Շիրակ

55. ԳԵՕՂՔ

Առաջին շէն առ ստորոտով լերանց հիւսիսակողման վիճակս եւ առ ակամբք Էօրթիւլիւ վտակի ` է պահակատուն կամ հանգրուան սուրհանդակաց Ռուսաց Նովոյ-Դրոյիցքի ( Նոր-Երրորդութիւն ), յեզր համանուն լըճին, որ եւ Մատաթէփէ կոչի ` ՚ի Ջաւախս: Առ նովին վտակաւ է եւ Ֆիրդոյ գեօղ կամ հանգրուան չուաբնակաց, իբրու 30 ընտանեաց: - Յելից կուսէ սոցին ` ՚ի ստորոտս բարձու (9850') Լէհլի կամ Ախչալայ լերին ` Տէրէքէոյ ( Ձորգիւղ ) բնակեալ ՚ի 20 տուն կաթոլիկ Հայոց. նոյնպէս եւ մերձաւորն Դիդոյի-Խարապա: - Առ նովին Էօրթիւլիւ գետակաւ եւ ՚ի Մ. Հ. Նուր Ահմէտ լերին ` է Քարաղբիւր գիւղ, բնակեալ նոյնպէս ՚ի կաթոլիկ Հայոց, 30 կամ աւելի տանց: - Իբրեւ մղոնաւ եւ կիսով ՚ի Հր. Քարաղբիւրի եւ մերձ ՚ի գետակն ` կայ Ղազանճի գիւղ հայաբնակ, ՚ի ստորոտս Նուր-Ահմէտ լերին իբր յ՚ 2068 Չ. բարձու. եւ առ նովին գետեզերբ հանգրուան սուրհանդակաց Ռուսաց ` Ղազանչինսքի: - Ի Հր. Ղազանճեայ երկու մղոնաւ կամ աւելի ` կայ Շիշթէփէ գիւղիկ հին եկեղեցեաւ, առ աղբերակամբք վտակի փոքու, յորոյ վերայ յամի 1873 Ստեփանոս Անանիկեանց Կիւմրեցի արկ վայելուչ կամուրջ եռակամար, սեաւ եւ կարմիր քարամբք, 50 Չ. երկայն եւ 6 լայն, հանդերձ սենեկաւ ՚ի պէտս ուղեւորաց, արձանագրեալ ՚ի կճեայ կոթողի զյիշատակն ՚ի հայ, ՚ի ռուս եւ թուրք լեզու.

Շնորհօքն ամենազօրին Աստուծոյ շինեցաւ կամուրջս յինքնակալութեան Աղեքսանդր Երկրորդի օգոստափառ կայսեր Ռուսաց, արդեամբ եւ ծախիւք Ստեփաննոսի Անանիկեանց, ի յիշատակ հոգւոյ փրկութեան իւրոյ կենակցին Գայիանեայ, եղբօրն Կարապետի Հռիփսիմեայ եւ ծնողաց նոցին. եւս առաւել վերակացուին շինութեանս Գրիգորի Ռափայէլեանց:

Մերձ ՚ի կամուրջն կայ թթուահամ հանքաջուր, յոր գան ՚ի քաղաքէն ( Կիւմրոյ ) ՚ի լուանալ, ՚ի սակս առողջութեան: - Առ փոքր վտակաւն Ելլի-տէրէ կայ Գզըլ-ղօչ կամ խաչ գիւղ, ամայի եկեղեցեաւ, որոյ են եւ արձանագիրք քննելիք, որպէս եւ նախայիշեալ տեղիքդ եւ որք զկնի. զի Բագրատունեաց եւ Պահլաւունեաց դաստակերտք գուշակին, որպէս Մարմաշէնն մօտակայ եւ վանորայք եւ եկեղեցիք Արեւմտեան Շիրակայ. այժմեան եկեղեցին կոչի յանուն Ս. Աստուածածնի: Կայ եւ ՚ի Հր. Շիշթէփէի երկու մղոնաւ հեռի համանուն պահակատուն Ռուսաց: - Երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Գզըլ-ղօչայ է Նոր-Գըզըլգիլիսէ առ Ելլի վտակաւ, յորում է Հայոց եկեղեցի Ս. Լուսաւորիչ անուն: Ել. սորա Չիֆտլիկ կամ Գայգուլի - Չիֆտալի գիւղ, ՚ի ստորոտս Գարախաչ լերանց. եւ ՚ի սորա Ե. Հր. Գայգուլի - Տիւզքէնտ գիւղ ՚ի գլուխ գետակին. թուի եւ ՚ի սմա լինել հին եկեղեցւոյ կամ վանաց, զի է առ նմին եւ Քութ - խարապա աւերակ գեղջ: - ՅԵ. սորա եւ մերձ յակունս Ելլեայ ` ՚ի ստորոտս եւ ՚ի խորշս Աղլաղան լերին ` Պօզուշ կամ Պօղ - եօղուշ գիւղ. եկեղեցին Հայոց ` Ս. Աստուածածին: Ի սահմանս գեղջ եւ յայլ եւս կողմանս ձորակին Ելլի-տէրէի գոն ցուրտ հանքաջուրք: - Սակաւուք հեռի ՚ի սմանէ ՚ի Հր. եւ նոյնպէս ՚ի ստորոտս լերանց արեւելեան սահմանին ` կայ Սալուտ գիւղ: - Յարեւմտից Սալուտի եւ յԵ. Սիփ լերին ` Կիւլլիւ - պուլագ ( Վարդաղբիւր ) գիւղ: - Յարեւմտեան ստորոտս լերինն եւ մերձ ՚ի գետն Արփա եւ ՚ի ստորոտս Սիփայ, առ փոքու վտակի ` Արագիլիսէ գեօղ, բնակեալ ՚ի Յունաց: - Ի Հր. սորին առ գետեզերբն կայ Պէնտըվան գիւղ, սուրբ Աստուածածին եկեղեցեաւ Հայոց, եւ փոքու ամրոցաւ, ուր միւս եւս պահակատուն Ռուսաց. եւ բերան գետակի միոյ յԱրփա. առ որոյ եզերբ յարեւմտակողմն իբր չորիւք մղոնօք հեռի ՚ի Պէնտըվանայ ` Չըզըլխար գիւղ:

Յանձուկ ձորահովտի Իլլի գետոյ որ յարեւելից յարեւմուտս ընթացեալ թափի յԱրփա, կան գեօղքն, ըստ ընթացից նորին, Չորլու, որ եւ Պատանճի - խարապա, Կիւրճի եօլի, Թէքնելի եւ Ճէլապ - կէչիտ որ եւ Թալինսքի, յանկեան գետակցութեանն, ՚ի 5150 բարձու. առ որով, որպէս անունն տայ գուշակել, անցք էին ընդ Արփա գետ, եւ այժմ պահակատուն Ռուսաց ՚ի 5130 բարձու, որ է վեցերորդ ` սկսեալ յառաջնոյն ՚ի հիւսիսային արեւմտեան ծայրէ վիճակիս: - Յարեւելս կոյս Կիւրճի-եօլ գեղջ ՚ի լերանցամէջս ասի գոլ մեծի աւերակ շինատեղւոյն, ձիթահանք հինգ, եւ բազում ջրաղացք, եւ այլ մնացուածք շինուածոց, զորս կոչեն Խարապա Գարա-խաչի, այսինքն Աւերք Գարախաչ լերին. եւ ՚ի քարանց անտի հանեալ տարեալ են ՚ի պէտս շինութեան Ալեքսանդրապօլի. բայց ազգայնոց ոչ է քննեալ զտեղիս, որպէս վայելն էր: - Ի հարաւոյ գեղջն ( Կիւրճի-եօլ ) եւ ՚ի հիւսիսոյ Շիշթէփէ լերին, իբր կիսով փարսախաւ հեռի յերկոցուն եւս ` կայ Փալուտլու գեօղ, որ թարգմանի Արքայակաղնուտ, բնակեալ ՚ի կաթոլիկ Հայոց: - Զհարաւակողմն ձորահովտին Ելլեայ պարսպեն գրեաթէ աղխաղխեալ խութք եւ ոստք լերանց Շիշթէփէի յարեւելից, Կամխուտայ ` յարեւմտից, եւ Բոլոս-սարի ՚ի միջին. վասն որոյ եւ ջուրք կամ գետք բղխեալք ՚ի նոցուն ` ՚ի հարկէ ընդ հարաւ իջանեն, եւ շատք յիրար անկեալ ` ապա դառնան յարեւմուտս թափիլ յԱրփա. բայց եւ շատից չեն նշանակեալ վերջին ընթացք յամայի սահմանս ` որ շրջապատեն զքաղաքն եւ զամրոց վիճակին ` զԱլեքսանդրապօլ: - Յարեւելեան կողման անդ ՚ի Հր. Շիշթէփէի կան Սարիար գեօղք երկու, Մեծ եւ Փոքր. եւ յԵ. նորա Ագպուլագ: Ի Մ. Հր. Շիշթէփէի եւ յԵ. Հր. Բոլոսսարի ` Քեթի կամ Քեյթի Մեծ եւ Փոքր գիւղք երկու, մին ՚ի Մ. Հր. միւսոյն իբր երկու մղոնաւ բացագոյն, առ վտակաւ ` որ ուղղակի ընդ հարաւ ընթացեալ իջանէ ՚ի քաղաքն եւ յանուն նորին կոչի: - Յարեւմտից սորա փարսախաւ հեռի եւ նոյնչափ յԵ. Արփայ գետոյ կայ Եսաղուլ կամ Եասաղուլ գեօղ ՚ի ստորոտս Կամխուտ լերին: - Ի Հր. Մ. Սարիեարեայ եւ Ագպուլագայ առ եզերբ նոցին գետակի կայ Արըխվէլի Նոր կամ Երրորդ, զի կան եւ այլ երկու հին գիւղք համանուանք: Յելից հարաւոյ սորին ՚ի լեռնային եւ յարեւելեան սահմանածայրս վիճակին ` Ջաջուռ կամ Ճաճուռ գիւղ, յահեկէ նոյն վտակի առ Մարալ լերամբ: Ընդ մէջ Արըխվէլեայ ՚ի Մ. Հր. եւ ստորին Քէթայ յԵ. Հր. կայ Տէրպէնտ գիւղ, թերեւս զի ՚ի կիրճս լերանց է: Ի հարաւոյ կուսէ սորա ` Թէօփարլու կամ Թէփէրլի. առ որով ` ՚ի պահու տպագրութեան գործոյս ` ծանուցանէ ազգային օրագիր, յայտնեալ աւերակի եկեղեցւոյ, եւ ՚ի նմին երեք գերեզմանք, որպէս եւ արտաքոյ նորին նոյնչափ: Գոն մերձ նմին եւ աւերակք վանաց առ Գօնագ - գըրան գիւղիւ, որ կայ յելից կուսէ առաջնոյն ( գեղջն ) եւ ՚ի Մ. Հր. Ջաջուռի: Ի սորա եւս Ել. հարաւոյ ` ՚ի սպառուած լեռնոտանց արեւելեան սահմանին ` Հաճի - Նազար ղուլի գեօղ: - Ի լերինս յայսոսիկ են քարահատք պիտանիք, որպէս եւ առ Գարախաչ լերամբ, յորոց մին կոչի Խաչքարի քարահանք. ուր ՚ի պեղելն զերկիր, յամի 1867, վասն շինութեան ջրանցից, գտան կոփածոյ քարինք եւ եկեղեցեակ որմափակ, եւ եօթն գերեզմանք ՚ի նմին, ՚ի միումն արձանագիր կիսեղծ, յորմէ ոչ թուական եւ ոչ այլ ինչ կարեւոր ստուգեցաւ, բայց այս հատուած բանի.

Ես տէր Դաւիթ առ Աստուած փոխ … ցեալ շինեցի զսուրբ եկեղեցիս … ծնողաց իմոց որք ընթեռնուք արդ ? զիս յաղաւթս յիշեցէք եւ Քրիստոս … հասարակաց ողորմի ձեզ:

Ի Հր. Ստորին Քէթեայ առ նովին վտակաւ եւ ՚ի Մ. Թէփէրլեայ ` Օրթագիլիսէ, յորում հին եկեղեցի փոքր: - Ի հարաւոյ վերջին գիւղորայիցս ` յընդարձակ սահմանի մինչեւ ՚ի բերդաքաղաքն ` չկան գիւղք եւ շէնք: Իսկ առ գետեզերբն յետ Ճէլէպկէչիտի ` ՚ի Հր. Կամխուտ լերին, է Կապս գիւղ, առ որով եօթներորդ պահակատուն կամ սուրհանդակաց. յորոյ հարաւոյ երկու մղոնաւ կամ փարսախաւ եւս ՚ի վայր առ գետեզերբն ութերորդ պահակատունն է, ՚ի միջի երկոցուն աղբերահոս ձորանիստ Վերին եւ Ներքին Ղանլըճա գիւղից. յորոց անուն կոչի եւ իններորդն ` որ ՚ի հարաւոյ նոցին եւ մերձ ՚ի բերդաքաղաքն: