Այրարատ

ՇԱՏ կամ սակաւ թերեւս անագանեալ քան զակնկալութիւն սպասողացն, ահաւադիկ ընծայի ի լոյս տեղագրութեամբ եւ պատկերաձեւութեամբ ` բնաշխարհն համօրէն Հայոց, ԱՅՐԱՐԱՏ. այլ ոչ իբրեւ բոլորաձոյլ մենագրութիւն ` ընտրեալ եւ զատուցեալ ի միջի այլոցն, որպէս տային արդեօք կարծել լրագիրք ոմանք ` կանխեալք ի ծանուցանել զպատրաստութիւն գործոյս. եւ ոչ ` որպէս այլք համբաւեցին ` ծնունդ քառասնամեայ երկանց. զի եթէ այնպիսի ինչ թեւակոխեալ էր առնել, ապաքէն արժան էր եւ մեծագոյն եւս ինչ ծայրալիր արտադրել. ընդարձակօրէն եւ մանրամասին եւս ճառելով զտարերաց, զբուսոց եւ զբերոց երկրին, զշինուածոց նախնեաց եւ յետնոց, զկիսակենդան աւերակաց, ոչ զարտաքինն եւեթ երեւոյթ սոցին յանդիման առնելով, այլ եւ զմասանցն, զչափ եւ զարուեստ զարդուց եւ քանդակաց, եւ որ այլն եւս, հանդերձ ազգաբանութեամբ բնակչացն, եւ բարուց, կրօնից եւ քաղաքավարութեան նոցին, եւ զանցս անցս դիպաց պատահելոց անդէն ի հեղեղեալ ընթացս յոքնաթիւ դարուց: Այսոցիկ եւ որ ըստ սոցին ` թէպէտ եւ իցեն ոչ սակաւ յիշատակք եւ կերպարանք ի մատենիս յայսմիկ, այլ ոչ լիապատում. զի ոչ յԱյրարատ միայն կամ յայլ մի մասն դէտ ակն եդեալ էր իմ. այլ ի բովանդակն ըղձակերտ եղեալ, ի քսանեսին Աշխարհս Հայաստանեայց:

Փափագողք եւ խրախուսիչք հրատարակութեան մատենիս ` քանզի յաւէտ յորդորեցան ի ճաշակէ անտի հնգիւք ամօք կանխագոյն երեւեցելոյն ՍԻՍՈՒԱՆԱՅ, գիտեն կամ գտցեն ի յառաջաբանի նորին ` զդիտումն իմ, ապա եւ զհարկ ` առ ժլատութեան ժամանակի եւ պիտոյից, եւ ի ստիպմանէ ծաղկեալ ծերութեան, նախ քան զակամայն ` կամովին հրաժարելոյ ի յուսոյ բովանդակութեան ըղձացելոյս, շատանալով զմասն ինչ կամ մասունս ի բոլորէն ողջ բերել, իբրու, ըստ առածի Ս. Գրոց, անդամս ինչ թափելով զգայլատար գառին. յորում ` գուցէ եւ բարեբաղդ համարեցայց, զի ոչ բլթակ մի ունկան կամ արքեացս երկուս, այսինքն աննշան մասունս ինչ ի կազմակերպ մարմնոյն, այլ զգլուխն իսկ աջողեցայ կորզել ( զԱյրարատ աշխարհ Հայոց Մեծաց ). զոր եւ յառաջ քան զՍիսուան յօրինեալ էր իմ ի միջոցի 1878-80 ամաց, եւ յոր ` ցկէտ տպագրութեանն յաւելի զոր նոր ինչ գտի:

Քննողաց գրոցս է դատել զբարին եւ զթերին. այլ կանխեմ եւ իմովսանն նշանակել երկուս ի յետնոյն. մի, զերկբայութիւն եւ զանստուգութիւն վիճակագրութեան կամ զաշխարհահամարի բնակչաց, մանաւանդ փոքունց տեղեաց, այլ եւ միահամուռ գաւառաց եւ դեհից, որք եւ յար ի փոփոխման կան, յաւելմամբ եւ նուազմամբ. եւ միւս, որ առաւել խէթ է ինձ, զանճշդութիւն դրնց ( գուցէ եւ զկրկնութիւն ) տեղեաց ոմանց. եւ այս յաւէտ յանճշդութենէ տեղացոյց տախտակաց եւ տեղագրողաց: Անմեղադիր լիցին բնակիչք կողմանցն. զի զոր գտի ` զայն աւանդեցի. հարցանել զիւրաքանչիւր հայրենեաց եւ տեղեաց ` գործ ծանր եւ յերկար էր, թող զի եւ բազմաց գիտելով զպէտս եկ զփափագ իմ ` ոչ ոք ծանոյց ինչ բնաւ զայսպիսեաց: Մարթ էր առ ի զերծ լինել ի բասրանաց ` չառնել իսկ բնաւ յիշատակ մանունց շինից, եւ գլխաւորացն միայն ունել ուշ. այլ իմ կամք էին զամենայն անուն ծանուցեալ ` նշանակել ի գրքիս, ըստ իմում կարի քննութեան. յայտ է թէ եւ ոչ ի քարտին, զի զայս ` ոչ շատ ընդարձակել նորէին պէտք յօրինուածոյ նորին, եւ ոչ ի չափաւորին յայնմ ներմուծանել զայն ամենայն ( իբրեւ 2500) անուանս ` բնական եւ շինական տեղեաց. եւ որ աւաղելի եւս է, բազմաց հին եւ հայրենայուշ անուանց ` ի սպառ անծանօթացեալ են ցանկալի նիստք եւ նիշք. բայց ջան եդի չառնել զյայտնեօքն զանց, մանաւանդ զորոց երկարօրէն ճառեալս եմ. ոչ խնայելով աշխատ առնել եւ զճայրոտեալ ճրագ շիջելափառ աչացս ` յերկար թարթափմամբ ի քարտէնս. նպատակ ինձ եդեալ, որպէս եւ այլուր ծանուցի, ոչ այնքան տեղաբանել բնագրութեամբ, որքան պատմաբանել իրագրութեամբ. առաւել քան ի վայրն ` ի վայրաբնակն յառեալ, ի մարդն, եւ յաւէտ ի Հայ մարդ, յայն ` որ նախ եկաց, գործեաց եւ էանց, կամ դեռ եւս կայ առ ետեղ ի բնին իւրում երկրի. զորոց նախընծայ ժառանգական եւ նուիրական անուն ` անհնար է ջնջել ի մտաց եւ ի գրոց ` երիկածնօք ոմամբք եւ եկամուտ օտարոտեօք: Յայս սակս իսկ ուր եւ ուրեք ի սաղապաճեմ տեղաքննութեանս ` ընդ առաջ ել ինձ ` որպէս ի մառախլապատ ամայութեանց եւ ի գերեզմանաց անյուսից ` ոգետեսակ սօսափմամբ ` վեհակերպ ոմն եւ մեծագործ անձն, ( օրինակ իմն Երէցն այն Վանանդացի, կամ անդրանիկն առաջնորդաց քրիստոսադրօշ խմբից ` անհամեմատն Տրդատ ), բուռն էր անդանօր զկայ առնուլ, եւ յերկարել նուագս եւ դրուագս ի վեհակերպ մեծութիւնս հարանց եւ նախնեաց ` փոքրացելոցս յայժմուս եւ յետնելոց Հայկազանց: Այսպէս եւ ուր կարեւոր պատմական անցից կամ կարգաց մթութիւն էր եւ պահանջ չյայտնութեան: Այլ զի՞նչ իցեն այսքան յայտնաբանեալքս առ յինէն ` առ այնքան թաքնութեամբք ` որ պատեալ պաշարեալ կան զՀայաստանեօքս:

Առ այս ` ինքնին վկայեն վերծանողք, քանի ~ սատարութիւն մատուցանեն մեզ բազմերախտ Պատմիչք մեր, թէ եւ ոչ ըստ ըղձից մերոց ճոխաբանք, եւ Յիշատակարանք գրչագիր մատենից, յորոց մարթ էր բազում ինչ օգտել եւ յաւելուլ կարեւոր գիտելիս, եթէ դիւրամուտք էին հաւաքարանք նոցին որ ի կայս եւ ի կոյս, եւ դիւրագիւտ ` բանիբուն ընդօրինակողք. այլ յորոց ի մեր ձեռս էին ` ոչ միայն բանքն յեռան ի մատենիս, այլ եւ ձեւք գրուածոցն ճշգրիտ նմանատպութեամբ. որպէս է տեսանել ( յէջս 42. 56. 64. 66. 69. 76. 117. 149. 430. 473. 498): Երկրորդ աղբերք պիտանիք ` Ճանապարհագրութիւնք եւ տեղացոյցք եւրոպէացի գիտնոց, որոց գլխաւորացն անուանք եւ խորագիրք ` կարգեալ են ի վերջ կոյս մատենիս, զանց եւ զբազմօք արարեալ. եւ քանզի շատք ի մատենից անտի սակաւագիւտք են եւ բազմաց անձեռնհասք, հատուածք ի բնագրէ նոցին ըստ իւրաքանչիւր լեզուաց եդան ի ստորեւ իջից ուր բանքն յիշեալ կամ թարգմանեալ էին, ի վկայութիւն վաւերականի եւ ոչ առ ի ցոյց պերճութեան: Ի յիշելն զօտարազգիս ` անհնար է ինձ ի մոռացօիս արկանել զմերազնեայս, որք երբեմն, եւ արդ յաճախագոյն, հրատարակեն զՃանապարհորդական նկատողութիւնս իւրեանց, որպէս սովորեցան անուանել. յորոց ` զի սակաւք կամ սակաւ ինչ գրեալ էին զԱյրարատայ, սակաւիկ եւ ես շահեցայ. բայց ոչ փոքր օժանդակութիւն մատոյց ` գրեաթէ արդ հնացեալ այլ արդիւնական Ստորագրութիւն ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆ եպիսկոպոսին Էջմիածնի, կարեալ ի ցանկի անդ վերոյիշեալ ճանապարհագրացն: Ինչ ինչ եւ լրագիրք ազգայինք, յաւէտ հրատարակեալքն ի Տփղիս, այլ եւ օտարք, մատուցին տեղեկութիւնս ի պէտս գործոյս:

Եթէ պիտանիք եղեն ինձ այսգունակ սոցին վաստակք, հաճոյագոյն եւս եւ արգոյ ` տենչ ազգասիրաց եւ ջան բարեսիրաց. որք եւ ինքնայօժար յորդորակօք, ( յորս յառաջադէմ գտաւ Պր. Գրիգոր ԽԱԼԱԹԵԱՆ գիտնական վարժապետ հայ լեզուի ի Լազարեան Ճեմարանի ), կամեցան հայթհայթել ինձ ծանօթութիւնս եւ տեսարանս տեղեաց եւ անձանց. ոչ երկբայեմ կրկին վկայել ջանից եւ սիրոյ նոցին, որ մեծագոյն է ի ստացուածս. այլ եւ ոչ զանգիտեմ ասել ` զի ոչ ըստ ըղձից ի գլուխ ելին արդիւնք. ոչ յանկամութենէ, այլ յանկարութենէ կամ առ ի չգոյէ. հազիւ ութ կամ տասն անձինք նշմարս ինչ ընծայեցին, որոց եւ կէս չեղեն ինձ ի պղտս, եւ կամ զի արդէն իմկ ունէի զհաւասար նոցին. այլ ամենեցուն նոցա շնորհ ունիմ սրտի մտօք. եւ առանձինն սիրեմ յիշել յանուանէ զերկոսին հօրամոյն հարազատս ԿՈՍՏԱՆԵԱՆՑ, զԿԱՐԱՊԵՏ եւ զՅՈՎՀԱՆՆԷՍ. սա դեռ ուսանող ի համալսարանի ուրեք Ռուսաց, միւսն ` յԷջմիածին ` որպէս կարծեմ ուսուցիչ, զի մտադիւր գուն գործեցին ` յոր ինչ եւ ձեռնհաս էին, առաքել ինձ լուսատիպ տեսարանս, յիշատակարանս եւ ծանօթութիւնս ինչ. այսպէս եւ Պր. Աղեքսանդր Գալանթարեան ` առաքելով զանուանս բուսոց ինչ Արագած լերին, որպէս տեսանի ի Յաւելուածս գրոցս: Իսկ ի վեհագունից, պատուեալն եւ սիրեցեալն ի հօտէն իւրմէ եւ այն ինչ հրաժարեալ ` Տէր ԱՐԻՍՏ. ՍԵԴՐԱՔԵԱՆ եպիսկոպոս Վահայոց, խնամով հոգացաւ հայթհայթել լուսագիր տեսարանս ինչ, եւ զգեղեցիկ տապանագիրն գտեալ ի հայրենիս իւր ( տես յէջ 125): Գիտելով իմ եթէ գտանի ի Պետրպուրկի ` ի վաճառ ` հաւաքածոյ այդպիսի պատկերաց, քառասնիւ չափ նշանակեալ խնդրեցի եւ ընկալայ ի քաջածանօթ օժանդակէ ազգայնոց բանասիրաց ` ի Մ. ՍԱՆԱՍԱՐԵԱՆ Տեառնէ, ի ձեռն համազուգի նորին Պր. ԿԱՐԱՊԵՏԻ ԵԶԵԱՆՑ, որոց յայտնեմ եւ աստէն զշնորհակալիս:

Մեծագոյն եւ մեծագունից կամ յոլովից եւս պարտիմ շնորհս, նաեւ ի դիմաց Ուխտիս եւ վերատեսչաց Տպագրատանս, հարիւրաւոր ազգասիրացն եւ բարեսիրացն, որք յօժարեցան կանխել, գոգջիր ամաւ եւ կիսով ` բաժանագրիլ եւ հատուցանել զգինս միոյ կամ աւելի օրինակի գրոցս, ի դիւրութիւն ծախուց պատրաստութեանի պէսպէս պատկերացն եւ աշխարհացոյց տախտակին, զորոց հանգանակութիւն յանձին կալեալ գլխաւորն Կենդրոնական գրավաճառութեան Տփղեաց ` Պր. Նիկ. Տէր Ղեւոնդեանց, մի ըստ միոջէ հրատարակեաց յԱրձագանգ օրագրի ` զթիւ եւ զանուանս նոցին. որոց հետեւողք գտան ոչ սակաւք եւ այլք ` անդ եւ յայլեւայլ կողմանս. յորոց կարգի պարտ վարկանիմ յիշել ուրոյն զվաղեմի բարեկամ արհիապատիւ առաջնորդ Թեմին Շամախեայ ` Տէր ՄԵՍՐՈՎՊ ՍՄԲԱՏԵԱՆՑ, որ հասոյց 20 բաժինս: Եթէ այսքանեաւ առատամիտ  օժանդակութեամբ դիւր եղեւ հրատարակութեանս, եղեն  եւ ինձ պարտք, եւ առաւել եւս խնդութիւն ` ընդ յօժարութիւն օժանդակացն, եւ տիրապէս ընդ հայրենասիրութիւն նոցին. զի զայս իսկ գիտեմ որպէս գրողիս նոյն եւ ընթերցասիրացն յորդորիչ. եւ ընդ այս ոչ միայն խնդալ ` այլ իրաւունս համարիմ եւ պարծել.

Այլ յուշ աստանոր բարեկամաց եւ ոչ բարեկամաց, զի մի միտք եւ բարք ` որպէս եւ վիճակ եւ կնիք ` հայրենասիրութիւն խնդրեն զխաղաղականն, այնպէս սիրեմ եւ համբուրեմ զհայրենիս ` որպէս ի մանկութեանս զհայր եւ զմայր. եւ ո՞եւ որպիսի՞ ոք ըստուգիւտ  լիցի այսպիսւոյ սիրելութեան. եւ ոչ գիտեմ որպիսի՞ ինչ մտօք կամ կարծեօք ` վայրապար կասկածանս եւ խծբիծս յուզիցէ յանձին յիւրում եւ յօտարս, մինչեւ յաւագամեծար ատեանս. որոց պատկառ կալ եւ յարգել ` պարտք են մեր: Սակայն, եթէ կրօնական եւ քաղաքական օրէնք ուսուցանեն ինձ եւ ամենայն զգաստից ` տալ զկայսերն ` կայսեր եւ զԱստուծոյն ` Աստուծոյ, ո՞չ եւ ընդաբոյս ազդումն ողջախոհակ ` Թելադրիցէ հատուցանել զՀայրենեացն ` Հայրենեաց: Այսու ահաւասիկ եւ ես աւանդեմ Նմին ` զայս որ զիարդ եւ է վաստակ:

Ի ՅԻՇԱՏԱԿ ՉՈՐՐՈՐՉ ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԻՆ

յորոյ եւ ի մուտս իսկ ( յամի Տեառն 1888) սկիզբն եղեւ տպագրութեան Տեղագրութեանս Այրարատայ,

Եւ ՈՐ Էն դարուց յարդարիչ, ժտիմ երկրպագութեամբ, ուղղեսցէ զհոլովումն սորին եւ պսակեսցէ  զբոլորումնն, ի փառս իւր, եւ ի բարեբաստութիւն Ազգի ` որում ժառանգեցոյց յերկրի  զԿատարն ընկալուչ պահարանի նորոց նախածնողաց մարդկան: Տա ~ յր թէ եւ սա, ըղձագրեալս առ յինէն, լինէր ինձ եւ յոլովից իմայնոցս ` աստիճան մի եւս վերամբառնալոյ մտօք եւ հոգւով ` ի գերունակսն եւ ի մշտնջենաւոր լերինս յարակոց յաւնտենին. յորոց գագաթանաց, յետ վայրկենի կենաց եւ ժամանակացս, մինչ ոչ եւս իցեն ոչ շրջանք Հայկին  եւ ոչ  անիւք դարուց, եթէ արկից  զակն ի խոնարհ ` որոնել զպանծալիդ ինձ յայժմուս: Այրարատ, իբրեւ զի՞նչ մի երեւիցիս ի համասփիւռ հիւլեայս ստորանկելոցն այնոցիկ եւ ստուերացելոյ աշխարհաց, ի խաժամուժ խռանի վերստին ի Թոհ եւ ի բոհ լուծելոյ տարերաց ` երբեմն եղելոյ երկրագնտիս այսորիկ… Թաքերուք երկինք ` առ վայր մի. ի ճառելս եւ տ փարելս մերում գորովանօք ` զերկրաւս: - Նա մանաւանդ յայտնեցարուք եւ եւս առաւել. որպէս զի ի նշուլից անտի ձերոց առ սակաւ մի փայլատակելոց զսովաւ, յորդորագոյնս  եւս կառուսցուք զաչս եւ զյոյս ` ի վեր, անդր: - Ո ' հ, եթէ չէր ի շողոյ եւ ի ցօղոյ գերերկրեայ կայանիցն հեղեալ եւ խառնեալ յարիւն եւ յոսկերս Նահատակաց, յարտասուս ճգնազգեցից, ի քրտունս տարապարհակ տաժանելոցն եւ յարդիւնս առաքինեաց մերոց Նախընթացից զի փոյթ որ շահ էր յառել եւ պշնու, թող  թէ դեգերել պարագայց ամօք ` յանկայունսն եւ յանմնացականս, թէպէտ ի ծաղկեալ ծնօտս դաշտաց երկրի, եւ թէպէտ ի խոժոռ եւ ի խոշոր կոհակս եւ անդունդս  նորին: Եւ դարձեալ, եթէ ամենաբաւ Բարձրեալն  ինքն ` աթոռ իւր քարոզելով զերկինս, ոչ գարշի եւ պատուանդան ոտիցն հռչակել զերկիրս զայս, միթէ օտարի եւ վնասն ինչ իցէ երկրածնացս ` հետազօտել եւ հիանալ  ընդ աստուածակոխ կնիքսն ի սմա, ուր գոյացաքս եւ եղաք որ ինչ եմքս, եւ ուստի կայ մնայ եւ անկ է մեզ յետ պէսպէս պանդըխտօրէն տարադիմութեանցս եւ տարադիպութեանց, օ ~ ն առեալ խոյանալ հոլաթեւել ի վերնախորանսն հանդերձեալս ի յաւիտենից, յիսկաճեմ եւ ի համաշխարհական եւ յանկողոպտելի հայրենիս ` արժանացելոցն ` արութեամբ սրբութեամբ եւ սիրով: