Շիրակ

56. ՄԱՐՄԱՇԷՆ ( ՂԱՆԼԸՃԱ )

Յարակից մերձաւորութիւն երկոցուն Ղանլըճա գիւղից, գետանցքն առ նոօք, ( ուր եւ յառաջնումն արկեալ էր կամուրջ, յիշատակեալ ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու [1] ), եւս առաւել որ առ երի նոցին ` ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ` մենաստանն կիսաւեր կիսականգուն, հռչակաւորն այն Մարմաշէն, յայտ առնեն զի տեղի նշանաւոր էր աստ. այլ արդ հին բնակութեանցն անշքեցեալ ` եւ ՚ի նոր գաղթականաց Հայոց ՚ի կողմանց Կարուց բնակեալ, տակաւին քաջանշան մնայ մենաստանն, հոյակապ եկեղեցեաւն եւ շիրմօք պայազատաց Պահլաւունեաց: Ո՞ առաջին շինող կամ յո՞յր սակս Մարմաշէն կոչեցեալ, յանուն Մարեմա՞յ ուրուք տիկնոջ [2], եթէ Մարիամ կամ Մարմ կոչեցելոյ առն ` ոչ է յայտ, բայց ոչ է ընդունելի Մարմաշէն կոչումն, որպէս առ Կիրակոսի Պատմչի միայն գրի, թերեւս վրիպակաւ գրչին, իբրու թէ մարմարիոն քարամբք իցէ շինեալ, որ ոչ է: Առաջին յիշատակող շինութեանն Ասողիկ ` խառնակ իմն ասէ, որպէս եւ ՚ի յիշատակի Բգնայրի տեսաք. իսկ արձանագիրք եւ այլ պատմիչք հաւաստեն, ընդ որս եւ ժամանակագիրն Սամուէլ, հանդերձ թուականաւ սկսմանն եւ աւարտմանն, եթէ եղեւ « Սկիզբն շինելոյ մեծանուն եւ վայելչաշէն զարմանակերտ եւ հոյակապ ուխտին Մարմաշինի ` ՚ի քրիստոսասէր իշխանաց իշխանէն Վահրամայ, սկսեալ ՚ի ՆԼԵ (986), եւ աւարտեալ ՚ի ՆԽԳ (994) ամին, որ լինի ութ ամ »: Այլ ստուգագոյն եւս վաւերական ` ըստ բաղդի ` անջինջ մնայ, արձանագրեալն յերւար եւ պանծալի բանիւ ` ՚ի նոյն իսկ ՚ի շինողէն, ՚ի հարաւային որմն եկեղեցւոյն արտաքուստ, որ ցուցանէ զշինութիւնն ամենայն սարօք աւարտեալ յամս քառասուն, (986 - 1029). այս է արձանն.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Վահրամ իշխանաց իշխան անթիպատ պատրիկ որդի Գրիգորի իշխանի Հայոց Մեծաց ի ցեղէն Պահլաւունի եւ ի զարմից սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի որ յաղագս ՚ի Քրիստոս յուսոյն հիմնադրեցի զսուրբ եւ զտիեզերական ուխտս Մարմաշէն սկսեալ ի ՆԼԵ թուականին Հայոց յաւուրս Սմբատայ որդւոյ Աշոտոյ Հայոց թագաւորի մինչեւ ի ժամանակս Յովանիսի որդւոյ Գագկայ Հայոց Շահանշահի առն իմաստնոյ շինողի եւ խաղաղարարի, եւ ի թուականիս Հայոց ՆՀԸ. եւ կատարեցաք մեծ ջանիւ եւ բազում ծախիւք ես եւ մայր իմ Շուշիկ Հայոց տիկնաց տիկին եւ եղբարք իմ Վասակ իշխանաց իշխան որ նահատակեցաւ ի Թուրքաց պատերազմի եւ Ապլխարիբ Հայոց մարզպան եւ մանուկն Համզէ. որք էաք ամենայն տամբ եւ տոհմիւք հաւատարիմք տերանց մերոց եւ նահատակեալ ի վերա տանս Հայոց աշխատութեամբ եւ արեամբ մերով եւ որդւոց մերոց եւ գանձուց առատութեամբ եւ ամենայն հնարիւք խնդրէաք զխաղաղութիւն աշխարհիս եւ զհաստատութիւն եկեղեցեաց. Շինեցաք եւ այլ բազում եկեղեցիս եւ վանորայս. բայց զտեղի հանգստեան մերոյ առաւել պատուով մեծացուցաք եւ լիացուցաք ամենայն գոյիւք լերամբք եւ դաշտաւք աւանդեցաք ի սա գիւղս եւ ագարակս գանձագինս. զԲագարանի գեղ եւ զիւր ագարակն. զԳոդիսն եւ զՊորտանգն զԱրագէճ եւ զԱզատա զԱսմանէն եւ զԵզնկայն. եւ յԱւշականի այգիք եւ Եգ ջաղաց. եւ Եբ ջաղաց ի Դողս. ի յԱշտարակի այգի. ի Կարբոյ դաշտի այգի. ի Սերկեւլի այգի. ի Վժան այգի. ի Մրեն այգիք. ի Անի տներ եւ կղպականի. եւ զարդարեցաք զսա ամենայն կազմութեամբն ի յիշատակ յաւիտենից մեզ եւ որդւոց մերոց. եւ կարգեցաք ի ձեռն սուրբ հաւր Երեմիաի եւ որ զկնի յաջորդեցաւ Սոսթենէս նորին որդիացեալ. եւ փոխարէն հատուցման ընկալեալ մեր ի ժառանգաւորաց սուրբ ուխտիս տարին զ քառասուն անխափան մինչեւ ի գալուստն Քրիստոսի. Արդ եթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց աւագ որ զմեր զտուրս ի սուրբ ուխտէս պակասեցնէ կամ հայր որ զմեր ժամս խափանէ ինքն որոշեալ լիցի ի Քրիստոսէ եւ դատող նորա սատանայ լիցի եւ մի տեսցէ նա զփառս Աստուծոյ. իսկ որք հաստատուն պահեն զաւանդս մեր աւրհնեալ եղիցին:

Չիք երկբայել զի որք յետ այնքանեաց դաստակերտ եկեղեցեաց եւ վանորէից ` աստ ընտրեցին զհանգստարան իւրեանց յետին, ոչ խնայէին ընչից եւ խնամոց ` առ յարդարել զսա իրաւամբք մեծաշէն եւ զարմանակերտ. որում վկայէ եւ եկեղեցին կանգուն մնացեալ, չափաւոր մեծութեամբ, մանաւանդ թէ փոքր, քառակուսի, 12 Չ. երկայն, 10 լայն, կարմրագոյն վիմօք, առանց սեան վերամբարձ ունելով զգմբէթն խորշխորշեայ, չորիւք լուսամտիւք, արտաքուստ սիւնազարդ եւ սրանկիւն կամարք ՚ի վերայ նոցուն, որով օտարանայ ՚ի ձեւոյ եկեղեցեաց Անւոյ. երիւք քանդակազարդ մեծ պատուհանօք յԵլ. ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր: Սեղանն վեց Չ. երկայն եւ սակաւ ինչ պակաս լայն ` ունի աւանդատունս կամ մատրունս աստի եւ անտի, մէն 3 Չ. երկայն, 1, 75 լայն, սակաւ մի ցած յատակօք քան զբեմն. եւ դուռն յարեւմտից: Ի թիկանց կիսաբոլոր խորանին կան եօթն լուսամուտք ցածունք եւ փոքունք, կամարակապք եւ սիւնաւորք, ընդ նկարաձեւ քարաշար միահետ քուով. ըստ կաթողիկէին Անոյ են եւ յարտաքին որմունս սորին անկիւնաձեւ գոգացեալ խորշք: Ժամատունն ` գրեաթէ հաւասարաչափ մեծութեան տաճարին, քայքայեալ է. եւ կործան դնին բազմանկիւնի միաստանի սիւնքն չորեքին ` որք բառնային զյարկն. այլ արդ վարկպարազի իմն կարկատեալ մասամբ ՚ի նորեկ բնակչացն ` ընտրեալ եւ ՚ի տեղի աղօթից, բայց կանգուն կան աստի եւ անտի մատրունք երկու կամ եկեղեցիք փոքունք սրածայր գմբեթաւոր ` կարմարգոյն քարամբք կերտեալ. այլ քանզի զքարինս արտաքին երեսաց որմոցն բարձեալ է յետնոց ` անգիր եւ անյիշատակ մնան: - Են առ նոքօք, եւ հեռագոյն եւս, հինգ տապանք շիրմաց, յորոց մին բրգաձեւ ` էր Սոփիայ կնոջ Վահրամայ, որպէս յայտնեցաւ յամի 1824, ՚ի ստորերկրեայ դամբանի, ՚ի վերին Ղանլըճա, ուստի բարձեալ զկափարիչն արձանագրեալ ` բերին ՚ի ստորին գիւղն, եւ եդին ՚ի վերայ գերեզմանի քահանայի միոյ նոր վախճանելոյ ( Տէր Պօղոս անուն ). եւ այս է գրուածն հանդերձ թուականաւ 1015 ամի.

Այս հանգիստ է Սոփիայ աղախնոյն Քրիստոսի կնոջ Վահրամա Պահլաւունւոյ իշխանաց իշխանի դստեր Տիգրանայ Հայոց մարզպանի տեառն Անձեւացեաց մեծին Վասպուրականի. կիսաւրեա առ Աստուած փոխեցա եւ թողի զաւակս իմ տրտում. աղաչեմ յիշեսջիք զիս եւ Աստուած մեզ ողորմեսցի. Թ. ՆԿԴ:

Երկուք եւս ՚ի տապանացն որ առ ժամատամբ ` ունին զանթուական եւ զհամառօտ արձանագիրս զայսոսիկ.

Այս է հանգիստ է Ապուղամրի որդւոյ Մագիստրոսի.

Այս է հանգիստ Ղա ( րիփ ) իս որդւոյ Ապուղամրի:

Եւ հինգերորդն ` նորագոյն քան զնախագրեալսն, օրիորդի միոյ, որպէս թուի վաղամեռիկ եղելոյ [3], յամի 1342.

Այս հանգիստ է Նլու խաթունին դստեր Թալայի. Թվ. ՉՂԱ:

Յայտ է զի դոքա կրսեր են բազում ժամանակօք քան զՍոփիա եւ զՎահրամ եւ զյիշեալսն յարձանի նորին, որոց տապանք ոչ յայտնեցան. այլ զի աստանօր էր եւ Վահրամայն ` վկայէ երկար արձանագիր Գրիգորի եպիսկոպոսի որդւոյ Ապուղամրի: - Առ յիշեալ արձանաւդ կայ այլ արձանագիր հին ` Մարեմայ դշխոյի, այսպէս.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Մարիամ Աւխազաց եւ Հայոց թագուհի դուստր Մեծին Սենեքերիմա եւ թոռն Գագկա Հայոց արքայի որ ետու զՏարուս ի սուրբ եւ ի տիեզերական ուխտս Մարմաշէն առաջնորդութեամբ Հաւր Սոսթենիսի վասն ( Գա ) գկա իմ պապոյն մեղաց թողութեան եւ Կատային իմ հանկանն եւ հատուցումն բարի ընկալա ի սրբոցն զսեանն եկեղեցին զսուրբ Պետրոս ի Քրիստոս պատարագաւ զտարին ողջոյն Կատային իմ հանկանն [4] մինչ ի գալուստն Քրիստոսի: Արդ եթէ ոք ի մեծամեծաց կամ ի փոքունց ի Հայոց կամ ի Վրաց, որ այս գրոյս հակառ կա եւ զիմ զգեւղն զՏարուս ի յայս ուխտէս հանէ, ինքն ելցէ ի կենացն Աստուծոյ եւ պարտական լիցի արեանն Քրիստոսի եւ մի տեսցէ զփառսն Աստուծոյ. իսկ որ հաստատուն պահէն զաւանդս մեր աւրհնեալ եղիցին:

Միւս եւս երկար արձանագիր կարեւոր ` ՚ի հիւսիսային որմն տաճարին գրեալ ՚ի քսան եւ մի տաղս, յայտնէ զնորոգումն նորին յետ 200 ամի շինութեանն (1225) ՚ի ձեռն պայազատաց զարմի նոցին Պահլաւունեաց.

Ի ժամանակս բարեպաշտից եւ աստուածասիրաց պատրոնաց մերոց Աթաբակ Իւանէի եւ Մանտատորթա խուցէս Շահնշահի հրամանաւ սոցին վերստին նորոգումն եղեւ հրաշափառ տաճարի Աստուծոյ մաւրս լուսոյ սըրբոյ կաթողիկէի Մարմարաշինոյ ի ձեռն որդւոց Ապուղամրի Մագիստրոսի Տէր Գրիգորոյ էպիսկոպոսի եւ հարազատի իմոյ Խարփին թոռանց Վարհամա իշխանաց իշխանին եւ զարմից եւ շառաւեղի սրբոյն Գրիգորի ( շի ) նողի ի հիմանց մեծաւ տենչմամբ եւ յուսով ( բա ) զմաւ վասն բազմագումար քահանայից եւ պարգեւեալ արդիւնս յոլովս գեղաւրայս այգեստանս կուղպականի ջաղացանի որ եւ ցուցանէ իւր արձանագիրն մի ըստ միոջէ. եւ փարթամացուցի ամենայն գոյիւք առ ի լնուլ եւ առաւելուլ զպէտս կարեւորս զիւրեանց եւ զեկաց. եւ ունէր ժամանակս իբրեւ ոչ սակաւս զի աւերեալ էր յանաւրինաց եւ զվանքս գեղ արարեալ եւ զկաթողիկէս բերդանման ամրացուցեալ էր եւ կայր ի խաւարի սգաւորութեան զրկեալ յամենայն գոյից մինչեւ յաւրսս յայսոսիկ Իսկ ի ՈՀԴ թուականիս Հայւոց քաջ եւ արի զաւրականն Քրիստոսի սիրելի եղբայրն իմ Խարիփն իմով կամակցութեամբ խորհուրդ բարի միտ արկեալ ազատել զսա ի տղմուտ եւ ի զազիր մթնազգածութենէն հասուցանել նախկին փառաւորութեանն հանեալ արտաքս ըզշինական եւ եղեեւ բնակարան սրբոց քահանայից եւ կրաւնաւորաց հաճոյացելոց Աստուծոյ. զարդարեցաք զսա սպասիւք պայծառազգեստիւք եւ սըրբութեամբք ոսկեղէն եւ արծաթեղէն եւ հին եւ նոր կտակարանաւք եկեղեցականաւք, եւ ընձայեցաք ի սմա նուէր զմեր հայրենի գեղն զԱզատա եւ որ ի վանիցս հողիս վերայ շինեցաք եւ անուանի Տիրաշէն. եւ ի յայնկոյս գետոյն ջաղացանի որ կան ի կարմըն ( ջէն ) ի վայր եւ վեր զխոտ զհող եւ զոր ինչ ի սկզբանէ ունէին. եւ ի քաղաքիս զմեր պապէնի հայրենիք էկեղեցին զսուրբ Ստեփանոս բո ( լոր ) ամենայն ժողովրդեամբն. եւ երկու այգի ի Մարմետի որ ի նախնեաց մերոց ի մեզ էր հասեալ. եւ միաւորեցաք զվերի վանքն մեծ վանիցս իւր ամենայն ստացուածաւք եւ լիցի հրամանաւ միոյ առաջնորդի: Մինչ այս առ այսչափ կատարեցաւ առժամայն գեղեցկագեղ եղբայրն իմ Խարիփ Մագիստրոս գովեալն յամենայն լեզուաց մարտիրոսացաւ ի պատերազմի անաւրինաց եւ միայն մնացի ես Գրիգոր եղկելի եւ զրկեալ ի նմանէ. զմարմին նորա բերեալ թաղեցաք առ դրան սրբոյ կաթողիկէիս մերձ առ նշխարս հաւուն մերոյ Վարհամա իշխանի: Եւ փոխարէն հատուսցեն սպասաւորք սորա ընդ մերոց արդեանցս զոր արարաք զկաթողիկէիս աւագ խորանին պատարագն յանուն նահատակին Քրիստոսի Խարիփին կատարել յամենայն աւր ի սկզբանէ տարոյն մինչեւ ցկատարումն տարւոյն յայսմ հետէ մինչ ի ծագումն Որդոյն Աստուծոյ. որ ոք խափանէ կամ շորթել ջանայ յընչից էկեղեցոյս որոշեսցի ի փառացն Աստուծոյ եւ զրկեսցի ի մշտնջենակենացն. կատարիչք գրելոցս աւրհնեսցին յԱստուծոյ եւ ի սրբոց նորա յոգի եւ ի մարմին:

Յայսմ կողման տաճարիս ՚ի վերայ դրանն կայ խաչվէմ քանդակեալ, թուականաւ 1026 ամի եւ բանիւս.

Թու. ՆՀԵ [5]. Ես Մատաթէս կանգնեցի.

Եւ ՚ի ճակատ դրան հիւսիակողման մատրանն ` անթուական արձանագիր նուիրատուի ուրումն, այսպէս.

Ես Տէր Գրիգորս Տեառն Սարգսի ետու զիմ սուրբ Նշանս ի սուրբ ուխտս Մարմաշինի, եւ փոխարէն հատուցին զդարդեւարին քառասունքն եւ զխաչին ութաւրէքն, մինչ ես կենդանի եմ Տեառն Սարգսի, եւ յետ իմ վախճանին ինձ. եւ եթէ ոք առաջնորդ որ լինի խափանէ նզովեալ եղիցի ի Տ ( եառնէ ). կատարիչք գրոյդ աւրհնեալ եղիցին:

Արձանագիր Գրիգորի եպիսկոպոսին յայտ առնէ զի երկու վանք էին ՚ի տեղւոջս, մին ստորագրեալս Մարմաշէն ` որ Մեծ կոչի առ միւսովն. իսկ միւսն Վերի վանք, զի կայ ՚ի Հ. Ե. մեծին սակաւուք հեռի ՚ի լանջակողման ձորոյն, փոքու վտակաւ անջրպետեալ ՚ի ստորնոյն, այլ աւերեալ է, եւ միայն որմն հիւսիսային կանգուն կայ, աստանոր էր գերեզման Սոփիայ տիկնոջ: Ի հիւսիսոյ կուսէ վերին վանացս կայ քարայրն [6], յոր ապաստանին եւ արդ բնակիչք գեղջն: - Արձան թագուհւոյն Մարեմայ յայտնէ մեզ եկեղեցի մի յանուն Ս. Պետրոսի, Սեան եկեղեցի վերաձայնեալ, թերեւս մի յերկոցուն պագմբէթ մատրանացն: - Միւս եւս նշանաւոր չէն եւ տեղի ` ՚ի նախագրեալ արձանագրի Ապուղամրենց ` է դաստակերտ նոցին Տիրաշէն, զոր ՚ի վերայ հողոց կալս ածաց վանացն շինեցին ՚ի բնակութիւն, վասն որոյ եւ մարթ է յայս անուն կոչել զվերին Ղանլըճա գեօղ ` որ ՚ի բարձու քարափն կայ, իբր 70 տամբք, առ քարահատիւք, իսկ զՍտորին ` որ ՚ի դիւրի կայ յեզր Ախուրենոյ ` 40 տամբք Հայոց, համարել բուն Մարմաշէն:

[1]        Յիշելոցն յարձանագրի Տեառն Գրիգորի, որ ստորեւ ընթերցցի, երեւին ցարդ սենեկաձեւ քառակուսի մնացուածք:

[2]        Ոմանք համարին յանուն Մարեմայ թագուհւոյ Ափխազաց, որոյ արձանագիր ընթերցցի ընդ հուպ. այլ Վահրամայ արձանն հնագոյն է քան զնորայն եւ կոչէ ինքն զտեղին Մարմաշէն. այլք յանուն ճարտարապետին կարծեցին, այլ եւ այս ոչ հաւաստի:

[3]        Երկրորդ տառ անուան դստեր Թալայի ` սեպաձեւ կամ փշաձեւ իմն ունելով ՚ի գլուխն, որպէս երեւի հանդէպդ, ոչ գիտեմ ստոյգ Նլու ընթեռնլի էր, եթէ Նազլու, եթէ այլազգ. բայց տառքն անեղծք են  ՆԼՈՒ

[4]        Կատա նոյն ինքն է ` Կատրանիդէ կամ Կատրամիդէ թագուհի, կին Գագկայ Ա, որոց դուստր ` մայրն Մարեմայ եւ կին Սենեքերիմայ արքայի Արծրունեաց ` է Խուշուշ, որոյ անուն ոչ է նշանակեալ ՚ի Տոհմացոյց Ծառի անդ Բագրատունեաց ( էջ 96), որպէս ոչ է նշանակեալ եւ յիշեալն յէջ 138 Սոփիա, դուստր Աշոտոյ Ողորմածի եւ կին թագաւորին Վրաց, որ թուի Բագարատ Բ, զի սա էր իշխող նոցին յամբ 958 - 994: