառք. յիշին եւ այլուր տակառքդ [4]:

Իսկ գործարանք կամ արուեստանոցք եւ արուեստք յիշատակելք, որոյ եւ ուրոյն թաղք էին, յիշին այսոքիկ. Կոշկակարոց. Դարբնոց փողոց մերձ ՚ի Ս. Գրիգոր. Բազզնոց ( կերպասագործք ) ՚ի փողոցկերտն. նալպանդնոց ( Պայտար ). Փոլկարարոց (?). Սառաճ փողոց, ( համետագործք ). Կատտնոց, որ թուի դերձակք լայն զգեստուց ` քիւտատ կոչեցելոց ՚ի Պարսից. Գտակկարոց խանապարն (23), որ են գդակակարք կամ խայրարարք: Յիշին եզակաբար եւ ոմն Ներկաբար, եւ ոմն Լարաբար: Յառանձնական բնակարանաց, այսինքն տանց քաղաքին, որք եւ զտանուտեարսն ծանուցանեն, իբրեւ Ապարանք ` յիշի շինեալն յԱպլղարիպայ մարզպանէ ` յաւուրս թագաւորութեան վերջնոյ Սմբատայ ( Յովհաննու ), որ առ Ս. Փկրչին. Սառաւոյթով տուն Խաչատրոյ ուրումն, նշանակէ լինել ՚ի սարաբարձր տեղւոջ կամ իբրեւ պատշգամբ շուրջ հայեցիկ. որպէս եւ այլ ոմն յիշէ զիւր « Տաճարն եւ զՍարաւոյթն եւ ՚ի ներքեւն Տուն » [5]. - Տունք Տիգրանայ բազում անգամ յիշին, որ է Հոնենցն, շինող Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վանաց, յորոյ անուն յիշի եւ դուռն մի քաղաքին, եւ այլ կալուածք եւ շէնք. Բակուրանայ տներն. Քարգզեմայ տներ. Սեւքթենց. Գուճիճենց. Աւետեաց. տուն Բախտիարեանց. Խաչոտոյ տունն մերձ ՚ի Ս. Գրիգոր Ապուղամրենց: Ի հասարակի տունքն ` որք ըստ Քէր Բորդըրի, յանձուկ եւ ՚ի բազմադարձ փողոցս, բաժանեալք են ՚ի բազմաթիւ յարկս կամ սենեակս, որ եւ որոշակի երեւէին առ ՚ի չգոյէ տանեացն ` կործանելոց:

[1]             Քննելի են առ ստուգութիւն ընթերակայ բառք, « Ի Միքէսն ՚ի ջրփողին Բեխենց, այս է ՚ի Պղպղի ». տե ' ս յէջ 86:

[2]             Յարձանս Բագնայրի յիշի Հոգետուն մի Պիչարենց անուանեալ, զոր վանականքն վաճառեալ էին, եւ բարեպաշտօն ոմն վերստին գնեալ դարձուցանէր ՚ի վանսն. այլ չէ յայտ ստուգիւ յԱնի՞ եթէ ՚ի նոյն իսկ ՚ի Բագնայր էր տեղիդ:

[3]             Թերեւս Թաւլա, ախոռ, ձիանոց:

[4]             Յարձանագիրս Արջոյ Առիճոյ:

[5]             Արձանագիր ՚ի Բագնայր, որ անթուական է, այլ գուշակի ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու գրեալ: