Այրարատ

2. ԼԵՐԻՆՔ.

Զերկոսին գետահովիտսն յայսմ մասին Այրարատայ անջրպետեն Աղրի անուանեալ լերինք, որ ի Մասեաց սկսեալ ձգին ընդ արեւմուտս ցլեառն Սուկաւէտ ( Քէօսէ տաղ ), եւ անտի եւս ( ոչ քաջորոշ գօտեաւ լերանց ) ընդ Մտ. Հր. ցլայնանիստ լեառն Սրմանց ( Պինկէօլ ), ընդ մէջ Բարձր Հայոց եւ Տուրուբերանոյ. որով գրեաթէ ընդ բովանդակ երկայնութիւն Երասխայ յաջմէն կամ ՚ի հարաւակողմանէ ` տարածանի լեառնագօտի մի երկայնաշար: Անուն Աղրի լերանց համարի ՚ի թուրքական կոչմանէ Մեծին Մասեան ` Աղըր կամ Ահըռ տաղ. յորում լերինք գլխաւորք մի ըստ միոջէ են, սկսեալ յարեւելեան կողմանէն, նախ Փոքր եւ Մեծ Մասիք, զորոց երկարօրէն ճառեսցուք ՚ի գաւառի Մասեաց-ոտին. յարակից Մեծին ` յարեւմտից ` Փամպուգ կամ Փամպուլ, որ եւ Խաչկէտուկ, Գարաչումակ, Սըչանլը ( Մկնուտ ), Այալան 9650', Սինեկ, Շիշթէփէ որ եւ Զօր, իբր 12, 000', յորոյ անուն կոչին եւ մերձակայքն, Փիրիլի կամ Ագ տաղ ( Սպիտակ Լ. ) զի գրեաթէ զմեծ մասն տարւոյ ձիւնապատ երեւի, 10, 650'. Քէօր օղլու, 8320'. բուն Աղրի-տաղ, 9054'. Մամտար ?, Հինտոյ, Պօզ-տաղ, բարձրն Սուկաւէտ ( Քէօսէ տաղ ) 11, 726': - Իսկ արեւմտեան մասին Այրարատայ ` անջրպետ կրկին գետահովտաց այլ իմն պարք են հարաւագոյնք, եւ ոչ միահետք որպէս զվերինն. զի Մուրց գետ ( Պինկէօլ սու ) եկեալ ՚ի հարաւոյ կուսէ ` կտրէ զնոսին, եւ խաղալով ընդ հիւսիս անկանի ՚ի դեռաբուղխն Երասխ, ՚ի գաւառին Բասենոյ. եւ են լերինք ` յաջմէն յարեւելից ` Շէսիան, ոստովք իւրովք. յահեկէն ` Թօփ տաղ եւ այլք, մինչեւ ՚ի լերինս արեւելակողմանն Կարնոյ, որ ըստ նախնեաց թուին կոչեցեալ Մեղեդուխ ( թէ ոչ Մեղեբուխ ) լեառն. զորոց լիցին ուրոյն բանք ՚ի տեղագրի իւրաքանչիւր գաւառաց ` որոց եւ պատշաճինն. որպէս եւ զլերանց որ ՚ի միջերկրեայս աշխարհին Այրարատայ են. այսինքն են, լայնանիստ Սօղանլը ` լերինք Բասենոյ եւ Վանանդայ, որք չարախառնեալ ընդ այլոց ` ձգելով ընդ Հս. Ել. անջրպետեն ՚ի Մ. Հր. զգետահովիտ Կըրի եւ Երասխայ, եւ այլ առանձնակ անկապ լերինք յայսմ կողման. որպէս, Ագրակ, Ագ-մէզրէ, Չամար 9222, Ս. Խաչ 9562', առ Մժնկերտաւ, եւ այլն, ամենեքին յընդարձակն Բասեն. իսկ ՚ի սահմանակցի նորին ՚ի Վանանդ ` չկան բարձր բարձր լերինք, այլ լեռնակք անջատք. բայց ՚ի սահմանակցութեան Շիրակայ ` կանգնին եւ չափաւոր բարձունք, որպէս, ( ՚ի Հր. ընդ Հս. երթալով ) Եաղլըճա 9752', Քոդուր 9145', Հաճի Խալիլ 9130', եւ այլն: - Ի բուն յԱյրարատեան նահանգի ` գլխաւոր լեառն է եւ առաջին ՚ի բարձրութեան յետ Մասեաց ` լայնաստորոտն եւ լայնագագաթն Արագած, 12, 606', եւ ՚ի նմին դաշտի ` անջատք. Արայի լ. ( Գառնըեւեարըգ ), Շամիրամայ լ. ( Հատիս ) եւ Քէօթան տաղ. Ճանկի, որ ՚ի Հս. կուսէ Արագածու ` կցորդիչ իմն է նորին ընդ պարու Բամբակի լերանց Գուգարաց: - Յարեւմտից Հս. Արագածու ` կան առանձնակ կատարք ՚ի լեռնուտն Վարաժնունիս, որպէս, Միսխանլը կամ Բջնոյ լեառն, Էօրթիւլիւ, Գուրու-պօղազ, եւ այլն. թող զլերինսն սահմանակիցս եւ անջրպետս Տաշրաց եւ հովտաց Կուր գետոյ: Իսկ արեւելակողմն Արագածոյ մինչեւ յարեւելեան սահմանս աշխարհին, այսինքն ցլերինս Սիւնեաց ` դաշտային է համակ, միայն զյիշեալ մեկնարկ լերինքդ ունելով. վասն որոյ եւ հասարակօրէն Արարատեան դաշտ կոչի, փոխանակ նահանգ կամ գաւառ ասելոյ: - Մարթ է եւ զբովանդակ աշխարհն իսկ Այրարատայ ` դաշտային ասել, որպէս եւ ՚ի վաղուց իսկ կոչէր Երասխեան դաշտ. քանզի բաց ՚ի պարուէ Աղրի լերանց ` որ եւ չեն լայնանիստք, չկան այլ աղխաղխեալ լերինք, այլ կամ շեղջաձեւ եւ մեկնարկք են, եւ կամ կոհակացեալ ալէձեւ երկիր, որպէս գաւառք Գաբեղենից, Վարաժնունեաց եւ աայլ ինչ կողմանք. իսկ մեծագոյն մասն երկրին ` ՚ի նախնեաց անտի դաշտ անուամբ կնքեալ ` գրեաթէ ծագէ ՚ի ծագ շարունակ է տարածութեամբ գաւառաց կրկին Բասենոյ, Վանանդայ, Շիրակայ եւ Արարատեան նահանգի, որ է ինքն բովանդակ երկայնութիւն աշխարհին եւ ՚ի փոքու մասին անդ գետահովտին Արածանոյ քաջ ընդարձակ դաշտ է Բագրեւանդ, ըստ Պատմչին վկայելոյ: