Շիրակ

52. ՍԱՀԱՌՈՒՆԵԱՑ ՏՈՀՄՆ

Աստանօր յաւարտման տեղագրութեան Արեւմտեան Շիրակայ ` քաղաքաւանաւս ամայացեալն Մրենոյ, քանզի յիշեցաք գամ մի լինել զայն ՚ի բաժնի ժառանգութեան Սահառունեաց, կարեւոր համարիմ եւ որչափ ինչ ծանօթս է ` աւանդել զայսմ տոհմէ Հայոց, որ ոչ ընդ նախադաս նախարարս ազգիս կարգի եւ ոչ ընդ հզօրագոյնս, եւ ոչ գաւառ որիշ յանուն նորին. այլ գուցէ յառաջին ժամանակսն այդպէս իսկ անուանէր մասն մի երկրին ՚ի սահմանակցութեան Շիրակայ եւ Երասխաձորոյ. որում երաշխաւոր կայ եւ Սահառունիք գեօղն, սեփական ժառանգութիւն Յովհաննու Սմբատայ ( Գ ) արքայի, զոր եւ շնորհեաց ՚ի հասոյթ Ս. Գէորգայ արքայական հանգստարանի ՚ի վանս Հոռոմոսի [1]. եւ թէպէտ չեն յայտնի գիրք տեղւոյն ` այլ չիք երկբայել թէ յայս կողմանս էր, ոչ միայն վասն դաստակերտին Դաւթի Սահառունոյ ՚ի Մրեն, այլ զի եւ ՚ի չարս զօրաբաժնի հայախումբ բանակին ` յերի Հաւնունեաց, Գարեզենից եւ Աբեղենից կարգին Սահառունիք, եւ գիտեմք զերկիր երեցուն դոցա ` սահմանակիցս տեղւոյս ` զոր ստորագրեմքս. հանգոյն նոցին եւ զօրամասն իւր ` 300 արանց է միայն, նշանակ սակաւաւորութեան տոհմին: Սակայն ոչ յաննշանիցն եւ հուսկ յետադասից ՚ի բարձս. քանզի ՚ի Գահմանակի Ս. Սահակայ ` դասի ԻԵ ՚ի մնացեալ եօթանասուն: Անյայտ է մեզ ծագումն տոհմին եւ անուանն, որոյ մերձաւոր գտանեմք զՍահուռ անուն մարդոյ ` յայլում տոհմի ( Անձեւացեաց ), եւ զՍոհառն քաղաք յՈւտի աշխարհի, յորմէ թերեւս եկք իցեն ՚ի կողմանս Այրարատայ, ոչ յիշին առ Խորենացւոյ ոչ ընդ Հայկազունսն եւ ոչ ընդ վաղարշակեան նախարարութիւնս. այլ զառաջինն ՚ի կէս Դ դարու յերեւան ելանեն առ Բուզանդայ [2]. իբրեւ ձեռներէցք եւ աւագ իշխանք, նախ առաքեալն ընդ այլոց ոմանք ՚ի Կեսարիա ՚ի ձեռնադրութիւն Ս. Յուսկան, որ յետոյ առաքեցաւ եւ ՚ի կոչ Ս. Դանիէլի առ Տիրան, այլ խառնակ իմն է նախ գրութիւն անուանն առ պատմչին, եւ յերկրորդում նուագին [3] թուի կոչիլ Ոմ կամ Զոմն իշխան Սահառունեաց տոհմի: Յետ սակաւուց յիշի [4] ընդ դեսպանս առաքեալս յԱրշակայ առ Վաղէս կայսր ` ընդ Ս. Ներսէսի « եւ Մուշկ նահապետն Սահառունեաց »: Եւ ոչ յետ բազմաց ՚ի թագաւորութեան Վարազդատայ, յամի իսր 376, Բատ նահապետ ազգին, ( որ եւ դայեակ սնուցիչ լեալ էր նորա, ըստ պատմչին ), վասն որոյ եւ համարձակեալ խանդացաւ կորզել զգործ սպարապետութեան ՚ի Քաջակորովն Մուշեղայ, եւ բազում քսիս ամբաստանութեան մատուցեալ զնմանէ ` ետ դաւաճանել ՚ի խրախունս, եւ ինքնին « զնըրանն զոր յիւրում ազգերն ունէր ` հանեալ անցոյց ընդ փողս զօրավարին Մուշեղի, եւ անդէն ՚ի բաց եհատ զգլուխ նորա:... Ապա կացոյց թագաւորն Վարազդատ ՚ի գործ զօրավարութեան սպարապետութեանն զԲատ նահապետն Սահառունեաց տոհմին, որ էր իւր դայեակ, բանսարկու քսուն սպանողն Մուշեղի ». մինչեւ եկն Մանուէլ Մամիկոնեան լուծանել զվրէժ Մուշեղի եւ պատերազմաւ յաղթեալ Վարազդատեանց, « զԲատն ` արքային Վարազդատայ զքսուն, զսպանողն Մուշեղի կալեալ իւր որդւովն առաջի ` սպարապետին Մանուէլի.. նախ յանդիման նմա հրամայէր փողոտել զորդին նորա, ապա յետոյ զնա գլխատել » [5]: - Ի կէս Գ դարու ՚ի մեծի պատերազմին Աւարայրի ընդ հաւատարիմս Ս. Վարդանայ իշխանս ` յիշի եւ Կարեն Սահառունի, Յետ նորա ոչ զոք այլ գտանեմ ՚ի տոհմէ Սահառունեաց, բայց միայն դարու եւ կիսով զկնի ` նախածանօթն մեր շինող կաթողիկէին Մրենոյ, Դաւիթ Սահասունի, այր մեծագործ եւ մեծազոր, որ նախ հաճոյացեալ Պարսից ` փոխանակ այլադենիցն ` եկաց Մարզպան Հայոց, յամի իբր 613. եւ յայնժամ ետ կանգնել զպարծանս Մրենոյ. եւ զատյայլոց ` որ ոչ յիշին, արար շինութիւնս եւ ՚ի հեռաւոր սահմանի, յԱղթամար կղզւոջ ծովուն Բզնունեաց, Պէսպէս անցք թուին անցեալ ընդ նա եւ ՚ի ձեռն նորա յամս մարտամբոխ յուզմանց Պարսից եւ Յունաց, եւ յարշաւանս Հերակլի կայսեր, որ զմեծ մասն Հայոց թափեաց ՚ի նոցանէ, եւ ընդ այլս եւ զԴաւիթ յիւր սպասու կացոյց, ոչ գիտեմ որպիսի պատուով կամ պաշտամամբ: Բայց զայս յիշէ ժամանակակից պատմիչ մի մեր [6]. զի ՚ի ծանօթ դաւաճանութեան Աթալարիկոսի որդւոյ Հերակլի ` ընդդէմ հօրն ( յամի 635) ընդ համախոհսն գտաւ եւ Սահառունին Դաւիթ. վասն որոյ ձերբակալ արարեալ զնա Մժէժի Գնունւոյ ( երկրորդի ) որ զօրավար էր կայսերական զորաց, առաքէր ՚ի պալատն. այլ « հատեալ նորա զկապանս իւր ` ՚ի ճանապարհին, սատակէ զարսն որք տանէին զնա. եւ դարձեալ անդրէն ` միաբանէ ընդ ինքեան զզորս Հայոց, յարձակի ՚ի վերայ Մժէժի Գնունւոյ, զօրավարին Յունաց, եւ հարեալ սատակէ զնա, եւ զՎարազ Գնէլ Գնունի, եւ սա յինքն զզօրավարութիւնն ` կամակցութեամբ եւ սիրով ամենայն զորացն: Իսկ թագաւորն առնէ, ըստ խնդրոյ իշխանացն, ամենայն աշխարհացն, եւ տայ նմա պատիւ կորապաղատութեան, եւ հաստատէ զնա ՚ի ծառայութիւն իւր: Եւ կալեալ զիշխանութիւնն ամս երիս ամենայն ճոխութեամբ մեծապէս, ապա անարգեալ ՚ի զորացն հալածեցաւ, եւ անմիաբան լեալ ամենայն ազատացն ` կորուսին զերկիրս Հայոց »: Գրեաթէ ՚ի սմին ժամանակին եւ ամի եղեւ առաջին մուտն Արաբացւոց ՚ի Հայս, եւ այն իսկ թերեւս պատճառ շփոթութեան ազատացն, զորս իսպառ նուաճեցին յետ սակաւուց աշխարհակալքն այնոքիկ հարաւայինք. եւ թէ ՚ի նմին ժամանակի մեռաւ իսկ ոչ մեծոգին այն եւ քաջակորով այր Դաւիթ, որպէս հաւանական թուի, գէթ անյայտանայ այնուհետեւ ՚ի պատմութեան, ընդ նմին եւ համօրէն տոհմն եւ անուն Սահառունեաց, եւ մնայ միայն ՚ի վերոյիշեալ արձանն Յովհաննու թագաւորի, եւ ՚ի կիսակենդան Մրեն, եւ ո՞ գիտէ թէ ոչ հանգչնցին ընդ սեւաշուք հովանեօք նորին ` նշխարք վերջնոյն այնորիկ, այլ նախապատուին ՚ի տոհմի իւրում Սահառունեաց, որում արձանայ լռութեամբ դաստակերտն իւր տաճար դադարեալ ՚ի պաշտամանէ:

[1]             Տե ' ս յէջ 31:

[2]             Բուզանդ Գ. ԺԲ. գրէ « Եւ զմերոյ տոհմի ազգի իշխան Սահառունեաց ». զոր ոմանք համարեցան ընթեռնլի Մերոտոհմ իշխան ազգի կամ Մերոյ իշխան ազգի տոհմի, եւ այլն:

[3]             Նոյն, Գ, ԺԴ:

[4]             Նոյն, Դ, ԺԱ:

[5]             Նոյն Ե, ԼԵ, ԼԷ:

[6]             Այն ինքն է Սեբիոս պատմիչ գործոց Հերակլի կայսեր: