Շիրակ

34. ՎԱՆՈՐԱՅՔ։ - ՀԱԶԱՐ ԵՒ ՄԻ ԵԿԵՂԵՑԻՔ ԱՆՒՈՅ

Յազգս սրբազան շինուածոց, Վանորայք ՚ի բնիկ քաղաքին ոչ յիշին, բաց յայտցանէ զոր ՚ի ստորագրութեանս կարգեցաք, այսինքն է Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ (29), Ս. Աստուածածին (26), եւ Բեխենցն (29). իսկ Եկեղեցի ` արտաքոյ ստորագրելոցս երկուս եւս միայն գտանեմ յարձանագիրս, որք թէ եւ չասին, այլ հաւանիմ լինել ՚ի քաղաքիս, եւ են Քահանենց եկեղեցին, եւ Գոգոնց կամ Գոդունց Ս. Սարգիս, որոց գիրք անյայտ. այլ զի էին առ նոսին տունք, զորս տեարքն նուիրեն, ոմն ` վանաց Բագնայրի եւ ոմն ` Խնծկօնից. որովք թիւ առ ՚ի մէնջ ծանօթից եւ նշանակելոցս հասանէ ընդ մեծ եւ ընդ փոքր, ընդ հին յիշատակեալս յանոանէ եւ ընդ մնայունս ցարդ ` յ 33: Իսկ ո՞ւր մնայցեն, յեօթն հարիւր ամաց հետէ հռչակեալ եւ ՚ի կարգս առակաց յեղյեղեալ Հազար եւ մի Եկեղեցիքն Անոյ: - Որք ՚ի սկզբանէ դարուս եւ այսր յայց եւ ՚ի քնին ելին աւերակաց քաղաքիս, ոմանք ` 20 եւ ոմանք 40 իւ չափ եկեղեցիս նշմարեցին. իսկ ոմանք ՚ի փոքրատար չափ պարսպապատ սահմանացն հայեցեալ ` հազիւ 50 եկեղեցեաց [1] ընդունակ ասացին զայն, եւ 15, 000 բնակչաց [2]. եւ արդարեւ ըստ հանգամանաց արդի քաղաքաց ` ոչ աւելի քան զայդ էր յուսալ. այլ Անոյ եւ ցարդ մնացեալ հաստակառոյց ` մանաւանդ թէ մեծահարուստ շէնք, արքունի ապարանքն, կաթողիկէն, պահլաւունաշէն վիմաքատակ տաճարք, արուեստանոցք, փնդուկք, եւ մնացուածք կամարակապ շինուածոց, որք բազում եւս ուրեք ` զատ ՚ի ստորագրելոցս ` երեւին, տան քամահել զայդպիսի նուազ քանակաւ եկեղեցեաց եւ բիւր եւ կէս բնակչաց: Թիւդ 1001 արդարեւ առակօրէն ասացուած է ՚ի նշանակ բազմութեան [3], որպէս խոհականաբար գրէ ժամանակակից աւերածոյ քաղաքին ՚ի Թաթարաց, Կիրակոս Պատմչի. եթէ, « Քաղաքս այս Անի լցեալ էր բազմութեամբ մարդկան եւ անասնոց, եւ պարսպեալ ամրագոյն պարսպօք, եւ եկեղեցի բազում կայր ՚ի նմա, մինչեւ ՚ի կարգ խօսից երդման ` այսպէս երդնուին. Անոյ հազար եւ մի եկեղեցին. եւ յոյժ փարթամ էր քաղաքն ` ամենայն իրօք »: Այլ իբրեւ դարու միով երիցագոյն քան զնա պատմիչ ` ( Մատթէոս Ուռհ. ) առ որով շինագոյն եւ ճոխագոյն եւս էր քաղաքս, առաւելաբար խօսի. « Էր Անի բազմամբոխ լցեալ քաղաք, բիւրք բիւրուց արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, որ եւ հիացումն արկանէր տեսողացն. զոր կարծեալ զօրացն բազմաց ` եթէ մեծ մասն աշխարհիս Հայոց իցէ. եւ յայնմ աւուր ( յառմանն յԱլփասլանայ յամի 1064) Հազար եւ մէկ եկեղեցի ՚ի պատարագի կայր ՚ի յԱնի »: Աւանդեն սերունդք գաղթականացն յԱնոյ, նաեւ դրով, երկուք կամ երիւք դարուք յառաջ քան զմեզ, եթէ տասն բիւր տունք եւ ոսկեզօծ ապարանք էին նախնեաց իւրեանց յԱնի. եւ լսի ցարդ միւս եւս գեղեցիկ առակ բանի, թէ,

« Անին շէն ` աշխարհս աւեր.

Անին աւեր ` աշխարհս է շէն ».

՚ի նշան մեծութեան եւ ճոխութեան քաղաքին, որոյ նշխարք լցին զաշխարհ: Թէպէտ այսոքիկ ՚ի մերոցս, այլ համբաւ քաղաքին ընդարձակագոյն եւս էր տարածեալ ընդ ամենայն արեւելս. եւ ոչ միայն վասն եկեղեցեացն, այլ եւ ճոխութեանն եւ ամրութեանն իբրեւ յառակս յիշէր առ այլազգիս Անի կամ Անա գալէսի կոչմամբ: Մեծահռչակ ժամանակագիրն Արաբաց Իպն-էլ-Աթիր կիսով դարու երիցագոյն քան զվերոյիշեալս մեր Կիրակոս, եւ մեռեալ (1233) յառաջ քան զաւեր Անոյ ՚ի Թաթարաց, աւելի քան զ '500 եկեղեցիս ասէ լինել ՚ի նմա: Իսկ Ապուլ-Ֆարաճ Ասորի ժամանակակից մերոյ պատմչիս ` նոյնպէս 1000 եկեղեցիս ասէ յԱնի: Նոյն համբաւ անցեալ հասեալ էր եւ յարեւմուտս, թերեւս յեկաց եւ ՚ի վաճառականաց Հայոց եւ յերթեւեկէ Խաչակրաց. զի Վինգենտ Բելլովագեանց որ նոյնպէս յառաջ քան զԿիրակոս մեռեալ է ( յամի 1264), ՚ի լայնատարր Հայելւոջ պատմութեանց իւրոց ` յիշէ զառումն Անւոյ ՚ի Թաթարաց, եւ « են ( ասէ [4] իբր ներկայապէս ), ՚ի նմա հազար եկեղեղիք եւ 100, 000 տունք »: Յիշէ եւ Մանտըվիլ Անգղիացի ճանապարհագիր փրանկիսկեան ՚ի կէս ԺԴ դարու, եթէ էին յԱնի 1000. եկեղեցիք: Բազմութիւնք եկեղեցեաց, թէպէտ եւ միշտ առաւելազանց համարելիք, յիշին յայն ժամանակս եւ յայլ բազմամբոխ քաղաքս, որպէս յԱրծն, յաւերեալն ընդ Անւոյ ՚ի Սէլչուկեանց 800 եկեղեցի ընդ պատարագով », ասէ նոյն Ուռհայեցի. նոյնքան եւ ՚ի Նախջուան աւանդէ լինել ոմն յօտարաց [5], յառաջ քան զաւերելն ՚ի Թաթարաց: Իսկ վասն բազմաբնակութեան քաղաքին կամ բովանդակելոյ բազմութիւն մարդկան, յիշելի են գունդք զօրացն ` որք ելին անտի ՚ի պատերազմ. զոր օրինակ, ՚ի պաշարել զայն Աշոտոյ ` եղբօր Սմբատայ-Յովհաննու, եհան սա ընդդէմ նորա 40, 000 հետեւակաց եւ 20, 000 հեծելոց. եւ յետ մահու սորա ՚ի գալ Յունաց պահանջել զքաղաքն, Վահրամ Պահլաւունի ել ՚ի վերայ նոցա 30, 000 հետեւակօք եւ հեծելօք: Առաջին ականատես եւրոպէացի, ժամանակակից պատմչաց մերոց եւ Վինգենտեայ, յԺԳ դարու, Րիւպրիւք քարոզիչ եւ դեսպան առ Ղանն Թաթարաց, որ ՚ի դարձին էանց ընդ Անի ` ՚ի սկիզբն 1255 ամի, հարիւր եկեղեցիս ասէ քաջ լինել ՚ի նմա [6]: - Արդ առ ՚ի միաբանել զայսոսիկ եւ զայսպիսիս, այսինքն զառաւելութիւն թուոյ եկեղեցեաց եւ բնակչաց Անոյ ` ընդ նուազութեան տարածութեանն, ( քանզի չէ մարթ զայնպիսի բազմադէմ եւ անընդհատ աւանդութիւն առասպել ասել ), հարկ է հաւանել, նախ, եթէ եկեղեցիքդ ՚ի թիւ արկեալք ոչ ամփոփէին միայն ՚ի պարսպապատ միջոցին ` զոր ստորագրեցաք, այլ եւ արտաքոյ ց՚անորոշ շուրջ սահմանս, որոց գէթ մասն մի ունէր եւ այլ պարիսպ. զի եւ ցարդ արտաքոյ քաղաքին ՚ի Հ. Մ. անբաւ քարակոյտք են մանրեալք հին շինուածոց, վկայք խիտ մարդաբնակութեան ՚ի քաղաքէն եւ անդր: Երկրորդ, զի եւ յանձուկ սահմանի անդ պարսպապատ քաղաքին կամ բերդին ( զի յաճախ փոխանակ քաղաքի ` Անոյ բերդն կոչի ), հոծ եւ խուռն էր բնակութիւնն, եւ ոչ ըստ այժմու ընդարձակ քաղաքաց ցրիւ, այլ բնակարանքն խիտ առ խիտ, որպէս եւ կրպակքն, զորս բազում ուրեք արձանքն կոչեն հմնակիցս կամ քանակիցս: Երրորդ, հաւալեի եւս է, եթէ ոչ ըստ ոմանց այժմուցս կարծեաց ` տունքն զօրէն գեղջէից հողոյ հաւասարք իմն էին, այլ կանգուն եւ բազմայարկք. գոյին եւ տունք ստորերկրեայ, որպէս աւանդութիւն եւ թերակատար իսկ քննութիւն հաւաստեն զայս, եւ ընդ հուպ ակն ունիմք ստուագոյն յայտնութեամբ: Բազում ուրեք յարձանս յիշին տունք եւ կրպակք ՚ի վերայ, եւ նշանագոյն այս է զի յաճախ կրպակք ՚ի վերայ տանցն յիշին քան տունք ՚ի վերայ կրպակաց [7]: Չորրորդ, որպէս տեսաք ՚ի ստորագրեալ շինուածս, եւ գլխաւորքն իսկ եկեղեցեաց, արքայաշէնքն եւ իշխանաշէնք, չեն մեծամեծք ըստ եւրոպականաց, եւ չիք երկբայել, ըստ վկայութեան Րիւպրիւքեայ, որ քսան ամաւ զկնի աւերածին ՚ի Թաթարաց ` 100 եկեղեցիս ասէ, եւ այն որպէս հաւանութեան է ` որ ինչ յերեսս քաղաքին ակն յանդիման երեւիցի, զոր օրինակ եւ այժմու մնացեալքն, մինչ մեծ միջոց քաղաքին տակաւին թաքուն կամ անյայտ է մեզ, եւ չէ անմարթ զետեղել այնչափ եկեղեցիս որչափ ետես քարոզիչդ Ֆլաման, եւ որպիսիս կանգնէին հարք մեր. եւ եթէ զամենայն մատրունս եւ զոր յանկիւնս խորանացն, որք յաճախ եւ կրկնայարկք են, համարեսցուք մի մի եկեղեցիս, ( զի եւ պատարագ մատչէր ՚ի նոսին ), թէպէտ եւ չէր մարթ ժողովրդեանն մտանել ՚ի ներքս, ( զի հազիւ պատարագչին եւ սպասաւորին գոյր տեղի արձակ ), ահա բազմանայ յոյժ թիւն [8]. յորս յաւելլի են եւ Աշտարակքն, որք ցարդ վաթսնիւ չափ յայտնիք են, եւ ըստ վկայութեան Վարդանայ ` առաջին կանգնող նոցին թագաւորն Աշոտ « զամենայն բրգունսն եկեղեցիս յօրինեաց ». չիք երկբայել զի եւ յետ նորա շինողքն նոյնպէս արարին. զի ոչ վայրապար եւ կանայք անգամ արձանագրէին ՚ի նոսին ՚ի յիշատակ հոգւոյ իւրեանց կամ իւրայոցն կառուցեալ զնոյնս. հարկ է թէ աւելի ինչ քան զամրութիւն եւ զզարդ քաղաքին իկատէին ՚ի նոսա. եւ շատք ՚ի բրգանցդ կրկնայարկք էին, թերեւս եւ եռայարկք. եւ զի վկայեալ է ` ամենայն կողմանց քաղաքին պարսպապատ լինել ( բաց ՚ի սակաւ միջոցէ ` իբրեւ նետընկեցի միոյ ), ըստ այնմ եւ յօգնաթիւ, գէթ հարիւրով հարկ էր լինել եւ բրգանցն, եւ որ ՚ի նոսին ասացեալ եկեղեցեաց կամ խորանաց: Թող զնման շինուածս կամ փորուածս որ յեզերս եւ ՚ի փուլս Ծաղկոցաց ձորոյն, ուր հազարաւոր այրք են բնակարանք կենդանեաց եւ մեռելոց. թող եւ զքարայրս Գայլեձորոյ եւ Ախուրենի հարիւրիւ չափ: - Արդ զայս ամենայն է որ այլ սոցին նման փաստս զմտաւ ածեալ, թէ ոչ աներկբայ զառակ 1001 եկեղեցեացն ասիցեմք, այլ եւ ոչ հեռի ՚ի ճշմարտութենէ. մանաւանդ զի բարեպաշտութիւն ժամանակին, սովորութիւն քառասունս պատարագաց կարգելոյ վասն ննջեցելոց, խտութիւն բնակչացն, եւ փոքրութիւն եկեղեցեաց ` հարկաւորապէս պահանջէր զբազմութիւն թուոյ նոցին: Ի վերայ որոց ` արժան է եւչմոռանալ, զի որպիսի ինչ եւ էր Անի ` էր մայրաքաղաք Հայոց. եւ թէպէտ դար մի միայն կամ թէ նուազ եւս թագաւորասբնակ, սակայն յերկարագոյն եւս յետ այնր ` թագաւորանման արանց բնակութիւն եղեւ եւ կաթողիկոսի, եւ մեծի արքեպիսկոպոսի, միանգամայն եւ շահաստան մեծ էր եւ բազմահարուստ քաղաք:

[1]             Դեսիէ:

[2]             Շոբէն:

[3]             Ի Փոքր Ասիա զաւերակս Լիւստրայ քաղաքի եւս Թուրքք կոչեն Պին պիր Գիլիսէ ( հազար եւ մի եկեղեցի ):

[4]             In Armenia est civitas nobilis quae Am (Ani) vocatur, ubi sunt mille Ecclesiae ac centum mille familliae. - VINC. BELLOV. Spec. XXX, 95.

[5]             Րիւպրիւք, ճանապարհագիր ԺԳ դարու:

[6]             Ayni ... il y a bien l à dedans cent é glises. - RUBRUQUIS (RUVSBROECK ) ըստ Պէրժըրոնի տպագրութեան:

[7]             Յարձանս Բագնայրի յիշէ ոմն զեօթն կուղպակս իւր, « վեցն ՚ի վերեւն եւ մին ՚ի ներքեւն, եւ երեք տուն ՚ի ներքսեւն »: Այլ ոմն զկուղպակ իւր ՚ի վերայ կուղպակի այլոյ ուրուք, եւ զտուն մի ` յորոյ  « եւ ՚ի վերայն կուղպակ »: Եւ յԱրջոյ Առիճոյ արձանս, « Փողկարարոց կուղպակն եւ տունն ՚ի ներքեւն »: Եւ Խծկօնից, « Երկու տուն նորաշէն, եւ ՚ի վերէն երկու կուղպակ »:

[8]             Ապլղարիպ յարձանս իւր զիւրաշէն Ս. Փրկիչն երբեմ եզակի եկեղեցի կոչէ, եւ երբեմն եկեղեցիք. եւ պարզագոյն եւս Քրիստափոր արձանագրող ՚ի նոյն աւուրս ` յիշէ չորս եկեղեցիս նորին Ս. Փրկչի: Յայտ ուրեմն զի ընդ գլխաւորի կամ մեծի եկեղեցւոյն անուամբ համարեալ լինէին եւ այլք մանունք կամ մատրունք, իբրեւ դստերք թագուհւոյ, թէեւ առանձինն եւս կրէին անուանս: