Այրարատ

7. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ.

Աշխարհս այս Այրարատայ ` ըստ շրջածիր սահմանաց զոր ՚ի սկզբան անդ նշանակեցաք, եւ ըստ յետին բանիցս զանուանէն, յայտ եղեւ զի զառաջինն բովանդակիւր արեւելեան մասամբն, ուր բնակութիւն որդւոցն եւ թոռանց Հայկայ եղեւ, այսինքն ՚ի մէջ լերանց Մասեաց եւ Արագածոյ, եւ ՚ի շուրջ դաշտին որ Արարատեանն կոչեցաւ. ուր նախ ինքնին անդրանիկն Հայկայ ` Արմենակ, ըստ մերոյս պատմութեան, հաստատեաց զոստան այնր ժամանակի ` յոտին Արագածոյ. ապա որդի իւր Արամայիս շինեաց ընդարձակագոյն եւ ամրագոյն բնակարան յեզերն Երասխայ, զԱրմաւիր, որ յայնմ հետէ ցամս իբրեւ 2000 եղեւ իշխանանիստ նահապետութեան Հայոց եւ աթոռ մարգարէահրաւէր Այրարատեան թագաւորութեանցն. եւ որպէս զքաղաքն ` յիւր անուն, նոյն եւ յանուն որդւոյ իւրոյ Շարայի, ասի կոչեալ զդրակիցն Արագածու ` զՇիրակ, եւ զգետն յանուն թոռին իւրոյ ` Երասխ. որ ոչ զուգի քաջ անուան թոռինն եթէ Արաստ կոչէր, ապա ուղղագոյն ասեն օտարք Արաս կամ Արազ զգետն. այն զի յետին տառն Երասխ ` խորթ է ՚ի հայկականս պայծառ բարբառոյ: Անդրանիկն Ամասիա ` անցեալ զգետովն ՚ի հարաւ կամ յաջ կողմն, բնակէ յՈտին Մասեաց ` յիւր անուն կոչեալ զլեառնն մեծ, եւ յանուն երկուց որդւոց իւրոց կրտսերաց ` շինեալ զՑոլակերտ եւ զՓառախոտ, առ ստորոտովք նորին եւ անդրէն դարձ առնէ յԱրմաւիր: Իսկ անդրանիկ սորա Գեղամ, թողեալ զայն որդւոյ իւրում Հարմայ, « ինքն գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ, յեզր ծովակի միոյ ( Սեւանայ ), շինէ զեզր ծովակին, եւ  թողու անդ բնակիչս. եւ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ, եւ զշէնսն Գեղաքունի, որով կոչի եւ ծովն: Աստ ծնաւ զորդի իւր զՍիսակ », որում ետ ժառանգութիւն ՚ի ծովէ անտի Գեղաքունոյ զքարավազս Երասխայ, եւ երկիրն այն կոչեցաւ յանուն նորա Սիսական կամ Սիւնիք. բայց երկիրս այս ` եթէ յայնժամ հանգոյն նախագրելոցն տեղեաց ` անբաժան մասն էր Այրարատայ, յետոյ զատաւ ՚ի նմանէ եւ եղեւ առանձին աշխարհ, մի ՚ի 15 բաժնից Հայոց, եւ երկրորդաբար կամ ընդհանրապէս կոչելով ` մասն Այրարատեան երկրի եւ թագաւորութեան: « Բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ՚ի դաշտ անդր, եւ առ ոտամբ նորին լերինն … շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ՚ի Գառնկայ թոռանէ նորա անուանեցաւ Գառնի »:

Այսու դադարեն ծանօթ շինութիւնք եւ սահմանք նահապետաց մերոց Հայկազանց յաշխարհին Այրարատայ, եւ հայրենատուր իմն օրէնք մի ըստ միոջէ նախ պայազատելոյ զհայրենի տունն, եւ ապա թողլոյ զայն կրսեր եղբօր կամ որդւոյ, մինչեւ ցՀարմա, որդի Գեղամայ, որ եկաց մնաց յոստանն յԱրմաւիր. այսպէս եւ յաջորդք իւր եւ պայազատք, Արամ արին եւ աշխարհակալն, եւ յետ նորա որդի իւր Գեղեցիկն Արայ, եւ սորա որդի Արայեանն Արայ, եւ սորա ` Անուշաւան ձօնեալն ՚ի Սօսիս Արմենակայ յԱրմաւիր: Ի սմա դադարէ ուղղակի յաջորդութիւն ազգատոհմին Հայկայ յորդւոց յորդիս, ցտասն ազգ. յետ որոց նահապետացն եւ թագաւորաց Հայկազանց ոչ է յայտ ազգասերութիւն, եւ ոչ շինութիւն երկրի եւ ընդարձակութիւն սահմանաց. այլ միայն զի գահ տէրութեան նոցին էր Արմաւիրն հին. եւ ծանուցեալ սահման արքունի կալուածոցն ` ՚ի ծովէն Գեղամայ յարեւելից ` ցկողմանս Վանանդայ յարեւմուտս. իսկ որ անտի եւ անդր ցլերինս Կարնոյ, արեւմտեան մասն աշխարհին Այրարատայ, այսինքն յետոյ անուանեալ գաւառքն Վանանդ եւ Բասեանք եւ յարակից սոցին փոքր գաւառք ինչ, յայն հին ժամանակս երեւին այլոյ եւ օտար ՚ի Հայկայ տոհմի լինել կալուած եւ ժառանգութիւն, ԲԱՍԵԱՆՔ ազգի, զորոց յառանձին տեղագրի երկրին լիցին բանք. եւ ոչ է յայտ երբ նուաճեցան ՚ի Հայկազանց եւ եղեն մասն Այրարատեան աշխարհի: Այլ երբ եւ իցէ ` այս յայտ է զի ոչ որպէս զարեւելեանն մասն ` եղեն սեփական կալուածք արքունականք, այլ իբրեւ ընդ ձեռամբ կամ ընդ հարկաւ նահապետացն եւ թագաւորաց, ունելով առանձին նախարարս եւ դատաւորս. զորս եւ ըստ կամի կարգեաց եւ տնօրինեաց յետ բարձման հարստութեան Հայկազանց եւ խառնաշփոթ ժամանակի իշխանաձգութեան յաջորդացն Աղեքսանդրի, նորոգող պետութեանն Հայոց եւ հեղինակ երկրորդի հարստութեան մերոյ ` Վաղարշակն Արշակունի. որոյ ` թէպէտ ՚ի Մծբին յելս հարաւային սահմանաց Հայոց ասի հաստատեալ զգահ իւր, այլ ոչ արար անտես եւ զԱրմաւիր, նա մանաւանդ ՚ի մեհեանս սորին հաստատեաց զանդրիս նախնեաց իւրոց: Սա եւ երեքին յաջորդք իւր, որդին ( Արշակ ), թոռնն ( Արտաշէս ), եւ թոռնորդին ( Տիգրան ) ընդարձակեցին զսահմանս տէրութեան իւրեանց, առաւել քան զոր ՚ի հնումն երբեմն Արամայ էր արարեալ, եւ զոր սակաւուք յառաջ քան զինքեանս ` իշխանք ոմանք Հայկազունք ապստամբեալք ՚ի Մակեդոնացւոց եւ ՚ի Սելեւկիացւոց ` հատանելով աշխարհս ՚ի դրացեաց հնոյն Արարատայ կամ Հայաստանի: Առ սոքօք թուի եւ հարաւային արեւելեան մասին, այսինքն է որ ՚ի հովտին Արածանւոյ ` յաւելեալ յարեալ յԱյրարատ աշխարհս, եւ նոքօք լրացեալ միջնաշխարհին այնմ եւ վեհագունի հնգետասանեցուն աշխարհաց Հայոց, եւ ոչ եւս այլ ընդարձակեալ, մինչեւ ՚ի բարձումն Արշակունեաց թագաւորութեան, յետ առ վայր մի յերկուս տրոհելոյ երկրին, ըստ նախայիշեալ բանից Ղազարայ Փարպեցւոյ, յորում ժամանակի անդրէն հին նահապետական կամ հայկազնեանն Այրարատ գաւառ ` եմուտ յանձուկ սահմանն եւ եղեւ վիճակ թագաւորի ` ընդ Պարսից հովանաւորութեամբ, այլ ոչ ընդ երկար տեւեալ, սադրանօք նախարարաց եւ իշխողաց այլոց աշխարհաց եւ գաւառաց Հայոց ` բարձաւ արքունի պայազատութիւն միապետական տերանցն Այրարատայ, եւ սեփական նոցին կալուած, զոր առաջին պատմիչք մեր Ագաթանգեղ եւ Բուզանդ, եւ յետոյ դասական գրիչք Ե դարու ` Գաւառ Այրարատեան կոչեն, կտրեալ զատուցաւ ՚ի հինգ կամ ՚ի վեց առանձնակ գաւառս, եղեալ ժառանգութիւն ազատազգեաց ոմանց կամ տոհմից, որք շատ կամ սակաւ իշխանութեամբ ըստ ձեռանէ թագաւորաց ` երբեմն բնակէին ՚ի նոսին: