Այրարատ

3. ԳԵՏՔ.

Զայս մասն, այսինքն զերկոսին գաւառս ոչ-երասխեանս ` արբուցանէ արեւելեանն այն Եփրատ, որ է Արածանի ( Մուրատ չայ Թուրքաց ), բազմաբուղխ աղբերօքն առատօրէն եւ անապակաս, եւ քաջ արդիւնաբեր առնելով զերկիրն: Իսկ վերնոյ եւ մեծի մասին Այրարատայ ` մատռուակ է սեփական գետն այն Հայոց Երասխ, ոչ յոյժ բազմաթիւ այլ եւ ոչ նուազ օժանդանկօք իւրովք. որոց առաջին եւ եկամուտ իմն յԱյրարատ ` Մուրցն վերոյիշեալ, զի յօտար նահանգէ գայ, որպէս հին աշխարհագիրն մեր ասէ, գետացուցանել զԵրասխ նորընծայ, զբղխեալն ՚ի թիկանց լերանց Կարնոյ, ՚ի գոգս Բասենոյ, զորոյ բնիկ աղբերակունս ՚ի դէպ է խնդրել եւ քննել ՚ի ստորագրութեան այնր գաւառի. թէպէտ եւ յորդաջուր եւ հզօրագոյն իցէ Մուրց քան զԵրասխ ` ՚ի խառնուրդսն անդ, ՚ի հարաւոյ կուսէ դիմելով ` ոչ փոխէ զընթացս սորին մղելով ընդ հիւսիս, այլ ըստ առաջնոյ ուղղութեանն խաղայ Երասխ զուգեալ է վարարեալ, փոքունս ինչ վտակս ընդունելով յաջմէն ` ՚ի հարաւոյ, քան զի լերինք անջրպետք նորին եւ Արածանւոյ ` մերձք կան եւ չիք սահման ընդարձակելոյ ջուրց. այլ յահեկէն, զի դաշտային է երկիրն, ընդունի ոչ սակաւ օժանդակս. նախ զիջեալսն ՚ի թիկանց լերանց Կարնոյ եւ Տայոց, յորոց տասնիւ չափ ընկալեալ, ապա ընդունի մեծագոյնս եւս, որպէս զԱզապ սու. Արտոսդ չայ, Խանի չայ, Սարիգամըշ որ ՚ի Սօղանլու լերանց, յորոց ստորոտից եւ այլ տասնիւ չափ վտակս, յետ որոց զՊայամ սու (?) Կաղզուանայ, եւ այլս փոքունս ինչ եւ աննշան վտակս մինչեւ ցԱխուրեան: Սա հզօրագոյն քան զամենայն օժանդակս Երասխայ ` ընդմիջելով զՇիրակ ՚ի սահմանակցութեան նորին եւ Արշարունեաց եւ Ճակատուց ` թափի ՚ի գետն մեծ, հաւաքեալ ՚ի հիւսիսոյ զամենայն ջուրս որք իջանեն ՚ի կողաց լերանց Տայոց եւ Գուգարաց. եւ ոչ սակաւ հզօր օժանդակք են նորա. բայց անուանց նոցին շփոթութիւն իմն երեւի առ նախնիս, կամ թէ մեք ոչ քաջ իմանամք: Գետս այս Ախուրեան, որ ՚ի Թուրքաց Արփա-չայի կոչի, յայն անուն լճակէ բղխեալ ՚ի հիւսիսոյ ` ՚ի սահմանակցութեան Գուգարաց Աշխարհի, եւ ուղղակի իջանէ ՚ի հարաւ, գէթ երկուց գետոց խառնուրդ է, եւ որպէս յառանձին ստորագրութեան Շիրակայ ցուցցի ` ոչ բովանդակի միայն ուղղաձիգ ընթացիւք որ ՚ի լճակէն ( Արփայ ) ցԵրասխ, այլ եւ օժանդակութեամբ այժմեան գետոյն Ղարսայ ( Ղարս-չայի ), եւ սոյն իսկ գետս Կարուց, գէթ ըստ վերջին մասին, որ յարեւելից քաղաքին եւ որ ՚ի Շիրակ ` Ախուրեան է. իսկ առաջին մասն նորին, այսինքն որ յաղբերացն ՚ի ստորոտից Սօղանլուի եւ յայլոց լերանց Բասենոյ եւ Տայոց ` մինչեւ ՚ի Կարս, ոչ գիտեմ թէ կոչէ՞ր եւ այն ՚ի հնումն Ախուրեան, եթէ այլ ազգ. բան մի պատմութեան Խորենացւոյ թուեցուցանէ Մօր-մեծ կոչիլ նաեւ միջամասին գետոյն. քանզի ասէ վասն Վաղարշակայ, ելեալ ՚ի Կողաց գաւառէ ` գալ ՚ի Վանանդ, եւ աստի « իջանէ ՚ի Դաշտն Մեծ. եւ անդ զափամբք Մօրին մեծի բանակի ՚ի տեղւոջ ` ուր գետն Մեծ ` ՚ի ծովակէն Հիւսիսոյ սկիզբն առեալ ` իջանէ եւ խառնի ՚ի Մօրն մեծ »: Արդ Ծովակն Հիւսիսոյ յայտ է կոչեցեալն եւ Պաղակացիս եւ այժմ Չըլտըր-կէօլիւ, յորմէ ելանէ արդարեւ համանուն գետակ եւ իջանէ ՚ի գետն Ղարսայ, եւ ըստ այսմ լինի Մօր Մեծ, եւ ջուրն Չըլտըրայ Մեծ գետ. իսկ Մեծ դաշտ պատշաճի անհակառակ ` Զարիշատայ վիճակին, զի ջուրն այն Չըլտըրայ կտրէ զնա ընդ բովանդակ լայնութիւնն ՚ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ: Սակայն թուի ինձ Մեծ կամ Մեծագետ անուն ` պատշաճագոյն վերին կիսոյ մասին այժմեանս Արփայ չայի, այսինքն ցխառնուրդս Կարուց գետոյն ընդ նա, քանզի ճոխագոյն օրինակ մի աշխարհագրութեան նորին Խորենացւոյ, յիշելով զգաւառսն « Վանանդ եւ Շիրակ, ( յարէ ՚ի նոյն ), յորոց եկեալ գետն Ախուրեան, հանդերձ Մեծագետովն, անցանելով յելից կուսէ Մաւրիկապօլսի այսինքն Շիրակաշատի եւ Մրենոյ եւ Երուանդաշատ քաղաքի, իջանէ յԵրասխ »: Արդ քանզի աստանօր որոշակի ցուցանի Ախուրենի գալ ՚ի Վանանդայ եւ ՚ի Շիրակայ ` հանդերձ Մեծագետովն ` պատշաճագոյն թուի այս անուն ` Արփայի, քան Չըլտըրայն ` որ փոքրիկ ինչ է առ միւսովն. եթէ ոչ ՚ի բանս պատմչին այլայլութիւն ինչ գուցէ, կամ ՚ի գիրս երկրին եւ լճին եւ գետացն. զոր օրինակ յայտնապէս եւ վկայութեամբ իսկ եղեալ է յայնկոյս Ախուրենոյ եւ յԵրասխ եւ յօժանդակս իւր, որպէս տեսցի ընդ հուպ: Այլ այս զիարդ եւ է, ՚ի տեղագրութեանս նոյն համարեցայց զՄեծագետն եւ զԱրփայեւչայ ցխառնուրդս սորին ընդ գետոյն Կարուց, եւ անտի եւ ՚ի վայր ցԵրասխ ` լիցի Ախուրեան. նոյնպէս Ախուրեան համարեսցի, որպէս եւ է իսկ, գետն Կարուց ` ՚ի քաղաքէն եւ այսր ՚ի խառնուրդսն. իսկ զառաջին մասն կոչեցից յանուն քաղաքին ` գետ Կարուց, ( Ղարս չայր ), մինչեւ ստուագոյն եւս ինչ գիտասցի լինել Մօր կամ Մօր Մեծ կամ ոչ. միայն ոչ հաւանիմ զՄեծագետն այն կոչեցեալն մասն Արփայ չայի ` լինել Ռաճ գետ, որպէս համարեցան ոմանք յարդեացս: - Ի բազում վտակաց սկզբնաւորի գետս այս Կարուց, ՚ի Մ. եւ ՚ի Հր. քաղաքին ` ՚ի ստորոտից Սօղանլու լերանց իջելոց, յորոց ոչ գիտեմ ո ' ր իցէ բուն առաջն կամ սկիզբն գետոյն. այլ թուի ինձ կոչեցեալն Գարկալըեւսու ՚ի Հս., զի հզօրագոյն է, եւ զի առ նովաւ է Պաշեւքէօյ, իբր գլուխ կամ առաջին շէն Վանանդայ. զայս այսպէս համարելով, ապա յաջմէն, որ է ՚ի Հր. Մ. ընդունի այլ եւ այլ վտակս զուգընթացս, յորս մեծագոյն Սարիգամըշեւսու. եւ գետակցութեամբ նոցին յօրացեալ դիմէ ընդ Հմ. Ե. ՚ի Կարս, իբրեւ ընդ 15 մղոն. ընդունելով յայնմ միջոցի յահեկէն ` յարեւմտից ` ոչ սակաւ վտակս. սուղ ինչ ՚ի վերոյ քաղաքին դառնայ ընդ արեւելս, եւ ապա ընդ Հր. Ել. Հր. մինչեւ ՚ի խառնուրդսն ընդ Մեծագետոյն, ընդունելով ՚ի Զարիշատ տասնիւ չափ գետակս, որոց գլխաւոր ` ելեալն այն ՚ի Ծովակէն Հիւսիսոյ: Բազումս եւ ինքն Մեծագետ ( Արփա ) ժողովէ վտակս յաջմէ եւ յահեկէ, յերկոցուն մասանց Շիրակայ, մինչեւ ՚ի նշանակեալ գետախառնունսն. իսկ յետ այնր մինչեւ ՚ի մուտսն յԵրասխ ` սակաւս եւ նիազս, յորս գլխաւոր մարթ է ասել յարեւմտեանն Շիրակ ` զՏիկորոյ գետակն:

Յելից կողմանէ Բասենոյ գրեաթէ ցայսվայր խառնման Ախուրենոյ ` երկուստեք զսպեալ Երասխայ ՚ի  լերանց ` ընթանայ ընդ անձուկ հովիտ, վասն որոյ եւ երկիրն այն կոչէր Երասխաձոր. իսկ յետ ընդունելոյ զԱխուրեան ` փոքր մի եւս գնալով ընդ նեղուցս ընդ մէջ յետին հարաւային բլրակաց Շիրակայ եւ հիւսիսոյ Ճակատուց գաւառի ` ելանէ ընդ հարաւ ՚ի լայնածաւալ դաշտն Այրարատեան, եւ ուղղակի խաղայ ընդ Ել. գրեաթէ կշիռ ցհարաւակողմն Էջմիածնի, եւ անտուստ խոտորեալ առ սակաւ սակաւ ընդ Հր. նովին ուղղութեամբ Հր. Ել. Հր. յառաջէ մինչեւ անդր քան զՆախճաւան եւ զՋուղա: Բայց ՚ի մեծի դաշտագետնի անդ Այրարատայ եւ ՚ի յարակից նորին ՚ի  Շարուրայն, մեծաւ իմն համարձակութեամբ եւ յախուռն խաղալով ` յերկուց եւ յերից հազար ամաց հետէ ` ոչ սակաւ տեղափոխեալ է, եւ թողեալ զհին հունն ` բացեալ նոր յատակ, որով եւ զգիրս կամ զբերանս օժանդակաց իւրոց գետոց ` մեծապէս այլայլեալ. աստի ոչ փոքր շփոթ եւ մթութիւն ՚ի պատմութեան մերում, որ յառաջ եւ յետ ժամանակի առաջին մատենագրաց մերոց Դ եւ Ե դարուց մինչեւ ցայժմ: Եւ այսմ պատճառք ` նախ անարգել եւ անպարիսպ տարածութիւն դաշտագետնոյն, եւ մանաւանդ կակուղ եւ աւազախիր բնութիւն նորին, ուր դիրւաւ սողոսկին եւ սայթաքին սաղապաճեմ ջուրք. եւ երկրորդ, թուի, բուռն սասանութիւնք երկրի, յորոց եւ լերինք փլուզեալք ` փոխեալ են զհոսանս գետոյն մեծի: Եւ գիտեմք աներկբայ ՚ի պատմութենէ, այլ եւ ՚ի քննութենէ գետնոյն, զի Երասխ բազում մղոնօք ՚ի հիւսիսոյ խոտորեալ է ընդ հարաւ, եւ հեռացեալ յԱրմաւրայ, ՚ի Վաղարշապատայ, յԱրտաշատայ, ՚ի հին մայրաքաղաքացն Հայոց, զորովք քերէր եւ փարէր երբեմն, եւ կամուրջս կրէր ըստ պիտոյից բազմամարդ բնակութեանցն. յոր սակս երկիցս եւ երիցս ստիպեցան աշխարհատեարք մեր փոխել զարքունիս իւրեանց եւ հաստատել դարձեալ յեզերս գետոյն կամ այլոց ջրոց: Վասն այսորիկ անմարթ եւ անդէպ է ըստ այժմեան ընթացից նորին եւ ըստ դրից մնացեալ հին քաղաքաց կամ աւերակաց նոցին ` հաւաստել զբանս առաջին պատմչաց մերոց, զԱգաթանգեղեայ, զԿորեան, զԽորենացւոյ եւ զՂազարայ: Ոյ միայն ինքն Խորենացի երկիցս վկայէ զյատակափոխութիւն Երասխայ ՚ի յիշելն զպատճառս շինութեան Երուանդաշատի ` յելս կոյս Ա Դարու, եւ զԴունայ ` ՚ի կէս Դ դարու, ( որ սակաւուք յետոյ քան զԵրուանդաշատ շինեալ էր, եւ ՚ի միջոց ժամանակի երկուց եւ կէս դարուց այնքան հեռացեալ էր անտի գետն ` մինչեւ ջրակարօտ լինել թագաւորաբնակ քաղաքին ), այլ եւ յաւուրց նորին Պատմչի ցկարճատեւ եւս ժամանակ ` դարձեալ հեռացեալ գտանէր գետն. մինչ զի հարկ լինել գրչի Է դարու ( որպէս համարիմ ) նշանակել զայս յօրինակ աշխարհագրութեան նորին Խորենացւոյ. եւ գետինն ինքնին ցուցանէ արդ զհունն ընդ որ աննիազ մատռուակն այն Այրարատայ ` սահեալ անցեալ է անդարձօրէն, եւ արդ յայլազգեաց կոչի Գուրու-Արազ ( Ցամաքեալ Երասխ ). բայց ոչ որպէս զբնակեալսն յափունս իւր ` անցեալ գնացեալ անհետացեալ եւ ինքն. այլ սակաւուք մղոնօք տարակայեայ ` հոսէ անսպառ որպէս ՚ի սկզբանէն:

Յետ Ախուրեան գետոյ ընդունի Երասխ յահեկէն յԱրարատեան դաշտի ` զջուրս արձակեալս ՚ի յուռթի կողից Արագածու, թէպէտ եւ շատք յայնցանէ աւազախիր լեալ ` ոչ ժամանեն ՚ի ծոց նորին. եւ է առաջին գետ յայսմ կողմանէ հռչակաւորն եւ դասականն Մեծամօր, ի հարաւային ստորոտից լերինն ՚ի լճակէ միոջէ կամ ՚ի մերձաւոր սահմանէ լճին ( Այղըռ-կէօլ ) բղխեալ, եւ այժմ կոչեցեալ Սեաւ ջուր ( Գարա սու ) կամ Շամբի ջուր, եւ ուղղակի իջեալ ընդ հարաւ յԵրասխ ` սակաւ ճանապարհաւ. բայց ՚ի հնումն յոյժ այլ ազգ երեւի եղեալ ընթացից նորին, որպէս եւ որ յահեկէն կամ յելից նորին գետոցն, որք ամենեքին թուին փոխանակ ուղղակի ՚ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ իջանելոյ ` յարեւմտից ընդ Ել. կոյս խոտորեալ. մանաւանդ եթէ սոյն սա իցէ Մեծամօրն ` որ խաղացեալ յարեւելս անցանէր առ Արտաշատաւ, եւ ոչ որպէս ոմանց թուի եթէ Ազատ, որ արդ մերձ է աւերակաց մեծին այնմ մայրաքաղաքի ` կրկնանուն եղեալ եւ Մեծամօր կոչեցեալ իցէ. քանզի զարդիս մարթ է անբաւ ասել զհեռաւորութիւն բերանոյ կրկին գետոցն, զՄեծամօրին եւ զԱզատայ, կամ զԱրտաշատայ աւերակացն ՚ի Մեծամօրէ: Սակայն հին աշխարհագիրն բացայայտակի ասէ ՚ի յիշելն զընթացս Ազատայ, անցանելով ընդ Դուին անկանել ընդ հարաւ յԵրասխ. « յորոց ՚ի միջի, ասէ, շինեալ է Արտաշատ քաղաք, ուր յառաջին ժամանակսն խառնուրդ Մեծամօրի. իսկ այժմ փոխեալ զընթացսն Մեծամօրոյ ` խառնի ՚ի մտից կուսէ »: Զայսպիսի նախնական գիրս գետոցդ թուի ինձ նշանակել եւ նկարագիր Արարատեան դաշտին ՚ի պատմութեան Խորենացւոյ ` անդստին յաւուրց Արմենակայ. « Դաշտավայր մի ՚ի բարձրագագաթանց պարսպեալ լերանց, գետոց կարկաջասահից ` յարեւմտից ընդ մէջ անցանելով »: Անհաւատալի կամ ափշեցուցիչ իմն թուիցին բանքս յայժմեան աշխարհացոյցս հայելով. սակայն ոչ վայրապար ասացեալ է լատին քերթողին ( թէպէտ եւ անգիտանայր զայս ), անժոյժ եւ ըմբոստ ՚ի կամրջաց զԵրասխ. ոչ է դիւրին մարդոյ սակաւակեցի ` ՚ի վերայ հասանել պատկերի ` զոր բնութիւն գծէ եւ ջնջէ յերեսս երկրի: - Ի հարաւոյ կուսէ լերին Արագածու եւ ՚ի Նիգ գաւառէ բղխէ Քարսախ կամ Քասաղ գետ եւ դարձեալ սակաւ մի յարեւելս ` ուղղակի իջանէ ՚ի հարաւ յԵրասխ, անցեալ ՚ի մտից կուսէ Վաղարշապատի, ոչ կարի հեռի ՚ի բերանոյ Մեծամօրի, ընդունելով յաջմէն ` յարեւմտից ` ՚ի նոյն Արագածայ, վտակս ինչ կոչեցեալս յանուն Ապարան, Անբերդ, Փարպի, Լազրեւան գիւղից, եւ ինքն կոչի այժմ Կարբոյ ջուր, յանուն աւանին ` որ ՚ի միջին դարս շէն էր նշանաւոր:

Հարկ էր աստանօր խնդրել զգետն զայն Ռահ, զոր Կորիւն յիշէ ՚ի վարս Ս. Մեսրովբայ, եւ ցաւին նորին ընդ առաջ ելեալ նմա ասէ զթագաւորն Վռամշապուհ եւ զմեծն Սահակ, ՚ի բերել նորա զաստուածաշնորհ տառս հայական լեզուիս ` յարեւմտից Հայոց, եւ հարկ է թէ չէր հեռի ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ, վասն որոյ ոմանք զՄեծամօր ինքն կարծեցին զայն. լաւ եւս էր զՔասաղ ասել. սակայն անմարթ թուի հասարակաց ծանօթ գետոցս այսոցիկ այլով իմն ( Ռահ ) անուամբ կոչիլ. վասն որոյ յայպիսի յեղեղուկ յատակի Երասխեան դաշտիս ` մարթ է եւ աներեւութացեալ ասել զգետն, որ հարկ է թէ նուազաջուր վտակ մի էր. փաստ ինձ առ այս ունելով ` բաց յակներեւ այլայլութեանց երկրին եւ ջրոցն, նաեւ զվկայութիւն հին աշխարհագրին մերոյ ` զայլոց եւս մերձաւոր սոցին գետակաց, որոց եւ անուն եւ գոյութիւն իսկ անծանօթ է եւ անհետացեալ. քանզի ասէ զԵրասխայ, « անցանէ յելից կուսէ Վաղարշապատ քաղաքի, ( մօտ ուրեմն քերէր առ նովաւ ), յորում մայր եկեղեցեաց ( Էջմիածին ) եւ Մատրունքն ( Ս. Հռիփսիմեանց ). յորոց ելից բղխեն աղբիւրք Ասպահէն գետոյ, որ է Խոզմօր, եւ խառնի ՚ի Մեծամօր ». աւագիկ երկանուն գետակ ( թերեւս եւ երկու վտակք ), որոց եւ ոչ մին լսի այլուր, իսկ այժմ եւ ոչ անգամ նշմարի. եւ գուշակի ըստ բանիցն ` յարեւմուտս իմն ունել զդարձուածն ` զի խառնեսցի ՚ի Մեծամօր:

Գրեաթէ զուգահեռական ընթացս ընդ Քասաղայ ունի յարեւելից նորին եւ Հրազդան կամ Հուրաստան գետ, այժմ Զէնկի կոչեցեալ, որ եւ Երեւանայ ջուր, զի անցանէ յարեւմտից քաղաքիս, եւ թափի յԵրասխ սակաւուք հեռի յելից բերանոյ Քասաղայ. իսկ աղբերք նորին են ՚ի լեռնավայրս Նգայ եւ Վարաժնունեաց. բայց են նորա միւս եւս արեւելեան առաջք, ՚ի Գեղամայ ծովէն ելեալ կամ հանեալ եւ հուն բացեալ ընդ արեւմուտս, եւ այս ոչ ՚ի բնէ ` այլ յարուեստէ մարդկան համարի: Զարմանք են զի աշխարհագիրս մեր որ զվերոյգրեալ գետոց ծանուցանէր ` ոչ յիշէ զՀրազդան. իսկ յետին ոմն աշխարհագիր, որ միայն զգետոց ծագումն գրէ, զսորայս ՚ի Գեղաքունոյ կամ ՚ի Գեղամայ ասէ. զարեւելեանս ուրեմն զայս վտակ ` գլխաւոր համարեալ, եւ ոչ զմիւսն ` զհիւսիսայինն, եթէ ոչ շփոթիցէ ընդ Ազատ գետոյ, որ արդարեւ յելից Հրազդանայ բղխէ ՚ի լերանց Գեղամայ, եւ անցեալ առ Գառնեաւ, յորոյ անուն արդ Գառնոյ ջուր ( Գառնի չայ ) կոչի, առ աւերակօքն Դունայ եւ Արտաշատայ ` սակաւուք հեռի ՚ի բերանոյ Հրազդանայ ` թափի յԵրասխ:

Այսոքիկ չորք կամ հինգ գետք ՚ի բուն յԱրարատեան նահանգին օժանդակեն զԵրասխ յահեկէն. իսկ արտաքոյ նահանգին ` այլ ՚ի նմին աշխարհի Այրարատայ եւ ՚ի մեծի երկարաձիգ դաշտին որ ՚ի Դունայ մինչեւ ՚ի սպառուած աշխարհին ` ՚ի լեռնակողմանց Սիւնեաց եկեալ եւ հատեալ զդաշտն ` անկանին յԵրասխ, մի ըստ միոջէ ` յետ Ազատայ, Վէտի, Ախնի ?, որ ՚ի յորդութեանն միայն ժամանէ մինչեւ ցԵրասխ, Չօպան-արըխ կամ Չանախճի այլ եւ այլ օժանդակօք. եւ թուի կոչեցեալ ՚ի հնումն յաշխարհագրէն մերմէ ` Արտօնկն ? թերեւս Արտաւնկեան կամ Արտաւնական գետ. - Արփա, գետ Սիւնեաց, որոյ ստորին հոսանք են ՚ի դաշտին Շարուրայ, ուր եւ մուտքն յԵրասխ. եւ այս վերջին գետ է յահեկէ Երասխայ յԱյրարատ աշխարհի. զի աստի եւ անդր Նախճաւանու սահմանք են, Սիւնեաց եւ Վասպուրականի պատշաճեալք: - Իսկ յաջմէն, որպէս կանխաւ ասացաք, յաշխարհիս Այրարատայ ` Երասխ մանունս ինչ եւ աննշանս ընդունի գետակս, յԱրշարունիս, ՚ի Գաբեղեան ( Կաղզուան ) եւ ՚ի Ճակատս. եւ եւս յարեւելեան կամ ՚ի բնիկ Այրարատեան սահմանս ` զԳարասու գետակս Մասեաց Ոտին, որոց գլխաւորին ` Վերին կամ Մեծ կոչեցելոյ, օժանդակ է եւ գետակն Ակոռւոյ ` զոր հինքն կոչէին Գինեգոյն գետ: