Շիրակ

48. ՏԵԿՈՐ

Երրորդ շինատեղին մեծագոյն եւ հնագոյն քան զառաջինսն ` է Տեկոր գիւղ, խառն բնակեալ ՚ի Հայոց եւ ՚ի Թուրքաց, իբր կիսով փարսախաւ կամ նուազ եւս հեռի յարեւելից Խծկոնից, ՚ի հարաւոյ կամ յաջմէ իւրանուն գետոյն, յերից կողմանց լեռնապատ, արձակ յարեւելից կուսէ գոլով: Անուանակցութեամբ գետոյն յայտնի նշանաւոր եւ գլխաւոր տեղի բնակութեան լինել ՚ի հնումն, որում վկայ եւ մեծաշէն եւ հաստակառոյց անկործան եկեղեցին, քան զյոգունս եկեղեցեաց Հայոց ` գուցէ թէ եւ քան զբնաւս ` հնագոյն, վասն այնորիկ եւ արժանի քննութեան ճարտարապետական արուեստիւն. զի բազում իւիք զանազանի ոճով յեկեղեցեաց Անւոյ, չորիւք եւ հնգօք դարուք երիցագոյն քան զնոսա գոլով. եւ մեծատարր զանգուածովն կանգուն կացեալ այնքան դարս, թէ եւ նորոգեալ երբեմն: Քառակուսն եւ ձեւով 27 Չ. ընդ երկայնն արտաքուստ, այսինքն որմովքն հանդերձ, եւ նոյնպէս ` ընդ լայնն 18. կիսաբոլոր խորանին արտաքս քան զկարգ որմոյն հանեալ է. եւ առաւել նորաձեւ այս է ` զի եւ երկոքին որ առ նովաւ աւանդատունք կամ մատրունք կրկնայարկք, նեղք եւ երկայնք, արտաքս քան զհասարակ կողմանցն ելեալք են ընդ Հ. եւ ընդ Հր. իբրեւ երեք Չ եւ ՚ի յաւելեալ մասունս անդ նոցին ` յարեւմտեան որմունսն ` երկար կիսաբոլոր դատարկ գործեալ: Չորք քառակուսի եւ յոյժ ստուար սիւնք իբր երեք չափ թանձունք ` կամարակցութեամբ ՚ի կողմանց խորանին եւ աւագ դրանն ` ամբառնան զգմբէթն, որոյ ներքին գդակ խողովակաձեւ իմն երկար գոգացեալ է, այլ արտաքին կոնն տափակագոյն եւ լայնագիր է քան զայլոց եկեղեցեաց Շիրակայ. վկայ եւ այս հնութեան ոճոյն, որպէս եւ անսեթեւեթ պարզութիւն ներքնակողման եկեղեցւոյն: Աւագ դուռնն արեւմտակողման այժմ խցեալ է, որպէս եւ մի ՚ի հիւսիսայնոցն. ունի դուռն եւ ՚ի հարաւոյ. ՚ի վերայ զուգակ ցածուն սիւնակցաց ` պարզեալ են պայտաձեւ կամարք բարաւորաց դրանցն աւելի քան զկէս բոլորակի [1]: Ի ճակատին փոխանակ սովորական սեանց ` երեք երեք մոյթք են կրկնամասն քառակուսիք, եւ ՚ի միջի վերջնոցն այսինքն որ ՚ի ծայրսն, մէն մի լուսամուտք, եւ քիւ կամ դրուագեալ գօտի քանդակին որ ՚ի վերայ նոցա ոչ է ուրոյն եւ անջատ, այլ ընդ բովանդակ երկայնութիւն ճակատուն անընդհատ ձգեալ եւ բոլորեալ զպատուհանօքն, գոյ եւ զոյգ մի անձուկ լուսամուտից յեռանկիւնաձեւի ճակատուն եւ խաչքանդակ ՚ի միջի նոցին եւ ՚ի վերոյ, եւ լուսամուտ եւս փոքր վերագոյն քան զայն. իսկ գմբէթն չունի շուրջանակի լուսանցոյցս: Այսպիսի զոյգ եւ բարձր լուսամուտք անձուկք եւ եւս փոքրագոյնք, են եւ ՚ի կողմնական երեսս եկեղեցւոյն, առանց խաչքանդակայ. իսկ ստորին կողմն ունի երիս սիւնս վայելչաձեւս աստի եւ անտի դրանցն եւ ՚ի ծայրսն, եւ երեք պատուհանք նըմանք ճակատուն, նոյնպէս եւ քիւքն միահետք: Շուրջանակի զեկեղեցեաւն են սալք կամ աստիճանք քարեղէնք հինգ կամ վեց կարգ, որպէս եւ զկաթողիկէիւ Անւոյ, այլ մեծ մասն աստիճանացն արդ հողով ծածկեալ է: - Դէսիէ ճարտարապետ եւ պատկերահան որ ( ՚ի 20 սեպտեմբերի 1839 ամին ) ձեւագրեաց զարտաքին եւ զներքին եկեղեցւոյս, ճանաչէ զնախիսլամական հնութիւնն, եւ զպայտաձեւ կամարացն ոճ ( որ արարական կարծիւր ), բնիկ այսր կողման, այսինքն հայկական համարի, ոչ այլ ուրեք հնագոյն քան ՚ի սմա տեսեալ [2]. եւ վասն ընդհանուր արուեստի կերտուածոյն եւ ամրութեանն ` փափագէ իմն նմանել նմին եւ ՚ի Փռանկաստան [3]: Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյն կայ ՚ի բարաւորի աւագ դրանն, այլ քարանցն խախտեալ եւ տեղափոխեալ է ուրեք, եւ ՚ի չորս տողս բովանդակեալ, այլ եւ այլ մեծութեամբ տառից. ՚ի սկզբանն թերատ բառք ինչ կան, թերեւս մասն այլոյ արձանագրի որ երեւի ՚ի վերոյն.

Ուրանայ եւ Հոռո … ( ե ) պիսկոպոսի եւ Տ … յրոնի Տեկորոյ վանաց երիցու եւ Մանանայ հազարապետի հիմնարկեցաւ տեղիս ի ձեռն Յոհանու Հայոց կաթողիկոսի եւ Յոհանու Արշարունեաց յիւր բարեխաւսութիւն եւ բոլոր ազգիս եւ ամուսնի եւ որդեկաց եւ սիրելեաց եւ սրբոյ Սարգսի. Սահակ Կամսարական շինեաց զայս վկայարան.

- Անսովոր իմն թուի անուն վանաց երիցուն որ թերատ մնայ.. յրոն հաւեալ. իսկ Մաննան հազարապետ անծանոթ է մեզ ՚ի պատմութենէ [4]. այլ երեքին այլ անուանքն ` կաթողիկոսին եւ եպիսկոպոսին Արշարունեաց եւ Կամսարականին Սահակայ, որ է անշուշտ երէց եղբայր քաջացն եւ սիրելեաց Ներսեհի եւ Հրահատայ, զուգին վերջին ամաց Ե դարու, եւ ոչ այլում ժամանակի. վասն որոյ կաթողիկոսդ Յովհաննէս ` հարկ թէ քաջածանօթ Մանդակունին իցէ. նաեւ թուականին պակասութիւն եւս վկայ է ` յառաջ քան զգիր Հայկականին լինել. Ապա քաջ դիտողութեան պատկառանօք յարդարութեան արժանի է տաճարս այս, որոյ չափական թանձրութիւն որմոցն եւ եռաչափեան սեանցն ` կանգուն եւ անսասան պահեաց զայն ` այս չորեքտասան դարք, ՚ի վերայ այնքան սասանութեանց երկրի եւ բաղխման բանակաց ՚ի բազմամարտ դաշտագետինս Շիրակայ, եւ թէպէտ ոչ որպէս զեկեղեցիս Խծկոնից ասեմ իսպառ անարատ մնացեալ, այլ դոյզն կարկատանօք ` ցարդ իսկ ըստ բաղդի ` պաշտի ՚ի մերազնեայ բնակչաց գեղջն: - Յարձանսն մերթ յանուն սուրբ Սարգսի եւ մերթ Սրբոյ Երրորդութեան կոչի տաճարդ. թերեւս գոյր անդ եւ եկեղեցի կամ մատուռն ` որոյ չերեւին հետք: Հնագոյն յարձանսն, որք ամենեքին թուաւորք են, յետ վերոգրելոյդ ` է Խոսրովանուշայ թագուհւոյ, կնոջ Աշոտոյ Ողորմածի, յամի 971.

Թ. ՆԻ Յանուն Աստուծոյ ես Խաւսրեւանիւշ Հայոց թագուհի հաստատեալ եմ զՏեկորոյ չարյեատն յեղն կայթ մի. արդ մի ոք իշխեսցէ լուծանել ի սուրբ Երրորդութենէս:

- Յետ սորա ութեւտասն ամօք զկնի, այսինքն է յամին 989, արձանագրեալ է տողաչափ բանս.

Ի ՆԼԸ Թ. Յանուն Աստուծոյ ես Գրիգորիկս ետու …

Այսչափ փորագրեալ գոլով մնացեալ է, իսկ հետեւորդն նկարադեղով գրեալ էր, վասն որոյ եւ ջնջեալ: - Յաղեղնաձեւի դրանդեացն կայ յիշատակ այլոյ Բագրատունի թագուհւոյ, յամի 1008 եւ ամուսնոյ իւրոյ Գագկայ-Աշոտոյ թագաւորի, յամի 1014 որք ամենայն պընդութեամբ ապահարկ առնեն զՏեկոր:

Ի ՆԾԷ թուականութեանն Հայոց Յանուն Աստուծոյ կամ եղեւ ինձ Կատրանիդէ Հայոց թագուհի դուստր Վասակա եւ ամուսին Գագկա թողեալ եմ զՏեկորոյ չարյատն վասն Գագկա շահանշահի արեւշատութեան եւ իմ որդեացն. եւ վերակացուք սորա պարտական են զԵրանի որում թողութիւն ասեն հանապազ, արդ թէ ( մի ) ոք իշխիցէ լուծանել ի սուրբ Երրորդութենէն. Եւ ես Աշոտ թագաւոր հաստատեցի եւ թողեալ եմ զհարկն բնովիմբ յաւիտենից եւ զթաստակն վասն իմ արեւշատութեան եւ իմ ծնողաց եւ եղբարց եւ զաւակաց իմոց որ աւր, Եթ: Եկ: Հաոց Ն: Կ: Գ: էր արդ եթէ ոք հակառակ գա կամ հարկիս կամ չարիատիս թողլուս յժը իցն նզոված է երերեալ լիցի որպէս Կաեան անիծեալ որպէս Քանան բաժին նորա ընդ Ուդաի եւ ընդ խաչահանուացն եղիցի. վասն սուրբ Սարգսի շինութեան եւ վասն մեր հոգեացս ազատեցաք զազգ եւ հայր եւ մայր եւ որդիքս. արդ մեր մեղացս եւ մեր ազգի մեղացս տէր է որ ընդդիմանա …

Յետ սակաւ ամաց, 1018, նոյնպէս ապահարկ առնէ Թաթուլ ոմն, որ կամ տէր էր տեղւոյն կամ հարկահան.

Ի ՆԿԷ թկ. Յանուն Աստուծոյ ես Թաթուլս թողեալ եմ զՏեկորո հարկն վասն Յէվանէս թագաւորի եւ իմ որդոյն երկար արեւշատութեան. արդ եթէ ոք հակառակ կա իմ մեղացս եւ իմ ազգի մեղացբ պարտական է առաջի ատենին Քրիստոսի:

Յամի 1036 միաբանք Խծկօնից եւ եկեղեցպան Տեկորոյ հաստատեն զիրաւունս կիրառութեան ջրոյն Տեկորոյ. զի չորս օր այսմ գեղջ անկ էր, եւ երեք ` Ագարակուց գեղջըն, ըստ սահմանի առաջնոց թագաւորաց եւ ըստ վկայութեան ծերոց եւ գիտողաց, որոց հարց եւ փորձ արարեալ ` վերստին հաստատեցին զառաջին սահմանն.

ՆՁԵ թկ. Հայոց ի թագավորութեան Յիվանէսի շահանշահի եւ հայրապետութեան Տեառն Պետրոսի Հայոց վերադիտողի եւ ի տէրութեան Սարգսի արեւելից Դուկիս ես Հապ … շահիկս եւ եկե ( ղե ) ցպանս միաբան եղբայրաւքս Խծկաւնից վանսն Տեկորոյ ջրոյս եւ Ագարակուց ուզելս զինչ առաջի թագաւորու … ն լել է: Եդ: գիշեր Տեկորոյ է: Եդ: աւր եւ: Եգ: գիշեր Ագրկուց հարցի.. երս եւ դիտողս նզովուք եւ երդնլով աւղորդն այտ է. եթէ ոք հակառ կայ: Եյ: Եժ: Եը: հայրապետաց նզոված է բաժին ընդ Յուդաի եղիցի եւ ընդ այլ աստուածավաճառին եղիցի եւ ընդ այլ չարագործաց որ ատելի են Քրիստոսի. ի գարնմէն ի վեր մնչեւ յաշունն հանապազ գայր ջուրն լերինն անխափան:

Որպէս վերծանի յարձանագրութեանդ ընդ թագաւորի ժամանակին ` Յովհաննու, եւ ընդ Պետրոսի կաթողիկոսի յիշի եւ Վեստն Սարգիս ` Դուկ Արեւելից, եւ յայտնի ` պայազատ տէր գոլ տեղւոյն. որոյ եւ կինն ` դուստր Գրիգորի Մագիստրոսի յամի 1042 ազատագրէ զՏեկոր ՚ի պաշդխոտ կոչեցեալ հարկէ.

ՆՂԱ Թվ. Յանուն Աստուծոյ ես Տիկ ( ն ) աց տիկին դուստր Քրգորոյ Մագիստըռոսին եւ ամուսին Սարգսի արեւելից վեստիս թողեալ եմ զՏեկորոյ զպաշդխոտս շահանշահի արեւշատութեան եւ իմ ծնողացս հոգոյն արդ եթէ ոք հակառակ կա իմ ծնողացն մեղացն պարտական է առաջի ահեղ ատենին Քրիստոսի բաժին ընդ Յուդաի եղիցի կատարիչ հրամանիս աւրհնեալ եղիցի.

Ծառայիկս յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս:

Առաջինն յարձանացդ յայտ արար զի անդստին ՚ի Ե դարէ գոյին վանք հաստատեալ ՚ի Տեկոր, որ է ասել յաւուրց անտի Թարգմանչաց. յետ այնր ժամանակի մինչեւ ՚ի Բագրատունեացն արձանագիրս, մի անգամ միայն գտանեմք զանուն Տեկորոյ, կամ լաւ եւս զՏիկորեցւոյ Յովհաննու, թերեւս առաջնորդ եղելոյ վանացն. զոր իբրեւ մոլորեալ ոք ՚ի կրօնս ` ՚ի բաց որոշեալ է ` կաթողիկոսն Յովհան Օձնեցի ` ՚ի ժողովի Նոր քաղաքի ( Վաղարշապատու ), յամի 724 [5]:

[1]        Զայս քաջ նկատեալ Դէսիէ Փռանկ ճարտարապետի, ոչ բիւզանդիկ ` այլ հնդիկ իմն ոճ նշմարէ, եւ զի չեւ եւս էր ասէ Արաբացւոց մտեալ ՚ի Հայս, ապա հաւանելի է թէ ՚ի քրիստոնէից մուծաւ առ Արաբացիւ ` ձեւս այս յարեւմտեան Ասիա:

[2]        On s'est longtemps persuadé que ces sortes d'arcades avaient été exclusivement employées, dans l'origine, par les artistes musulmans; mais en les retrouvant dans cette contrée appliquées à un temple chrétien, et à une époque où l'Arménie était exclusivement chrétienne, il faut, je pense, accorder que le principe de ce genre d'architecture est dû plutôt aux chrétiens qu'aux musulmans ... Ce système de construction est donc bien évidemment originaire de ces countrées. - TEXIER.

[3]        Le caractère de cette construction se naturaliserait facilement en France, et l'on pourrait en faire d'heureuses applications dans les églises de village: c'est surtout la solidité de la structure qui devrait le faire prévaloir. - TEXIER. I, 120.

[4]        Քաջիկ քննելի են տառք արձանիդ. թերեւս Մանանն իցէ Վահան մեծն եւ քաջն Մամիկոնեան:

[5]        Զայս յիշէ Յովհաննէս Սարկաւագ հակիրճ տող մի բանիւ, որ կարեւոր կայծ իմն է ՚ի լոյս եկեղեցական պատմութեան մերոյ: