Այրարատ

9. ԲԱՍԵՆ

Առաջին եւ ընդարձակագոյն է ՚ի գաւառս Այրարատ աշխարհի, եւ ՚ի ծայր արեւմտեան հարաւային կողման նորուն տարածեալ, եւ ըստ հասարակօրէն սովորութեան այսպէս եզակի կոչեցեալ, բայց ըստ նախնեաց յաճախ գրի Բասեանք. որպէս եւ մինչեւ ցայժմ ՚ի Թուրքաց Բասէնլէր կոչի. քանզի եւ յերկուս տրոհեալ էր եւ է գաւառակս, ՚ի Վերին եւ ՚ի Ստորին, անդստին յաւուրց ինքնիշխանութեան ազգիս, թէպէտ յաշխարհագրութեան չիցեն նշանակեալ այսպէս:

Սկիզբն կամ գլուխ Բասենոյ յարեւմտակողմն անդ երկրին է, ՚ի գոգ կամ յանկեան լերանցն, որք ՚ի հիւսիսոյ պարսպեն զարեւելակողմն դաշտին Կարնոյ. եւ են Փալանտէօքէն եւ Տեվէպօյուն, անջրպետք Եփրատայ եւ Կարնոյ, յայսմ կողմանէ. ապա Քիրէճլի, Գարկապազար կամ Հասան-Կէրէկ, Ագ-մէզրէ եւ Սօղանլու անջրպետք Տայոց եւ գետահովտին Ճորոխի. յորս յարին անջրպետք հիւսիսակողմանն ` գետահովտին Կըրի եւ Գուգարաց աշխարհի: Սահմանահատ գիծն Բասենոյ եւ Վանանդայ ոչ է յայտներեւակ, եւ լերինք մեկնակք են յայնմ միջոցի, Զիարէթ 7180', Այատաղ 9680', եւ այլն: Հարաւային սահմանն անցանէ յաջակողմն Երասխայ յարեւելից յարեւմուտս, անջրպետեալ ընդ Գաբեղէնս եւ ընդ Բագրեւանդ, մինչեւ ՚ի Սրմանց լերինս ( Պինկէօլ-տաղ ), յորս կցին ծագք երեցուն աշխարհաց, Կարնոյ, Այրարատայ եւ Տուրուբերանի: Աստուստ իջանեն առաջին վտակք Երասխայ, որ խաղայ ընդ արեւելս խոտորակտուր ընթացիւք, այլ ոչ շատ հեռանելով յառաջնոյ ուղղութենէն եւ երկուստեք, այսինքն ՚ի հիւսիսոյ արեւմտից ` ՚ի լերանց անջրպետաց Տայոց աշխարհի, եւ ՚ի հարաւոյ ` յանջրպետաց Տուարածատափ գաւառի Տուրուբերանոյ ` հզօրագոյնս եւս գետակս ընկալեալ, ըստ տակաւ ընդլայնելոյ դաշտին ` գործէ ըստ դիպող կոչման նախնեաց, « զքաջարձակ հովիտն Բասենոյ », որ եւ ըստ յառաջել գետոյն ընդարձակեալ տարածանի յարեւելս կոյս, ընդ անորոշ սահման. քանզի եւ որ յելից հիւսիսոյ նորին կայ Վանանդ գաւառ, ՚ի քաջ հնումն ` մասն համարէր Բասենոյ. եւ առանձին նշանակաւ կոչիւր Անփայտ եւ Վերին Բասեան, այլ եւ Փոքր Բասեն, եւ յանգէր կամ խառնէր մինչեւ ՚ի սահմանս Շիրակայ. որով ոչ գաւառ մի լոկ, այլ ուրոյն աշխարհ մի ՚ի դէպ էր կոչել զԲասեանս:

Եւ արդարեւ այսպէս իսկ էր ՚ի վաղ ժամանակս առ Հայկազամբք, մինչչեւ էին սահմանագրեալ հնգետասան աշխարհք ՚ի Մեծ Հայս. եւ մի ՚ի հնագոյն յիշատակեալ տոհմից ազգաց երկրիս Հայոց են ԲԱՍԵԱՆՔ. ՚ի հնութենէ ժամանակի կամ ՚ի վրիպութենէ լրոյ եւ գրոյ ` այսպէս բ տառիւ ծանուցեալ առ մեզ, մինչ հնագոյն յիշատակողն Քսենոփոն ` փ գրէ, եւ կոչէ զբնակեալն ազգ ՚ի նմա սահմանակից Տայոց ` Փասեանս ` եւ ըստ Դիոդորի Սիկիլիացւոյ Երկիր ՓԱՍԻԱՆԵԱՆՑ, ընդ որ էանց զօրավարն այն Աթենացի ` առաջնորդելով Յունական բիւրուն: Ի փոփոխել օրինաց եւ վարչութեան ազգիս ` առ թագաւորութեամբ Արշակունեաց, ամփոփեցան կամ տրոհեցան սահմանք Բասենոյ. ոչ եւս աշխարհ կամ ազգ առանձնակ, այլ զառաջինն ` պայազատութիւն մի մեծ համարեցաւ, անջատեալ յարեւելեան յԱնփայտ մասնէն, որ կոչեցաւն Վանանդ, եւ առանձինն երկիր կամ գաւառ եղեւ. այլ զի տակաւին կարի ընդարձակ էր արեւմտեանն մասն, բուն Բասեն, զոր Վաղարշակ ՚ի նահապետութիւն հաստատեալ էր տոհմին Որդունեաց, յերկուս վիճակեալ երեկի, թերեւս յետ սպառման ցեղի սոցա յաւուրս Խոսրովու Բ. զի եւ սուղ մի յետ այնր յիշին առ Բուզանդայ երկու եպիսկոպոսունք Բասենոյ, թէպէտ եւ ըստ բարձրագոյն քաղաքական տնտեսութեան ` տակաւին միեղինաբար յիշի իշխանն ՚ի Սահակեան գահնամակին ` այսպէս, Բասենոյ դատաւորն. որ եւ ունի ՚ի կարգին զքսաներորդ բարձ իշխանաց, իսկ ՚ի Ներսեսեանն Բասեն ՀԷ բարձ է, ըստ Մեսրովպայ պատմչի:

Յետ կիսոյ Դ դարու յիշատակի յանուանէ իշխանն Բասենոյ ` Մանակ. եւ ՚ի սկիզբն կոյս Զ դարու ` Ներսեհ, որոյ բազում տրութիւնս ցուցեալ է ՚ի պատերազմունս Գթաց առ Յուստինիանոս կայսերբ: Ի զօրաբաժնին ` նոյնպէս եզակի յիշի Բասենացին, եւ տայ 600 զինաւորս, որիշ յՈրդունեաց, որք տային 700, որիշ եւ ՚ի դրացեաց նոցին տոհմից ` Աբեղենից, Հաւնունեաց եւ Գաբեղենից, որք տային մէն 300 արս. եւ աստի յայտ լինի չափաւոր մեծութիւն Բասենաց ` առանձինն, եւ առաւել եւս ` հանդերձ մերձաւորօքն, զորս ոչ վայրապար յիշեցաք, այլ առ ՚ի նշանակել, զի գէթ երկուք ՚ի դոցանէ, Հաւնունիք եւ Աբեղեանք, վիճակք են հին ընդարձակ երկրին Բասենոյ, եւ այնպէս յարակիցք եւ ընդխառնեալք, մինչեւ անհնար լինել գիտել կամ ճշդել զսահմանս նոցին. մանաւանդ զի առ պատմագիրս մեր եւ ոչ մի տեղի կամ անուն աշխարհագրական յիշի յերկոսեան ՚ի գաւառսդ յայդոսիկ. որոց սահմանք կամայկանք թուին եւ ոչ բնականք, այլ եւ զբնականսն իսկ ` եթէ գոյին, աղաւաղեալ է փոքր ՚ի շատէ ինքն ձեւակերպողն ` Երասխ գետ, ազատօրէն շրջելով ըստ ներելոյ դաշտագետոյն, վասն որոյ ըստ այժմեան քաղաքական տեսչութեան չիք նշմար դոցին ուրոյն վիճակաց, այլ յերկոսին Բասեանս պարագրին:

Շէրէֆ-էտտին Քրդաց պատմիչ ` չորս դեհս կամ վիճակս յիշէ Վերին Բասենոյ, Գառնի, Իյնէկ, Կունի, եւ Ճիճագարակ. յորոց ` յետինս միայն ծանօթ է մեզ իբրեւ գեօղ մի ՚ի հարաւոյ Խորասանայ. իսկ Ստորնոյն Բասենոյ կամ Մժնկերտոյ ` երիս դեհս, Խորասան, Զուին եւ Սօղան: Նոր աշխարհագիրք ` զսահմանս Բասենոյ, յաճախ ընդարձակագոյն ձգեն ընդ արեւելս, ՚ի հիւսիսոյ մինչեւ ՚ի Սօղանլու լերինս, ՚ի հարաւոյ ` մինչեւ ՚ի ջրբաժինս գաւառին Ալաշկերտոյ կամ Շէռիան վիճակի, եւ ՚ի միջոյ երկուցդ մինչեւ ՚ի Չալտըրան, կամ յարեւմուտս Կէչուան եւ Կաղզուան վիճակաց: Այլ քանզի ուսուցանէ մեզ Լաստիվերտցին ՚ի սպառուած Բասենոյ լինել զտեղին ` որ կոչի Սալքորա, եւ ցայսօր ծանօթ է դա ` յանկեան խառնրդոց Խանի-չայ գետոյ յԵրասխ, նորին գետոյ հովտաւ ինձ ՚ի դէպ թուի աւարտել զսահման Բասենոյ. զմիջոցն որ անտի մինչեւ ՚ի հռչակաւոր կամուրջն Հովուի ` ըստ հարաւոյ արեւմտից ` համարել Ստորին Բասեն, զԽորասան ունելով շինագլուխ, եւ զարեւմտեանն հարաւային մասնն ` զսահմանակիցն Կարնոյ եւ Մարդաղւոյ ` Վերին Բասեն, Հասանգալէիւ շինագլխով: Իսկ որ յարեւելս հովտին Խանի գետոյ երկիրն է ` մինչեւ ՚ի Վանանդ եւ ՚ի Կէչուան, ըստ իս Աբեղենից գաւառն է, զՄժնկերտ ունելով շինագլուխ. եւ որ ինչ մասն ՚ի հարաւոյ Երասխայ ` ընդ մէջ Մուրց գետոյ եւ անջրպետութեան Ալաշկերտ գաւառին ` Հաւնունիք, որոյ շինագլուխ եւ յարանուն համարիմ զԱւնիկ:

Բովանդակ երկրին ՚ի չորս գաւառակս տրոհելոյ առ ՚ի մէնջ, եւ յերկուս միայն ըստ Օսմանեան վարչութեան, զարդիս իբր 250 շինավայրք ասին, յոլովագոյնք ՚ի Վերինն Բասեն, զորս ` անկէ մեզ ՚ի տեղագրիս տրոհել ըստ մերումս տեսութեան ՚ի չորեսին վերոյիշեալ վիճակսն. սկիզբն առնելով, որպէս արժանն է ` ՚ի Վերնոյն Բասենոյ: