Շիրակ

51. ՄՐԵՆ

Ի շրջասփիւռ սահմանս Նախճաւանի ոչ նշանակի ամենեւին շէն տեղի, եւ սակաւք ՚ի ստորին գնացս գետոյն Տեկորոյ. առ որով յահեկէն ` որ է ՚ի Հ., փարսախաւ հեռի ՚ի Հր. Ել. Մաւրիկոյ ` փոքր գիւղն Պաճալը կամ Բաճալա, յորում միայն աւերակք երեւին. եւ խոնարհագոյն եւս իբր կրկին փարսախօք Տիւզ-Կէչիտ, զի են անդ անցք գետոյն, որպէս եւ ՚ի հանդիպոյ նորա ընդ Ախուրեանն. եւ փարսախ մի եւեթ հեռաւորութեան է ընդ երկոսին: Եւ եւս խոնարհագոյն եւ երկու մղոնօք եւեթ ՚ի վերոյ խառնրդոց Տեկորոյ ընդ Ախուրեան ` նշանակի փոքր տեղի ինչ Քիշ անուն, այլ չգիտեմ որպիսի:

Իսկ ՚ի միջոցի տեղւոջ երկոցուն գետոցն իբրեւ մղոնաւ հեռի յերկուցն եւս, որք ցամաքակղզի իմն եռակողմն գործեն անդանօր, եւ երկու մղոնօք եւեթ ՚ի Հս. Բագարանի, կան աւերակք յետին շինի արեւմտեանն Շիրակայ, հռչակաւորն Մրեն, այժմ Գարապազ կոչեցեալ, վասն այգեստանեայցն շուրջ յոլովութեան, զոր ոմանք վասն աւերածոյն սիրեն կոչել Խարապա ( աւեր ). զի այնպիսի իսկ է տեղին ընդարձակ եւ խուռն աւերօք բազում շինից, որք եւ արտաքոյ սահմանացն ` յայգեստանսն երեւին, եւ համարին լինել գերեզմանք նախնի բնակչաց Մրենոյ: Անուն տեղւոյս յիշի զառաջինն ՚ի պատմութեան մերում ՚ի կէս Ե դարու, առ Վարդանամբք, ՚ի սակս երիցու տեղւոյն ` Խորենայ, որ ընդ մեծին Ղեւոնդեայ երիցու Վանանդացւոյ ` նախապատիւ այլոց երիցանց կարգի ՚ի ժողովի. եւ դարձեալ ` ընդ նմին ` իբրեւ այր մեծարոյ եւ ճարտարաբան նուիրակ առաքեցաւ առ Ս. Վարդան, աղերսել յետս դարձուցանել զնա ՚ի ճանապարհէ պանդխտութեանն ՚ի Յոյնս: Այլ փառք տեղւոյն, որոյ ստուերախառն շուք մնայ ցարդ, պայծառացան ՚ի սկիզբն Է դարու, յորժամ Դաւիթ Սահառունի իշխանապետ կարգեցաւ Հայոց, թերեւս զի տէր էր տեղւոյն կամ զի Սահառունեաց տոհմի վիճակ էին սահմանքս, գուցէ եւ ոստան նոցին. « եւ ՚ի հրամանէ նորուն շինէր իսկ եկեղեցին գեղեցկայարմար որ ՚ի քաղաքագեղն Մրեն », ըստ բանից Յովհաննու կաթողիկոսի. եւ ամենայն յետագայ պատմիչք, Ասողիկն, Սամուէլ, Վարդան եւ այլ ժամանակագիրք, իբրեւ յոյժ հրաշակերտ եւ աշխարհահռչակ շինուած յիշեն զեկեղեցին կամ զկաթողիկէն Մրենոյ. եւ զշինութիւնն կամ զհիմնարկութիւնն ասեն յամի 613 - 614. եւ արդարեւ մնացուածք նորին ` զնոյն վկայեն ակներեւ, բաղդին պահեալ զնա ` թէ ոչ ամբողջ ` այլ ոչ եւ իսպառ քայքայեալ, որպէս այլ շէնքն, եւ ապարանք եւ զբօսարանք Բագրատունի թագաւորաց, որոց հիմունք եւ հետք լոկ երեւին, նոյնպէս եւ անուանի այգեստանեացն ` քարաշար սահմանք, զի երեսքն խոպանացեալ ` ճարակս լոկ ընծայեն արդ արօտականաց: Արդ տաճարս այս սահառունաշէն ` պարզ քառակուսի է ձեւով, 18 Չ. ընդ լայնն եւ 30 ընդ երկայն, ՚ի մտից դրանն մինչեւ յորմն կիսաբոլոր խորանին, որ որպէս զՏեկորոյն ելանէ արտաքս քան զկողմն լայնութեանն. թանձունք են որմունքն, որպէս եւ չորեքին սիւնք ՚ի միջին ` ստուարք, ոչ քառակուսիք ` այլ երկայնանիստ բազմանկիւն խարսխօք, որք հանդերձ երկոքումբք որ առ արեւմտեան մեծի դրամբն եւ քառեակ կողմնական նրբագոյն որմայեց սեամբք ` կամարօք ձգելով ` ամբառնային զհոյակապն անշուշտ գմբէթ, զանկեալն արդ եւ քայքայեալ: Երկուստեք խորանին են աւանդատունք կամ մատրունք վայելչաձեւք: Այլ նշանաւոր քան զայլ ինչ ՚ի կաթողիկէիս, ըստ այժմեան մնացուածոց, են բարձրաքանդակ պատկերքն ՚ի վերայ դրանցն, արեւմտայնոյն ` հրեշտակք երկու կանգուն եւ արք վեց ՚ի ստորեւ, ոմանց մատեան ՚ի ձեռս ունելով. հիւսիսայնոյն ` մանուկ ձողաբարձ խաչ ունելով ՚ի ձեռին, եւ ծեր մի երկրպագու, երկոքին եւս անկեալ ՚ի ծունր, եւ երիվար համետեալ առ նմին, զոր է կարծել զՍահառունին. նոյնպէս եւ այլ ծեր մօրուեղ երկայն պարեգօտիւ քսակ ՚ի ձեռին, եւ ծառ ՚ի թիկանց նոցին. բայց յարուեստէ ճարտարութեան զուրկ են քանդակքն: Առ եկեղեցեաւն են հին շիրիմք, կէսք արկղաձեւք եւ բարձրադիրք, այլք ըստ սովորական տարազու տափակք, եւ քանդակազարդք, այլ ոչ նրբենի որպէս զԱնւոյ: Յարձանագիրսն որ յարեւմտեան եւ ՚ի հարաւային արտաքին երեսս որմոյն ` ոչ ընթերցաւ դեռ անուն եւ թուական շինողին, զի արձան մի ՚ի վերնակողմն արեւմտեան դրանն անվերծանելի մնաց ՚ի քննողէն ` առ յոյժ բարձրութեանն. իսկ որք ընթերցանն ` առ շինասէր Բագրատունեօք են գրեալ, եւ առաջին թուականաւ յ՚ 992 ամի, որ է այս.

Յանուն Աստուծոյ ի ՆԽԱ թվականին ես Դավիթ Վարդա որդի էտու զիմ այգին զայն որ ի գետեզերն իմ ձեռաց արկել ի սուրբ կաթողիկէ ի ձեռն աստուածապատիւ եւ հոգեւոր տեառն Սահակա եւ պարտիս եմ ընգեցեալ մինչ ի միւսանգամ գազուստի զբարեկենդանին ուրբաթ աւրն պատարագն յամենայն եկեղեցիս յիմ անուն մատուցանէ. եւ որ ոք ստե կամ յապիշտակել իմ մեղացս եւ իմ ազգի մեղաց պարտական եղիցի առաջի Աստուծոյ եւ յԱստուծոյ դատապարտ եղիցի եւ մասն եւ բաժին ընդ խաշահանս կրեցէ. իսկ կատարիչ գրոյս աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց:

Զայս տուրս նուիրաց հաստատէ Սոփիա դշխոյ, իւրով յատուկ անթուական արձանագրութեամբ:

Եւ ես Սոփի դուստր մեծին Աշոտոյ Շահանշահի Հայոց եւ Վրաց թագուհի տվեալ եմ եւ հաստատեալ զԴավթի զայգին ի սուրբ կաթաղիկէ եւ ի տէր Սահակ եւ ի նորին աթոռակալս զոր ինքնս անդարձ էր արարեալ վասն Դավթի հոգոյն եւ վասն իմ եւ վասն Գագկա Շահանշահի արեւշատութեան եւ որ ոք յապըշտակել ջանայ յԱստուծոյ Բանէն … եալ եղիցին իսկ հրամանատարքն աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ:

Եղբայր դշխոյիդ ` Գագիկ Ա արքայ ` արձանագիր հրամանաւ ազատ կացուցանէ զՄրեն ՚ի Կոռ անուանեալ հարկէ.

Յանուն Աստուծոյ այս իմ հրամանք են Գագկա Շահիազնշահի ազատեալ եմ զՄրենոյ զկոռն որ ի Նախճաւանի էր զմարդոյ եւ զեզին ի ձեռն խնդրոյ աստուածապետիւ տեառն Սահակա Աշարունեաց եպիսկոպոսի որ անմոռաց խնդրէ ի Քրիստոս թողութիւն լինել մեղաց իմոց. արդ աւր ոք ընդդիմանա իմ ա ( յս ) հրամանացս կամ յիմ որդեաց կամ այլ ոք եւ իցէ պարտական լիցի մեղաց իմոց եւ իմ ամենայն ազգի եւ սպանման արեանն Քրիստոսի. իսկ կատարիչ գրոյս աւրհն եղիցի ի Քրիստոսէ. Սուրբ կաթողիկէ եւ սուրբ նշանս կնիք գրոյս. Եղաւ առաջնորդ բարոյս Հարպ Հայոց տանաւտեր. Վահան քահանայ գծող:

- Թոռն թագաւորիս, միւս Գագիկ ( Բ ), ՚ի սուղ եւ յառաջնում ամի անդ թագաւորութեանն, որ է 1041, ազատ առնէ զայլ ինչ հարկս, արձանագրելով ՚ի ստորեւ ` նմանողութեամբ բանից հաւուն իւրոյ, այսպէս.

Դ ՆՂ թուականութեանս Հայոց ի հայրապետութեան Տեառն Պետրոսի եւ Խաչկա Հաոց կաթողիկոսաց այս իմ հրամանք են Գագկա Շահնշահի որդո Աշոտո. ազատեալ եմ զՄրենոյ զհարկն զծուծ եւ մրուր զկապիճքն … իջուցին եթէ ոք ընդդիմանա հրամանաց իմոց յիմոց կամ … ով իցէ պարտական եղիցի սպանման արեանն Քրիստոս եւ ամենայն ազգի մեղաց … յժը հայրապետացն նզովեալ եղիցի կենաւք եւ ի մահու. Եղեւ առաջնորդ Հաոց տանուտէր.

Այլոց եւս արձանագիր յամի 1063 կայ սկիզբն միայն, յորմէ եւ գուշակի զի երկարաբան էր գրելին.

Ի Յաբեդական տոհմիս տոմարիս եւ թվ. Հ. ի ՇԺԲ ամաց չը …

Յարձանաց աստի երեւի լինել, Մրենոյ ՚ի հնումն Արշարունեաց գաւառի մասն, գէթ ընդ նորին եպիսկոպոսաւվիճակեալ: Նշանակելի է եւ Հայոց տանուտերանց յիշումն, որ թերեւս զՄարզպանն ` իշխան նշանակէ, որպէս եւ Հարպդ անուն զԱպլղարիպ: - Այլք յարձանացն են ՚ի հարաւակողմն եկեղեցւոյն, եւ յետ երկուց դարուց գրեալք, ՚ի կիսոյ ԺԳ դարու ցվերջն կոյս, որոց առաջին ` յամի 1251, հրամանաւ Շահանշահի որդւոյ մեծին Զաքարիայ, եւ առաջնորդի տեղւոյն, խոտիւ արգելու զանչափահասից ձեռնադրութին.

Թուակ. Չ Յամս աստուածապատիւ Տեառն Կոստանդեայ Հայոց կաթողիկոսի.. հրամանաւ մեծին Շահանշահի եւ յառաջնորդութ ( եան ). տէր Գրիգորո եթէ ոք յեպիսկոպոսաց կառառաւք ե... առնէ կամ անմուրու կամ առանց ընտրութեան մասն զ ( Յու ) դաին առցէ եւ զՍիմոնի կախարդի, ով զգիրս ջնջէ... ջնջի ի կենաց գրոյն.

Երկրորդն է յամի 1273 Սահմանդինայ Պատրոնի Անւոյ, որ ազատագրէ զհարկ այգեաց ուխտին Արջոյ-Առիճոյ (43):

Թուակ ՉԻԲ ողորմութեամբն Աստուծոյես պարոն Սահմադինս ազատեցի զսուրբ ուխտին Արջվա ( ռճ ) ո այգիքն Մրենոյ եւ Աւշակնոի խալալ եւ յերրորդ հարկէ որ բնական ազատ էր ոչ ամիրիո... ոնաւորի ոչ ում ձեռն չկա ի վերա վասն արեւշատութեան որդեց իմոց եւ քաւութեան մեղաց մե.. ազատ մինչ ի ծագումն Քրիստոսի. արդ թէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց...

Նոյն Սահմադին թուի եւ արձանագրողն յամի 1284, Սէնոպ մականուանելով զինքն եւ որդի Աւետեաց, գնելով նախ զՄրեն եւ ապա բառնալով զտասնակն կոչեցեալ հարկ հացի.

Թուակ. ՉԼԳ Կամաւն Աստուծոյ ամենակալին այս մեր արձանագիր է պարոն Սէնոպ Սահմատինս Աւետեց որդոյս եւ կենակից իմ Ուրտուրիտայ որ յառաջ գնեցի զՄերն յիմ հալալ արդեանց եւ հաստատեցաք արձանագրով եւ թողաք զՄրենոյ տասնակն հացին որ ի չարիատն նախ մեզ արեւշատութիւն եկ որդեաց մերոց եւ յիշատակ յետ ելից աստի կենացս եւ մեզ մեղաց թողութիւն եւ արձան տալ մինչ ի գալուստի Քրիստոսի, արդ էթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց զհաստատ արձանս մեր խափանել ջանայ պարտական լիցի սպանման արեն Որդոյ Աստուծոյ եւ տատաւղ նորայ սատանա լիցի եւ զյաւիտենից անէծսն ժառանգեսցէ զՈւդաի եւ զԿաենին եւ հաստատ պահաւղքն աւրհնին յԱստուծոյ. Կիկլիչանայ ամիրութեամբս գրեցաւ.

Եւ յետ ամաց չորից, այն է յամի (1288) բառնալ եւ զբաժ խաղողոյ եւ զգինւոյ, յաւելլով միւս եւս արձանագիր.

Թ. Հ. ՉԼԷ Յանուն Աստուծոյ եւ միջնորդութեամբ ամենայն երկնաին եւ երկրաին զաւրութեան ես Պարաւն Սէնոպ Սահմանադինս եւ ամուսին իմ Ոտուրտա վասն փրկութեան մեղաց մեր եւ վասն յերկար կենդանութեան զաւակաց մերոց եւ վասն շինութեան համար Մրենոյ հացին չարիատն թողել էաք. եւ հայ մալ թողաք զէգեց գինո եւ խաղողի խալէն որ այլ ոչ ի մերոց եւ ոչ յաւտարաց ոչ ով չխառնէ. ով հակառակի եւ զմեր յիշատակս խափանէ նզովի յԱստուծոյ եւ յժը հայրապետացն եւ մասն եւ բաժին նորա ընդ Ուդաի եւ ընդ Կաէնի եւ ընդ սատանաի:

Նշանելի է ՚ի նախագրեալ արձանին ամիրութիւն Կիկլիչանայ, զոր կարծեմ ոստիկան կամ կուսակալ Թաթարաց լինել ՚ի Շիրակ, եւ թաթարատիպ անուն կնոջն Սահմատինոյ ` Ոտուրտա կամ Ուրտուրիտա: Վերջին արձանագրութիւն ՚ի Մրեն է ՚ի 1295 ամի, Դաւթի ուրումն նուիրատուի:

Թ. ՉԽԴ Կամաւն Աստուծոյ ես դաւիթ միաբանեցա սուրբ կաթողիկէս եւ արարի արդիւնք. տէր … այլ սպասաւորք եկեղեցոյս փոխարէն հատուցին մեզ ի տարին բ ժամ ի տաւնի Դաւթի եւ Յակոբայ: ա. ինձ … Դաւթի եւ: ա: ամուսնոյ իմոյ Էլ խաթունին կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ:

Յիշատակեալն յառաջնումն արձանի Տէր Գրիգոր եւ ՚ի վերջնումն ջնջեալ, այլ միայն նշանակն թողեալ Տէր, չէ յայտ առանձինն եպիսկոպո՞ս իցէ իբր Արշարունեաց յաջորդ, թէ մանաւանդ եպիսկոպոսն Անւոյ: Ի սփիւռս աւերակաց Մրենոյ են եւ երկու մատրունք փոքունք. ՚ի շրջանակի դրան միոյն գրեալ է յամի 1277.

Թ: ՉԻԶ. Ի հայրապետութեան եւ թագաւորութեան Հաոց տեառն Յակոբա եւ Լեւոնի եւ ի պարոնութեան Սահմատինին վերակառուցեալս զայս խորան յանուանդրութիւն Յիսուսի Փրկչին մերո որ է պատճառ աղաւթելոյ ի սմա եւ զիս զՄխ. վարդապետս եւ որք աւգնեցին յիշեցեք Դ:

- Իսկ խաչվէմք դամբանականք բազումք են յայլ եւ այլ կողմանս եկեղեցւոյն. յորս գոն եւ մեծամեծք եւ հաստակառոյցք որմածոյք. ՚ի միում ՚ի նոցանէ արձանագրեալ է այս բան.

Ով սուրբ խայչ փրկական եւ ներկեալ արեամբ Որդոյն Աստուծոյ ի քեզ ապաւինեցաք ծառայքս խաչելոյն Քրիստոսի ես Մարտիրոս եւ ամուսին իմ Վարդուտս եւ հարազատ որդիք մեր Փարսամն Հմայէ [1] … Սգս ( Սարգիս ) Քհ ( քահանայ ) եւ քոյր մեր Նճիս կանկնեցաք զխաչս բարեխաւս մեզ եւ ծնողաց մերոց եւ զաւակաց մերոց. արդ աղաչեմք:

Յաւերակս անդ որ ՚ի միջի այգեաց, կան մնացուածք մեծագործ շինուածոյ միոյ ` զոր արքունիս անուանեն, այլ միայն երկու որմունքն մնան, եւ ՚ի միումն դուռն մեծ եւ հոյակապ գեղեցիկ քանդակօք, յորոյ վերայ եւ ՚ի բարձու կայ արձանագիր, որ եւ առ բարձրութեանն մնաց անվերծանելի. ՚ի դէպ է կարծել զսա մնացուած ապարանից Սահառունւոյ իշխանապետին Հայոց, եւ արժանի քննութեան եւ բաղդատութեան քանդակացն ընդ շինուածոցն Անւոյ: Անդ էր անշուշտ եւ ամրոցն, եւ որպէս թուի ` ոչ համակ քարաշէն, այլ փայտախառն. զի յամի 1163 իբրեւ աթաբէկն « Ելկտուզն գայ յայրեցեալն եւ ՚ի քանդեալն ( ՚ի Վրաց ) Դուին, եւ խոցոտեալ սրտիւ եւ մրմռեալ իբրեւ զգազան կատաղի ` գայ ՚ի Մրեն, եւ այրէ անդ զամրոցն, ուր ողջակիզեցան վասն Քրիստոսի չորեք հազար ». քանզի նոյնքան Պարսիկս կոտորեալ էին Վիրք ՚ի զօրաց նորին, զորս տուեալ էր Սադունի երբեմն քաղաքապետի Անւոյ հատուածոյ ՚ի թագաւորէն Վրաց ` առ Ելկտուզ: - Ոչ ինչ ընդհատ ՚ի շինիցն նշանաւորք վկային եւ այգիք Մրենոյ, տուեալք ՚ի կալուածս վանորէից, որպէս արձանքդ ցուցին բազում անգամ, յորս յանուանէ յիշին այգիքն կոչեցեալք Հոռոմդեան, Աղտոտ [2], եւ այլք:

[1]        Փակագրով գրեալ էր այդ, որ թերեւս Հմայեկ ընթեռնլի է. ընդ նմին կայ եւ այլ անուն մի եղծ:

[2]        Տե ' ս յէջս 32, 77, 129: