Շիրակ

43. ԱՐՋՈՅ-ԱՌԻՃ ԵՒ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ

Արջոյ-Առիճ գիւղ, ռամկորէն Ալաճա, է ՚ի հարաւոյ Բագնայրի իբր կէս փարսախաւ հեռի, ՚ի բարձրանիստ վայրի, յարեւելեան ստորոտս Ալաճա լերին, որ յիւր անուն կոչի կամ ինքն յանուն լերինն. փոքր եւ սակաւաբնակ: Թէպէտ անյիշատակ ՚ի գիրս, այլ ՚ի մնացուծոյ հոյակապ եկեղեցւոյն եւ յարձանացն ` վկայն եղեալ բարգաւաճ մենաստան իշխանաշէն. բայց զի կիսակործան է եւ քարինքն անկեալ բազում մասամբ, ոչ շինողն յայտնի եւ ոչ ժամանակ շինութեանն, եւ մնացեալ թուաւոր արձանագիրքն համօրէն ԺԳ դարու են: Եկեղեցին սակաւ ինչ փոքր է քան զԲագնայրին, եւ նման նմին յերկուս բաժանեալ ` ՚ի տաճար եւ ՚ի ժամատուն. նուազ է քան զնա եւ ըստ շքեղութեան ժամատունն կամարակապ է անսիւն, երկուստեք խորանի տաճարին կան վայելուչ մատրունք փոքունք կամ աւանդատունք գմբեթայարկք: Այլ այս ամենայն կիսափուլ, ՚ի 1844 ամէ եւ այսր, ըստ ասելոյ տեղացեաց, որով եւ շատք եւ հնագոյնք յարձանացն անհետացեալք. բայց մնան ինչինչ ՚ի ժամատանն, յորոց ստուգի Ս. Աստուածածին կոչիլ եկեղեցւոյ. եւ միոյ ` ՚ի մատրանցն Ս. Լուսաւորիչ: Յետին թուական արձանացն է 1289 ամի, իսկ առաջին ՚ի 1207 եւ է Պարսամայ յառիսի Օշականայ, որոյ գոյ եւ ՚ի Բագնայր արձանագիր, եւ աստ տայ նուէրս ՚ի յիշատակ եղբոր իւրոյ Խուրտի, խանգարեալ արձանաւս.

Թվ. ՈԾԶ.. ( Ողորմ ) ութեամբն Աստուծոյ ես Պարսամաւ ծառա Քրիստոսի որդի Հասանա … միաբանեցա սուրբ ուխտիս եւ ետու զիմ հայրենի ա … կոչի վասն յիշատակի եղբաւրն իմոյ Խուրտ … սպասաւորք սուրբ ուխտիս փոխարէն հատ … զտաւնին զեկեղեցիս զողջ անխափան … թին եւ կէսն Խուրտին որք հաստատուն … յրկան հեղի եւ հանդարտի …

Սակաւ ամօք զկնի (1213) Յովհաննէս քահանայ ` որդի Հռոմեանց Կոստանդին երիցու, տայ ընծայ, որպէս եւ ՚ի Բագնայր տեսաւ. բայց անուանք տեղեացն կամ տեսակք ընծայից ջնջեալ են յարձանսն:

Ի Թվ. ՈԿԲ Շնորհիւ բարերարին Աստուծոյ ես Յովհաննէս քահանայ որդի Հոռոմեանց Կոստանդի քահանայի միաբանեցա սուրբ ուխտիս եւ գանձագին արարի... եւ ընծայեցի յԱրջու Առճի ի սուրբ Աստուածածինս ի ձեռն տէր Գրիգորի որդոյ Ապուղամբի եւ փոխարէն ինձ տուեցին յամէն ամի: Եխ: աւր ժամ անխափան: Եի: ինձ: Եե: Սիսվարդին: Եդ: Խաչերեսին Եե: իմ ծնողաց: Եբ: Խոցագեղին: Եդ: Միխայլի: Եա: Կատային որ հաստատ պահեն աւրհնին յԱստուծոյ եւ որ խափանեն նզովին ամէն:

- Ա ' յլ արձանագիր ծանուցանէ զի տէր կամ ժառանգորդ վանացն ` էր Գրիգոր Ապուղամբենց արքեպիսկոպոսն Անւոյ, որով գուշակի զի եւ նորին նախահարք էին կանգնողքն. եւ որպէս ՚ի Բագնայրի ` աստ եւս սահմանէ քառասունս պատարագաց վասն առաջնորդի ուխտին եւ միաբանիցն, եւ թերեւս ՚ի նմին իսկ 1215 ամի:

Հրամանաւ Տեառն Գրիգ ( որի արքեպ ) իսկոպոսի որ էր ժառանգորդ սուրբ ուխտիս եւ բնակիչք վանացս հայր Գրի … վարդապետս Գերսամս եւ եղբարքս սահման եդաք յիշատակ ննջեց... մինչեւ ցվերջինսն որք միաբան ի սուրբ յուխտս հանգուցեալ են պատարագել զՔրիստոս... ալ յայտնութեան զպահքն: Եը: աւր անխափան զամենայն եկեղեցիքս եւ միա... անին որ ի Քրիստոս փոխի հաւրն եւ վարդապետին: Եդ: Եխ: եւ իրիցոյն եւ բնաբեղաին: Եգ: Եխ: եւ աշխարհական հաբեղաին եւ աշխարհական հաբեղաին եւ մանգանն: Եբ: Եխ: եւ ամենայն եղբայր աւր Եա ժամ արասցէ եւ որ պատարագող չէ Եժ կանոն աղաւթս արասցէ. Որք հաստատուն պահեն զգրեալս աւրհնին եւ մասնակից եղիցին սուրբ պատարագացս:

Վերջին արձան յիշատակի 1289 ամին, է Որդեկայ երիցու Կողբայ, որ անդ զայգին Պասաւենց կոչեցեալ յանուն հաւուն իւրոյ քահանայի, նուիրէ Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ վանացս գրելով այսպէս.

Շնորհիւն Քրիստոսի ես Որդեակ երէց Կողբցի որդի Դաւթի թոռն Պառաւ իրիցայ միաբանեցա սուրբ ուխտիս Արջու Առճոյեւ ետու ընձա ի սուրբ Լուսաւորիչս Գրիգոր դիմ հայրենի այգին որ ի Կողբ է որ Պառաւենց կոչի եւ զներքն տունն որ ես շինել եմ եւ փոխարեն հատուցին մեզ հայր Անդրէաս եւ այլ սպասաւորք յամենայն ամի պատարագ ի տաւնի Աւետեց Աստուածածնին: Եը: աւր: Եբ: ի.. իմ մաւրն Թագոհէ Եա կենակցի իմ Մամըսթէ: Եբ. ազգաց իմ յորոսնու Եբ ինձ Որդեկիս. եւ որք զյիշատակս մեր հաստատ պա աւրհնին յԱստուծոյ եւ որք խաբանեն որոշին ի Քրիստոսէ: Չ: Լ: Ը: Իմ բազում մեղաց թողութիւն արարէք:

Այլ եւս արձանքն ինչ նշանակեսցին ՚ի ստորեւդ [1]: - Զկալուած վանացն որ յայգիս Մրենոյ եւ Օշականայ ապահարկ արարեալ է Սահմագին Պատրոն Անոյ յամի 1273, Երեք միայն վանահարք յիշին յարձանքդ: Վարդան, Գրիգոր ` առ Գրիգորով արքեպիսկոպոսաւ, որ է յառաջին քառորդին ԺԳ դարու, եւ Անդրէաս յամին 1289:

[1]        Կամաւ բարերարին Աստուծոյ մեք Առիւծս եւ Շուշիկս միաբանեցաք ի սուրբ ուխտս Արջու Առճի եւ տուաք զմեր գանձագին տունն որ ի սուրբ … ի կալին. եւ հայր Վարդան եւ այլ միաբանքն հատուցին մեզ Եզ աւր ժամ … Շուշկան: Եա: Ազգին: Եա: Ասթերին: Եա: Տիկնոչն: Եա: Կարապետին. կատարողք աւրհնեայ եղիցին յԱստուծոյ. Կամաւքն Աստուծոյ ես հայր Վարդան եւ այլ միաբանք սահմանեցաք զԱստուածածին խոր … հասարակաց լինի ժամն որ խափան …

          Ես Պարոնիկս միաբանեցա սուրբ ուխտիս Արջու Առճոյ եւ ետու զիմ գանձագին հողերն զԳերմստու տնափնիքն առաջի եղեզն Գինեկոյ ճանապարհն միջի եղէզն …

          Յանուն Աստուծոյ հայերնիք որ կա վանիցս այս է. Բախչին բուրքն եւ ախոռն եւ Եզ պատարագ Եբ աւր Լոյսոտին եւ Եբ Խաչոտին եւ Եբ ծնողաց նոցա. Փոլկարարոց կուղպակն եւ տունն ի ներքեւն. Եզ աւր պատարագ Եգ աւր Բունկանն եւ Եգ Մխիթարչին. Աբդլմսեհէ տունն Եդ աւր ժամ Յովաննիսի տունն աւր Եգ ժամ Եբ իւրեանն եւ Եա իւր աւրն. Սարաճ փողոցին կուղպակն Եդ ժամ Եբ աւր Շնահուորկանն եւ Եբ Գէորգա: եգեդիմին Եբ տունն եւ տան տեղ մի Եգ աւր ժամ գանգատին եւ տակառքն Եբ աւր ժամ Պետրոսոյ. Ես Լիսոտս այլ ետու Եգ արտ եւ ետուն ինձ Եգ ժամ. Գրիգորի որդի Ապահերժի եդ տուն վանիցս մաւտ ի սուրբ կաթողիկէ ի հիւսիս կոյս եւ առ ժամ ի տարին Եա իւր հաւրն Եա Մարեմկանն Եա Եղբայրկանն եւ Եա իւրն անխափան:

               U Ես Առիւծս որդի Մխիթարա Ճոնին ետու զիմ հայրենի Եբ արտերն որ ի յա … քիակս է ի սուրբ ուխտս եւ փոխարէն հատուցին սուրբ եղբարքս  Եբ աւր պատարագ ի տաւնի Հռիփսիմեանց յամէն ամի Եա ինձ Եա Նուրսթէ. կատարիչք աւրհնին ի Քրիստոսէ:

          Ես Հազարդեղս միայբանեցայ սուրբ ուխտիս եւ ետու ընծայ տուն Եա. եւ սպասաւորք սորայ հատուցին ինձ Եբ պատարագ ի տաւնի սուրբ Գէորգին յիշեցէ Քրիստոս Աստուած զՄխիթար զԹանկիկն եւ զՍիմէոն եւ զՓոփխիկն զԱզիզ որք միաբէն եւ ընծայաբերք եղեն զՆորհատն զԳոհարն զՏիկնաց …