Շիրակ

38. ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՔ։ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻՔ։ ԿԱՏԱՊԱՆՔ ՅՈՒՆԱՑ. ՇԷՏՏԱՏԵԱՆՔ

Յետ եկեղեցական տեսչաց քաղաքիս եւ գաւառիս ` կարգեսցուք եւ զքաղաքականսն, որք պէսպէս անուամբ եւ չափաւ իշխանութեան ` վերակացու եղեն նմին. եւ նախ թագաւորք Բագրատունիք ` բնիկ եւ սեփական տեարք եւ ժառանգք ՚ի հարց եւ ՚ի հաւուց, զամս 84. յորոց առաջին, որպէս ՚ի սկզբանդ նշանակեցաք ` աստ հաստատեաց զաթոռ իւր, յամի

961 Աշոտ Գ ( Յովհաննէս ) Ողորմածն [1].

977 Սմբատ Բ Տիեզերակալ, որդի Աշոտոյ Գ.

990 Գագիկ Ա. եղբայր Սմբատայ Բ.

1021 Սմբատ Գ Յովհաննէս, որդի Գագկայ Ա.

1042 - 44 Գագիկ Բ. որդի Աշոտոյ եղբօր Յովհաննու.

առ որով վաճառակուր մատնեցաւ Անի կայսեր Յունաց, քաջածանօթ եւ աւաղելի դիպօք, եւ մնաց ընդ իշխանութեամբ նոցին զամս 21 միայն, որք զօրավարս ոմանս եւ Կատապան [2] մականուանեալ մարզպանս առաքէին ՚ի վերատեսչութիւն քաղաքին եւ համօրէն վիճակին. յորոց յիշին այսոքիկ, յամս

1043 - 4 Ասիդ.

1044 Նիկոլաս.

1045 - 50 Կամեն կամ Կամինաս.

1053 Առօն Մագիստրոս ( ազգաւ Բուլղար ), նորոգող պարսպաց Անւոյ

ց 1064 Բագրատ Մագիստրոս Վխկացի, եւ Գրիգոր որդի Բակուրանայ.

Յետինքդ զոյգ հրամանատարք ` Վրացիք էին, որպէս հաւաստէ Մատթէոս Ուռհայեցի, եւ ոչ շատ խնամոտք, վասն որոյ եւ ոչ սիրելիք քաղաքացեացն, տակաւին ակն ունողաց վերադարձի բնիկ բագրատունի պայազատաց, յորոց վերայ այնքան տրութեամբ մարտեան եւ նահատակեցան սպարապետք նոցին Պահլաւունիք, Վահրամ եւ այլք, վանելով զամենայն յարձակմունս այլազգեաց. իսկ առ վերակացութեամբ օտարաց, յամի 1055, Ապուլսուար իշխողն Դունայ խառն զօրօք Պարսից ասպատակ սփռեաց ՚ի Շիրակ. « յորոց հինէ մարդաբնակ տեղիքն փախուցեալ ` ՚ի քաղաքն Անի ժողովեցան. եւ ոչ ժամանեալ ամենեցուն ՚ի ներքս մտանել, քանզի երեկոյացաւ ժամն, եւ ածին զդրունս քաղաքին. իսկ զօրքն Պարսից գիշերագնաց եղեալ ` կալան զդուռն քաղաքին, եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ անհնարին կոտորուածս առնէին. որում ոչ ոք գոյր օգնական. զորոց առեալ զառ եւ զգերի ` գնացին յաշխարհն իւրեանց » [3]: Յետ այսորիկ Գագիկ ` զրկեալն յարքայութենէ, զոր իբրեւ ՚ի դիպահոջ ունէին Յոյնք, առացեաք զորդի իւր դեռահասակ ` զՅովհաննէս, որ յանկագոյն խորհրդով « փեսայացաւ Տուկին Անւոյ Հոռոմի, ( թերեւս Առօնի ) յուսով ինչ, եւ եկն յԱնի, եւ չգտեալ հանգիստ ` չոգաւ ՚ի Վիրս » [4]:

Յայսպիսի անցից առաւել եւս զզուեալ ազգանախանձ Հայոց ` խորհեցան տալ զքաղաքն ՚ի Մարիամ դշխոյ ` մայր Բագարատայ Վրաց թագաւորի, քանզի Հայ էր ազգաւ, դուստր Սենեքերիմայ Արծրունեաց թագաւորի [5]: Այլ մինչ յայս վարանս եւ ՚ի գործ էին ` եհաս յարեւելից բռնաւորն Սկիւթացի-Սէլճուգ հրոսօք, ահեղն Արփ-արսլան. « կանգնեաց զխորանն իւր ընդդէմ քաղաքին Անւոյ, եւ տարածեաց զբանակս ընդ լայնութիւն երկրին. ջանայր հնարէր ` զի զդուռն երկաթի եւ զնիգս պղիձի ՚ի բաց խլեսցէ, որ կայր ընդդէմ թագաւորութեան իւրոյ. եւ անյոյս լեալ յաղագս ամրութեանն, թէպէտ եւ զմարտն սաստկացուցանէր, կամէր չուել …: Իսկ անօրէն իշխանքն Հոռոմոց զորս կացուցեալ էր թագաւորն պահապանս տանն Հայոց, Բագարատ հայրն Սմբատայ, եւ Գրիգոր ` Բակուրանին որդին ` վրացի ազգաւ, սկսան սոքա ամրանալ ՚ի Վերին եւ ՚ի Ներքին բերդն …: Եւ յորժամ տեսին քաղաքացիքն զաստուածուրաց պահապանաց ամրանալն ` բեկան, եւ այր իւրաքանչիւր ՚ի փախուստ լինէր առանց պատճառի » [6]:

Զհետեւանս անցիցն, եւ զաղէտս ահաւոր կոտորածին յառման քաղաքին ՚ի վայրագ Սկիւթացն, թողում մերոցս Արիստակեայ Լաստիվերտեցւոյ եւ Մատթէի Եդեսացւոյ պատմել եւ ողբալ, եւ ժամանակագրաց Բիւզանդացւոց եւ մահմէտականաց. յորոց մի ոմն ասէ, Արփասլանայ հանդերձ որդւովն Մէլիք-շահիւ եկեալ ՚ի պաշարումն շքեղ եւ ամրակառոյց քաղաքին, որոյ երեք թաղքն շրջապատեալ էին ՚ի գետոյ ( զոր նա սխալմամբ Երասխ կոչէ ) եւ չորրորդն յայլմէ խորանիստ գետակէ ( պարսկերէն ), վասն որոյ եւ դժուարամատոյց յոյժ. յոր սակս ընդ երկար եղեւ պաշարումն եւ մաքառումն. մինչեւ ՚ի բուռն բաղխմանէ մեքենայից պատառեալ զմասն մի պարսպացն, ՚ի ներքս խուժեցին Թուրքք: Այնքան մեծ եւ անակնկալ համարեցաւ Ալփ-արսլան զյաջողուածն, մինչեւ անդէն եւ անդ գրել զդէպսն եւ աւետաւորս առաքել առ Ամիրապետն Իսլամաց ՚ի Բաղտատ. եւ յայնմ հետէ յաւել ինքեան զՅաղթողն անուանակոչութիւն, Ապուլ-ֆաթահ, եւ թողեալ անդ գունդ հզօր ՚ի պահպանութիւն ` դարձաւ ՚ի Պարսս: Այն ամ էր 1064, եւ լի դարադարձ սկզբնաւորութեան շինութեան պարսպացն Անւոյ յՈղորմածէն Աշոտոյ (964). եւ առաջին քակտումն եղեւ տկարագոյն մասին նոցին, « զոր բաբանով փլուցին այլազգիքն, ( ասէ Մատթէոս ), թէպէտ զբազում աւուրս պատերազմեալ ` ոչ կարացին մտանել ՚ի քաղաքն »: Յետ սակաւ ամաց, այն է յամի 1072, Ապուլսուար կամ Շաուր ` Դունայ իշխեցողն, որ երբեմն մինչեւ ցդուռն քաղաքին ասպատակեալ էր, խնդրեաց յԱլփարսլանայ, եւ բազում գանձիւ գիեալ ` կացոյց իշխան զորդի իւր մանկահասակ զՄանուչէ. որոյ տոհմն կոչեցեալ Շէտտատեան [7] ` ամս աւելի քան զ 120 տիրեաց քաղաքիս, ամիրայ պատուանուամբ. եւ այս են տիրապետքն ըիդ վեհագոյն իշխանութեամբ սուլտանաց Պարսից.

1072=1110 Մանուչէ ( Փատլուն Բ ) որդի Ապուլսուրայ, որդւոյ Փատլունի Ա.

1110 Ապուլսուար Բ որդի Մանուչէի.

1126 Փատլուն Գ որդի Ապուլսուարայ Բ.

1131 Խուշշէր ` եղբայր Փատլունի Գ.

1132 Ամիր Մահմուտ կամ Էմիր Շահ եղբայր վերնոցն.

Շէտտատ եղբօրորդի Մահմուտայ.

1156 Փատլուն Դ.

1156 Ամիր Մահմուտ վերստին.

11.. =1198 Քէյ Սուլդան որդի Մահմուտի:

Նահապետ ամիրայիցս Մանուչէ [8], քանզի ՚ի մօրէ թոռն էր կամ թոռնորդի Աշոտոյ ` հօր վերջին թագաւորին Բագրատունեաց ( Գագկայ Բ ), եւ յետոյ թուի եւ ինքն առեալ կին Բագրատունի Կատա անուն, խնամով մարդասիրեաց առ Հայս, եւ « իբրեւ զարգացաւ ` յաւելոյր ՚ի պարիսպս Անւոյ եւ յամրութիւնս նորա. եւ ած ՚ի քաղաքն զամենայն մնացեալ իշխանսն. որպէս եւ մեծաւ հանդիսիւ ընդ առաջ ելեալ մուծանէր ՚ի ներքս զԳրիգոր զորդին Վասակայ, զթոռն Ապիրատին. զոր ասեն ունլ ՚ի գլուխ ազատաց կանանցն ` 500 թագս երեւելիս. զի էր տէր մեծ զօրաց եւ բազում ազատաց. եւ էր եղբայր տէր Բարսղի, որ զկնի Գէորգեայ ձեռնադրեցաւ ՚ի Հաղբատ ` կաթողիկոս, հրամանաւ եւ կամօք Մանուչէի եւ ամենայն Հայոց. եւ շինեցաւ քաղաքն Անի ոչինչ պակաս քան զառաջին » [9]: Այս Գրիգոր թուի ` որ գործակցաւն Յովհաննիսիւ Պատրոնք կոչին եւ նորոգողք Անոյ, եւ արձանագրեալ են զգործ իւրեանց առ դրամբ քաղաքին [10]: - Բայց բնիկ տեարքն Անւոյ Բագրատունիք ՚ի Փոքր Հայս ոչ մոռանային զժառանգութիւն իւրեանց. եւ յետ հօր իւրոյ Յովհաննու ( որդւոյ Գագկայ Բ ), փորձեաց եւ մանկահասակ որդի նորին Աշոտ, եւ երթեալ առ Սուլտանն ( Մէլիք-շահ ), հաւանեցոյց եւ ընկալաւ զտէրութիւն քաղաքին. այլ ներքինի ոմն ազգական եւ հաւատարիմ Մանուչէի սպան զնա, որպէս թուի ` մինչչեւ մտեալ ՚ի Շիրակ, եւ մարմինն տարեալ եղեւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, ուր յառաջ քան զգալ դիականն ` մեռեալ էր եւ հայրն. ՚ի նմին գրեաթէ ժամանակի եւ հաւն Գագիկ Բ. եւ այսպէս զրաւեալ լինէր եւ ամենայն ակնկալութիւն Բագրատունի պայազատութեան. թէպէտ ցելս ԺԳ դարու կոչէր « Հին տունն Բագրատունեաց ` Անի եւ Շիրակ » [11]: - Առ Մանուչէիւ յամի 1093 կամ 1094 « եղեւ ՚ի պատճառս մարախոյ եւ երաշտոյ սով սաստիկ, եւ ՚ի յԱնի կարի իմն նեղութիւն մեծ. ուստի զմեռեալսն թաղել ոչ կարէին ՚ի սովոյն, եւ ոչ օրինացն հաղորդել. որ եւ այր մի, ասեն, քաջութիւն ցուցեալ եւ սէր առ Աստուած ` թաղեաց 6000 անձինս, որում անուն էր Բեխ: Զայսպիսի աղէտս լուեալ այր մի մեծատուն ՚ի Պարսս, եւ երամակ մի ուղտուց բարձեալ ցորենով գայր ՚ի յԱնի, եւ ասէր ոչ այլ ումեք տալ ` բայց տղայոց » [12]. եւ այնպէս արար մինչեւ ՚ի սպառել ցորենոյն, եւ յանձնեաց զտղայսն ծնողաց նոցին: « Զկնի անցանելոյ ստիցն ` ազգ մի սկիւթական, որ ՚ի վաղեաց ժամանակաց ղօղեալ կայր առ Վրկանօք, անուն գլխաւորին Ելխազի ( Օրդօք ) կոչեցեալ, որ եկն 7000 աւ ընդ միջոցս աշխարհի մինչեւ յԱնի քաղաք պատերազմաւ. եւ մեռանի անդ եղբայր նորա, ( որ նման էր Գողիադու հսկայի ), ՚ի Գրիգորոյ որդւոյ Վասակայ թոռին Ապիրատին, որ զկնի աւուրց նահատակեցաւ ՚ի Կաղզուանն, զերծուցեալ ՚ի մահուանէ զամիրայն Անւոյ զՄանուչէ, եւ տարեալ թաղեցին զնա ՚ի Կեչառուս. եւ Մանուչէ եւ ամենայն զօր բանակին Հայոց ` զկնի դիոյն » [13]: - Զայսու ժամանակաւ բերաւ Խաչն Նունեայ յԱնի, որ յետոյ տարաւ ՚ի Հոռոմոսի վանս: Այս ամենայն դէպք յ՚երկար իշխանութեան Մանուչէի ` քաջ վկայք են եւ բազմամարդութեան քաղաքին եւ բարգաւաճանացն, յոր ոչ ընդերկարեաց յաւուրս որդւոյ նորին Ապուլսուարայ Բ. զոր ` « այր անարի եւ կնամարդի » կոչէ Վարդան, մանաւանդ յորժամ կամեցաւ մահմէտական նախանձու վառեալ ` լուսին ոսկի գնել ՚ի գլուխ կաթողիկէին Անւոյ, եւ զքաղաքն ինքնին վաճառել ամիրային Կարուց 60, 000 դենարի. « վասն որոյ սրտառեալ քրիստոնէից ` կոչեն զԴաւիթ թագաւոր Վրաց, եւ տան ՚ի ձեռս նորա զքաղաքն Անի, եւ ընկեցեալ զզէնն ատելի ՚ի պատուական գլխոյ կաթողիկէին ` զոր ունէր վաթսուն ամ վասն մեղաց մերոց համբերելով [14], եդին զպսակն զարդու եւ զթագն Յիսուսի, զպարծանքն Պօղոսի, զփրկութեան մերոյ արեգակն, զԽաչն աստուածընկալ. եւ հարեալ զժամահարն առ Խաչին ` դաւանեցին Աստուած զխաչելեալն ՚ի փրկութիւն հաւատացելոց: Իսկ թագաւորն ` զԱբուլէթ եւ զորդին իւր զԻւանէ ( Օրբէլեանս ) թողեալ յԱնի, դառնայ յերկիր իւր, ընդ իւր տանելով զԱպլսուար որդւովք իւրովք, որք անդէն մեռան, եւ ոչ եւս դարձան » [15]: Այս եղեւ վաթսուն ամաւ զկնի առման քաղաքին յԱլփ-արսլանայ, որ է ամն 1124: Բայց զի իսկոյն մեռաւ քաջ թագաւորն այն Վրաց Դաւիթ, անդրանիկ գերելոյն Ապլսուարայ ` Փատլուն Բ ` որ առ ամիրապետին Հագարացւոց կայր, « փութացաւ գալ յերկիրս մեր, եւ շուրջ զքաղաքաւն ` զիշխողս իւրաքանչիւր տեղեաց ՚ի բանի արարեալ ` պաշարեաց զսա. վասն որոյ զամն զայն ողջոյն օր ըստ օրէ սաստկացան հարուածք սովոյն, եւ բնակիչք ամենայն ՚ի կողմանս ելս առնելով ՚ի գիշերի. յորոց վերայ անկեալ դարանեալքն ` զարս կոտորէին, որոց արեամբ եւ ոսկերօք ծածկեցաւ երկիր, եւ զկանայս եւ զմանկունս վաճառակուր առնէին. եւ թէպէտ … անուանի քաջագօտին Իւանէ որդի Ապլհէթի ` որ բազում տրութիւն ցուցեալ զասպատակս կոտորէր, եւ ՚ի զօրաժողով լինելն ՚ի վերայ քաղաքիս ` Փատլունոյ ` բազում հեծելովք, առ ոչինչ համարեալ պարտէր, այլ եւ սակաւ արամբք պատճառ եղեւ փրկութեան քաղաքիս ` մարտակցութեամբ բնակչաց սորա: Եւ յայսմ պատերազմի կին մի առաքինեցաւ ՚ի վերայ պարսպացս ` առնացի ստացեալ սիրտ, հալածական առնէր քարամբք զմարտուցեալսն ` յելանելն ընդ պատուարսն, առ ոչինչ համարեալ զխոցուածս նետիցն ` զոր վիրաւորէին արտաքուստ. եւ էր անուն նորա ըստ արժանի արագութեանն ` Այծեամն կոչեցեալ: Սակայն քանզի թագաւորութիւնն Վրաց չեւ էր հաստատեալ բովանդակ, եւ սովն եւ մարդածախութիւն յոլովացաւ, ապա հարկեցան տալ անդրէն ՚ի Փատլուն ` զսա. դաշինս երդմանց պահանջեալ ՚ի նմանէ, չառնուլ վրէժս ՚ի նենգչաց հօր նորա եւ եղբարց: Զոր թէպէտ եւ յանձն առնոյր առ ժամայն, այլ յետ պարապ առնլոյ ` իւիք իւիք հնարիւք ` առ զվրէժս, հատուցեալ նոցա զհատուցումն: Յորոյ իշխանակալութեանն թէպէտ եւ խաղաղանայր երկիրս ՚ի սովորական հինիցն, այլ վասն վերոյգրեալ նեղութեանց եւ հարկապահանջ յափշտակութեանց ` եկն եհաս ՚ի վերայ մեր յետին աղքատութիւն եւ տառապանք անհնարին ` որ յառաջագոյն ժամանակօք ունէր զաշխարհս Հայոց. եւ աստանօր յաւելու յաճախապէս մի ըստ միոյ, մինչեւ յաւուրս յայսոսիկ յորում եմքս » [16]: Զայսոսիկ ասէ բնիկ քաղաքացին Անոյ Սամուէլ, որ իբր յիսուն ամաւ զկնի դիպացս ` կնքէր զժամանակագրութիւն իւր, եւ զայն միջոց ժամանակի (1126 - 1177) համարի նուազելոյ եւ անշքութեան քաղաքին իւրոյ: Այլ գէթ զայս մխիթարութիւն ունէր քաղաքն, ըստ վկայութեան այլոյ պատմչի, զի « Որդիքն Մանուչէի արարին սաստիկ երդումն, վասն զի սուրբ կաթողիկէն որ էր յԱնի ` հանապազ Հայոց կացցէ, եւ մի մտցէ ՚ի նա Տաճիկ եւ ոչ մսուրման ազգ » [17]: Թէպէտ եւ ոչ յեկեղեցին, այլ յետ երից ամաց ագահեաց Փատլուն ՚ի սպասս նորին, եւ կալեալ զփակակալն Գրիգոր եւ արկեալ ՚ի բանա, էառ ՚ի նմանէ բռնութեամբ զբանալիսն, եւ ՚ի վաղիւն կամէր կողոպտել զեկեղեցին ՚ի զարգուէն, զոր նոր զգեցեալ էր առագաստն երկնաւոր, զկնի վաթսնամեայ ոգոյն ». այլ զարհուրեալ ՚ի տեսլեանց գիշերոյ, իբրեւ « ՚ի խոցոտմանէ հրակերպ արանց ` որք ելանէին ` ՚ի բանալեաց եկեղեցւոյն » [18], կասեցաւ ՚ի գործոյն: Եղբայր մի սորա պատանի, ՚ի հանոյն իւրմէ Կատայէ վարժեալ եւ սիրեալ զքրիստոնէութիւն ` մկըրտեալ կրօնաւորեցաւ ՚ի վանորայս Ս. Գրիգորի, ՚ի Դարանաղի, եւ ապա երթեալ ՚ի Դրազարկ ` փոխեցաւ առ Տէր [19]: Իսկ ինքն Փատլուն յետ եօթնամեայ իշխանութեանն ` զոր ընդարձակեաց, տիրելով Դունայ եւ Գանձակայ, մեռաւ ՚ի պատերազմի ՚ի Խուրթ ամիրայէ Ղօզ Թուրքաց, որ էառն զԴուին, եւ յաջորդեաց զնա եղբայր իւր Խուզշէր, եւ յետոյ աւագագոյն եղբայրն Ամիր Մահմուտ, « եւ անկաւ դարձեալ ՚ի թշուառութիւն երկիրն Անւոյ » [20]: Եւ մի ՚ի պատձճառաց թշուառութեանն թուի հակառակութիւն եւ բարձաձգութիւն բազմաթիւ եղբարց եւ որդւոց Փատլունի Բ, որոյ եւ կարգ պայազատութեան մի ըստ միոջէ ոչ է քաջ ստոյգ, մանաւանդ զի զամս քսան եւ աւելի ոչ նշանակին դէպք. եւ այս ժամանակ մերձ է ՚ի կէս ԺԲ դարու, յորում հոգերգողն Շնորհալի հայրապետ մեր ` իբրեւ զփորձանակից հրաւիրէն զԱնի ողբակից լինել Եդեսիոյ:

Միոյ յերեցուն եղբարց յիշեցելոց տերանց Անոյ որդի է Շետտատ, որ իշխէր, մինչեւ յամս 1155 - 6, յորում քաղաքացիքն առաջնորդութեամբ երիցանց իւրեանց ( ըստ պատմչաց Արաբացւոց ) [21], մերժեցին զնա եւ ետուն զիշխանութիւնն եղբօր նորա Փատլունի Գ. թերեւս զի ոչ քաջ զգուշանայր երկրին, ուր սակաւ ամօք յառաջ ասպատակեաց Սալթուխ Ամիրայ Կարնոյ մինչեւ ՚ի դրունս Անոյ, ուրանօր եհար զնա Դեմետր արքայ Վրաց, յամի իբր 1152: Յաւուրս այսր Գ Փատլունի, յամի 1160, Աբրահամ ոմն շինեալ է զբուրգն մի քաղաքին ՚ի գլուխ քարափան Ծաղկոցաձորոյ յարտաքին պարսպին [22]:

Յետ սակաւուց յամի 1161 Գէորգի թագաւոր Վրաց ՚ի մի օր պաշարեալ ` յերկրորդումն էառ զԱնի ՚ի Փատլունայ [23]. « եւ զկնի յիսուն աւուր եկն Շահի Արմէնն ( Սուքման Բ, Տէր Խլաթայ ) բազում հրոսակօք ՚ի վերայ հարուածեալ եւ ախտացեալ քաղաքին ` ՚ի Սոնացն ( Վրաց ). զոր լուեալ Գէորգի ` անդրէն դարձաւ, եւ եհար զնոսա կոտորմամբ սրոյ, զորոց զթիւն ոչ ոք կարաց գիտել. բայց ձերբակալք եղեն 20, 000: Եւ թողոյր ՚ի յԱնի զՍադուն իշխանն ( Արծրունի ), յորոյ վերայ կարծիք ապստամբութեան եղեն, վասն խնամով ամրացուցանելոյ զպարիսպ քաղաքին, զոր իմացեալ թագաւորն ` ընկենու զնա ՚ի պատուոյ … եւ զիշխանն Զաքարեան զՍարգիս ` դնեն ՚ի տեղի նորա յԱնի » [24]: Այս գործ մեծ եղեւ յամսեան յունիսի յ՚ 13, ըստ բնիկ ժամանակագրին, որ ասէ. « Կոտորէ զՇահի Արմէնն ` եօթն հազարաւ, զութսուն հազարսն. եւ այսորիկ ականատես եղաք մեք. 23, 000 գրով այն էր զոր գերեաց. թող զանկեալ դիակունսն ` որ ծածկէր զանդաստանս մեր » [25]: Յետ ամի միոյ կամ երկուց, Ելտկուզ Աթաբէկ իշխող կողմանց Նախճաւանի, եկեալ ՚ի վերայ թագաւորին ` ՚ի վրէժ քինու, եւ ոչ կարացեալ զդէմ ունել, յետ աւերելոյ զկողմանս ինչ աշխարհիս ` երթեալ « գրգռէ զԾռվիզ Սուլտանն ( Պարսից ) զորդին Մահմուտի ` զԱսլան, եւ ածէ յԱնի. եւ զամս չորս պահէ ՚ի տառապանս, անվար եւ անհանգիստ. մինչեւ թագաւորն Վրաց Գէորգի ողորմելով քաղաքին ` կոչէ առ ինքն զՍուլտանն, եւ տայ ՚ի նա զԱնի, զի չէր ձեռնհաս պահել ՚ի բազմութենէ անօրինացն » [26]: Այս եղեւ յամի 1165 կամ 1166. եւ Սուլտանն յանձնեաց անդրէն զԱնի ՚ի Շէտտատեանս, որոց յայնժամ թուի պայազատ կացեալ Շահնշահն, եւ նոյն ինքն գոլ Ամիր-շահ կամ Ամիր Մահմուտ եղբայրն Բ Փատլուն, մինչեւ ցամն 1174. յորում « էառ Գէորգի զԱնի ` երկրորդ անգամ, ՚ի սադրելոյ Իւանէի ( Օրբելեան ) Ամիր սպասալարի, զի ինքն նստցի ՚ի նմա եւ արասցէ գերադարձ խրիստոնէից. եւ զՇահնշահ ամիրայն տարաւ ընդ իւր արքայն, եւ այլ ոչ եւս դարձաւ անդրէն: Եւ լուեալ զայս ամենայն Թուրքաստանաց ` հաւաքեցան ՚ի մի, ( զվերոյիշեալ ) զԱփսալանն կոչեցեալ Սուլտան ` ընդ ինքեանս առեալ, գան ՚ի յԱնի, եւ աւերեն զտունն Շիրակայ: Իսկ Իւանէ կամեցաւ տալ զքաղաքն ՚ի Թուրքն, եւ ոչ յաջողեցաւ գործն. զի իմացաւ քաղաքն եւ զգուշացաւ: Եւ գնաց սուլտանն եւ Աթաբեկն իւր ( Ելկտուզ ) սրտախոցեալ, եւ մեռան երկոքեան ՚ի միում ամի » [27]: Զանուն ամիրայիս գտանեմք ամաւ յառաջ, 1173, յարձանի միում Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ Անոյ ` գրեալ Ամիր Մահմուդ, որ եւ քառասուն ամօք յառաջ եւս երբեմն ամիրայացեալ էր: Զիարդ եւ իցէ այս, նշանաւոր է ժամանակ եւ մանաւանդ տենչ Իւանէի Օրբելեան ` վերակացու քաղաքին կարգելոյ ՚ի թագաւորէն Վրաց, յորմէ յետ սակաւ ամաց (1177) կալեալ կապեալ եւ կուրացեալ բանտարկեցաւ, վասն կամելոյն նենգել զթագաւորն. եւ սադրանք նորա ՚ի տեսչութիւն Անւոյ, զոր պատմիչդ մեր յիշէ, ոչ այնքան յինքենէ թուի ` որքան ՚ի կնոջէն իւրմէ « ՚ի բարեսէր թագուհւոյն Ռուսուգանայ, որ էր յազգէ Բագրատունեացն մերոց կորուսեալ ազգիս թագաւորաց, որ ցուցանէր գութ հարց իւրոց եւ նորոգէր զիւրոյ նախնեացն սէր առ ամենեսեան, առ հեռաւորս եւ մերձաւորս սուրբ ուխտս. քանզի ամենայն տեղի որ ՚ի նախնեացն սորա շինեալ էին եւ նուազեալ յետոյ, ՚ի սորա աւուպս պայծառանային եւ նորոգէին վերստին, եթէ ՚ի մերում գաւառիս ( Ձորոգետոյ ), եւ եթէ ՚ի գաւառն Անւոյ, եւ ՚ի նոյն իսկ յԱնի » [28]: - Յետ այսորիկ Բարսեղ եպիսկոպոս քաղաքին աղաչեալ զթագաւորն Վրաց ` փոխանակ Իւանէի կացոյց ամիրայ Անոյ զեղբայր իւր Ապիրատ, որ նոր զերծեալ էր ՚ի բանտէն Կարուց [29]: Ոչ գիտեմ որքան տեւեաց իշխանութիւն սորա յԱնի, բայց թուի յաւուրս նորա լինել յարձակման Անեցոց ( յամի 1186), եւ առնուլն յայլազգեաց « զԾառաքար ` զհայրենիս Տեառն Բարսղի, յանխնայ կոտորելով զորս անդ, բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի մանկտւոյ. զոր լուեալ Ալիշէրն ` ամիրայն Դունայ ` ճողէր զմորուսն, եւ սեաւ զգենոյր ՚ի վերայ կնոջն եւ որդեացն որ անդ » [30]: Այս դէպք գուշակք են անդորրութեան եւ զօրութեան Անեցւոց յայնմ ժամանակի, ընդ քրիստոնեայ իշխանօք. եւ յայսմ ժամանակի երկոքին գիտնական երիցունք քաղաքին ` արարին, Սամուէլ ` զԺամանակագրութիւն իւր, եւ Մխիթար ` զթարգմանութիւն Պատճառի խաւարման արեգական եւ լուսնի ` ՚ի պարսիկ լեզուէ: Մեծ եւս զօրաւիգն, վստահութիւն եւ պարծանք Անեցւոյ եւ համօրէն քրիստոնէից կողմանցն, եղեն զայնու ժամանակաւ եւ յապայն ընդ երկար, Զաքարիանքն ( կամ Երկայնաբազուկ ) իշխանք, Մեծն եւ արդարեւ քաջ սպարապետն Վրաց եւ Հայոց Զաքարիա, եւ եղբայր իւր Իւանէ Աթաբէկ, տեարք Լօռւոյ, որք զամս քսան աշխարհակալեալ ` վանեցին զօտարոտի իշխող յաշխարհէս մերմէ, եւ նախ քան զամենայն տիրացն Շիրակայ, յամի 1191: Բայց սուղ յառաջ կամ յետոյ ` Անի յետին անգամ անկեալ էր ՚ի բուռն Շէտտատեանց. Քէյ Սուլդան որդի Ամիր Մահմուտի տիրէր նմին նաեւ յամի 1198, յորում արձանագրեալ է ՚ի մնիրայ մզկթին ` արգելս վաճառոյ (25): Բայց անդէն ՚ի հետեւեալ ամին 1199, առին ՚ի նմանէ Զաքարեանք զԱնի, եւ բարձաւ այնուհետեւ իսպառ իշխանութիւն եւ անուն Շէտտատեանց անտի, յետ 126 ամաց միահետ կամ ընդհատ պայազատութեանն:

[1]             Քանզի գործք թագաւորացդ Բագրատունեաց ծանօթք են ամենեցուն որոց ընթեռնուն կամ ուսանին զՊատմութիւն Հայոց, աւելորդ էր եւ յիշելն առ տեղեաւս. բայց ոչ աւելորդ, թերեւս եւ ցանկալի ` առաջի առնել, որչափ բաւեաց մեզ գտանել, զազգաբանութիւն կամ զՏոհմացոյց ազգին Բագրատունեաց, զանց զառաջնովքն արարեալ նահապետօք եւ պայազատօք նոցա, ոչ միայն զի հազուագիւտ են առաջնոցն անուան եւ ծնունդք յաջորդացն, այլ զի եւ չիք նոցա մասն ընդ Շիրակայ, յա ' յլ աշխարհս եւ ՚ի գաւառս ունելով ՚ի սկզբանն բնակութիւն. յետ կիսոյ ութերորդ դարու սկսանելով մտից նոցին եւ ժառանգութեան ՚ի Շիրակ, որպէս ՚ի սկզբանն ծանուցաք (4). այլ զի գտանեմք ՚ի կիսոյ Զ դարու զնշան սերընդեան նախահարց նոցին, անտուստ եւ զազգսն սկսանիմք կարգել յառաջիկայդ Տոհմացոյց ծառ: Յիշեցաք եւս կանխաւ, զի նոր նախահայր իշխանաց եւ թագաւորաց Բագրատունեաց ճանաչի Վասակ, այլ ոչ նշանակի հայր սորա ՚ի պատմչաց. սակայն յոյժ հաւանութեան է ` թէ էր ինքն Սմբատն Բիւրատեան կամ եղբայր նորին Աշոտ ոմն անյիշատակ. իսկ ժամանակին յարմարութիւն աներկբայ է, զի Սմբատ Բիւրատեան վկայի իշխեցող ցամն 705, եւ յետ այնր է Վասակդ հայր իշխանացելոյն Աշոտոյ Պատրկի ` անդստին յամէ 733: - Արդ ՚ի Մանուէլէ Բագրատունւոյ, ( զոր Սեբիոս Պատմիչ ծանուցանէ մեզ հայր գոլ Բազմայաղթին Սմբատայ Վրկանաց մարզպանի ), մինչեւ ցԱշոտ թոռն Գագկայ Բ վերջնոյ թագաւորին, լինիլն ուղղակի գծաւ ազգք 20, ՚ի կիսոյ Զ դարու ցկէս ԺԱին եւ անդր. իսկ կողմնական գիծն անդրագոյն եւս ձգի հնգիւք ազգօք, ժամանեալ ցկէս ԺԳ դարու կամ ցամն 1260, յորում յիշի հայր յետին արքայազարմ պայազատի փոքունց թագաւորաց կողմանց Տաուշայ ( ուր ՚ի դէպ է խնդրել զնոսին ) Թաղիադին, ՚ի բանակին Հուլաղու ղանի, ընդ պաշարողս եւ առողս Նփրկերտայ: Եւ այսպէս լինին 25 ազգք ՚ի շարի, որդի ՚ի հօրէ յիշեալք եւ բաւեալք ամս ոչ պակաս քան զ՚ 700:

               Որպէս տեսանի ՚ի Ծառիդ ` երեք գլխաւոր ոստք են նորա, աջակողմեանն ` ընծայեաց իշխանս եւ իշխանապետս իսկ Հայոց ՚ի Տարօն, յԹ դարու. եթէ ո ' րպէս հասին նոքա իշխանութեանն յայնմ գաւառի Մամիկոնենից, ոչ է մեզ քննել աստանօր: Ձախակողմեանն ոստ եբեր զշառաւեղս իշխանաց արեւմտեան հիւսիսային Հայոց, որք յերկրի Տայոց եւ Մեսխաց, նա եւ այլոց եւս վիճակացն ՚ի Վրաց աշխարհին. զորովք զանց արարաք, քանզի իսպառ ՚ի վրացի օրէնս եւ ՚ի լեզու փոխեցան, եւ զի չէ աներկբայ սերունդ կամ ազգաթիւ նոցին: Իսկ միջին բունն է հարազատ եւ անդրանիկ տոհմին Բագրատունեաց. որ եւ ինքն առանձին արձակեաց եւ երկուս ոստս կողմնակի. յաջմէ զթագաւորացն Կարուց կամ Վանանդայ ` ցերիս ազգս. յահեկէ զթագաւորացն Գուգարաց կամ Տաշրաց, նոյնպէս յերիս ազգս. բայց պայազատք սոցին նենգեալք ՚ի Վրաց եւ կապտեալք ՚ի վիճակէ աստի , գնացին ՚ի կողմանս Ուտիացւոց աշխարհին. եւ անդ երկոքին եղբարք ` որդիք Կորիկէի ( կամ Գուրգենայ Բ ), Դաւիթ եւ Աբաս ` կացին առանձնակ թագաւոր, մէն միոյ բերդի ( Նորբերդ եւ Մածնաբերդ ), ՚ի սահմանս Տաուշ կամ Տուչքատակ գաւառի, զորս միով անունամբ երկրի Թագաւորք Առանայ կոչեմք. զի երկիրն այն մինչեւ յաշխարհն Սիւնեաց ` Առան կոչէր ՚ի միջին դարս. բայց կոչին ՚ի պատմչաց մերոց եւ Թագաւորք Աղուանից, վասն տիրելոյ երբեմն Աղուանից ՚ի վերայ գաւառացն այնոցիկ: Սոցա յետին պայազատ է Սարգիս որդի Թաղիադնի ( որ ոչ եւս կոչի թագաւոր ), ազգ քսաներորդ հինգերորդ սկսեալ ՚ի Մանուէլէ Բագրատունւոյ:

               Նշանակ իւրաքանչիւր ազգի կամ նոր սերնդեան է կոճ ծառոյն, ուստի եւ ճնճղկի: Կ. նշանակէ զկին Բագրատունւոյ, կամ զդուստր ( Դս. ) Բագրատունոյն տուեալ ՚ի կնութիւն տոհմակցի կամ օտարի:  

[2]             katapan կամ  Kadapan, ըստ ոմանց ՚ի լատին բառէ Capitaneus յեղեալ, նշանակէ գլխաւոր կամ զօրավար. այլ հաւանօրէն ՚ի յունականէն , ընդհանրական կամ ամենապետ նշանակելով, եւ լաւ եւս ըստ հայումս Համակար. որպէս կոչէին պաշտօնեայք ոմանք Սասանեանց ՚ի Հայս. իսկ Կատապան անուանէին տեղակալք մարզպանք կայսերաց ՚ի հեռաւոր նահանգս կամ ՚ի գաղթականս:

[3]             Արիստ. Լաստիվ. Գլ. ԺԷ:

[4]             Վարդան, Կ:

[5]             Ջուանշիր Պատմիչ Վրաց:

[6]             Լաստիվերտ. ԻԴ:

[7]             Ըստ որմանց ՚ի Քրդաց ծագեալ է տոհմս Շէտտատի. պատմիչ մեր Վարդան յիշէ ( Գլ. ԾԶ ) յառաջին կէս ԺԱ դարու զնախամայր սոցա Մամ անուն, որ գայ ՚ի Պարսից երեք որդւովք ( որք կոչէին Պարզուան, Լէշքարի եւ Փատլուն ), ՚ի գաւառն Փառիսոսոյ սոքա խորամանկութեամբ զմայր իւրեանց տուեալ պատանդ ` տիրանան բերդորէից գաւառին, ապա մի ըստ միոջէ սեփականութեանց Գանձակայ, Պարտաւայ եւ Շամքորոյ, սպանեալ կամ հալածեալ զիշխողս նոցին: Անդրանիկն վաղ մեռանի. երկրորդն սպանանի յորսի ՚ի կրտսերոյն. սա ( Փատլուն ) նոյնպէս դաւանօք եւ սպանութեամբք տիրէ եւ այլոց կողմանց Աղուանից. իսկ ընդ հզօրագոյն թագաւորս ` Հայոց, Վրաց եւ Գուգարաց ` « գոռ դնէ … եւ նեղէր զնոսա. տիրեաց եւ Դունայ »: Սա ինքն թուի հայր Ապուլսուարայ: Արտաքին պատմիչք յառաջ քան զսոսա յիշեն նախ զՄուհամմէտ ՚ի կէս Ժ դարու, յետ նորա զԱպուլ Հասան եւ Մէրզէպան. առ Ա Փատլունիւ ( որ է Ֆազլ ըստ Արաբաց ), յիշի եւ Ապուլֆէթ: Մուսա ՚ի նմին տոհմէ, եւ որդի նորին Ալի, եւ սորա որդի Նուշիրվան:

[8]             Վարդան, ՀԱ:

[9]             Վարդան, ԾԹ:

[10]           Վասն սորա կամ Մանուչէի ասացեալ թուի Մատթէ ոմն Պատմիչ կորուսեալ, զայս բան. « Պարսպեաց զքաղաքն եւ կանգնեաց զբրգունսն եւս », ՚ի թուին ՇԽԱ (1092): Նորին պատմչի մնայ եւ այս բան, անստոյգ ժամանակաւ. « Ետ հրաման Բուլքանացն պաշարել զամուրն Անի »: Եւ գտանին հատուածք բանիցս ՚ի Բառագիրս Ստեփանոսի Ռօշքեան Կամենիցացւոյ:

[11]           Ստեփ. Ուռպել. Թուղթ:

[12]           Վարդան, ԿԳ:

[13]           Վարդան, ԿԳ:

[14]           Ըստ ոմանց արդէն եդեալ էր նշան դենին յաւուրց Ալփ - ասլանայ, եւ ՚ի մսքիթ եւս փոխեալ զկաթողիկէն. վասն որոյ թագաւորն Դաւիթ ժողովով եպիսկոպոսաց, քահանայից եւ կրօնաւորաց Հայոց ` մեծաւ հանդիսիւ ետ օրհնել վերստին զկաթողիկէն:

[15]           Մատթէոս Ուռհայեցի:

[16]           Սամուէլ Անեցի:

[17]           Մատթէոս Ուռհայեցի:

[18]           Վարդան, ԿԹ:

[19]           Վարդան, ՀԱ:

[20]           Վարդան, ՀԱ:

[21]           Իպն - էլ - Աթիր եւ Այնի:

[22]           Տե ' ս յէջ 41:

[23]           Սամուէլ Անեցի:

[24]           Վարդան, ՀԱ: Բայց այլ ժամանակագիր 80, 000 աւ ասէ եկեալ զՇահի Արմէնն. զկոտորեալսն ՚ի զօրացն 7000, զգեեալսն 2000, եւ այլ եւս ձեռբակալեալս 500, յորոց 150 մեծամեծ ամիրայք էին:

[25]           Սամուէլ Անեցի:

[26]           Վարդան, ՀԴ: Սամուէլ ասէ. « Սուլտանն Խորասանայ անթիւ բազմութեամբ եկեալ ՚ի դուռն քաղաքին Անւոյ եւ զարհուրեցոյց զբնակիչս սորա. եւ յետ սակաւ աւուրց դարձաւ յաշխարհ իւր, ոչինչ կարացեալ սանանել նմա. զի Տէր պահպանէր, եւ ինքն հովանի աջովն իւրով, որ օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն »: Եւ աստանօր թուի աւարտեալ հեղինակին զժամանակագրութիւնն. այլ յետ սակաւուց նա կամ այլ ոք յաւելու. « Յետ 30 աւուր գայ գաղտագողի աղուէսաբար, եւ հար զթագաւորն Գորգի, եւ զաւար նորա էառ, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր »:

[27]           Վարդան, ՀԶ:

[28]           Զայսոսիկ ուսանիմք ՚ի յիշատակարանէ գրոց ՚ի Հաղբատ յամի 1172-1175:

[29]           Այսպէս իմանամ զբանս Վարդանայ ( ՀԶ ), որ ունի մթութիւն. « Ի նմին ժամանակի ել ՚ի բանտէն Կարուց մեծ իշխանն Ապիրատն, եւ եկն ՚ի յԱնի. սա էր եղբայր եպիսկոպոսի քաղաքին Տեառն Բարսղի, որ աղաչեաց զթագաւորն Վրաց, եւ ետ փոխան նմա ամիրայ, եւ առ զնա, եւ ԺԷՌ (17000) դահեկան »:

[30]           Վարդան, ՀԸ: