Այրարատ

11. ԴՈՒ ԳԵՕՂ. ՈՐԴՈՐՈՒ. ՈՐԴՈՒՆԻՔ

Աստանօր հաւաստէ պատմիչն Բուզանդ լինել զոստան նահապետին Որդունեաց « Բունգիւղն Որդունոց » կոչելով, որ է ասել շինագլուխ Բասենոյ, եւ մերձաւոր անուամբ տոհմին կոչեցեալ է Որդորու կամ Որդրու, եւ այժմս ճանաչի անուամբ հին զուգակցին Դու գեղջ, քանզի ` ՚ի հնումն յաճախ ՚ի միասին յիշին Դու եւ Որդորու, յոյժ մերձակիցք գոլով, եւ որպէս թուի ` միոյ անձին դաստակերտք կամ ժառանգութիւն. իսկ զարդիս կոչին Մեծ եւ Փոքր Դու, զոր Թուրքք ` Թիւյ արտաձայնեն, եւ կան առ ստորոտով համանուն լերին ` Թիւյ տաղի ըստ նոցա, ՚ի թիկանց Տէվէպոյունի, յարեւմուտս հիւսիսոյ վիճակին եւ բովանդակ Բասենոյ, վասն որոյ եւ ճահապէս « Գլուխ Բասենոյ » կոչին: - Որդորու ` ոչ միայն նախարարի երկրին ` այլ եւ եպիսկոպոսին Բասենոյ աթոռ էր, եւ աթոռ մեծ ոչ միայն զի ՚ի Դ դարու յիշին անդ ` որպէս ՚ի վերդ ակնարկեցաք ` երկու եպիսկոպոսունք, այլ եւ առաջին ամենայն եպիսկոպոսաց  յետ նախագահ եպիսկոպոսին, որ յաջմէ հայրապետին  բազմէր, սա էր նախադաս յահեկէն, ՚ի Ս. Լուսաւորչէն կարգեալ. իսկ յետ նորա առ Վրթանիսիւ ` Տուրք եպիսկոպոս Բասենու իշխեաց զինքնագլխութեան եւ կամ աւագագոյն  իշխանութեան թեկնածել: Նախագահութիւնդ յայտ լինի եւ այնու, զի յերկպառակել  երբեմն ուխտի եկեղեցւոյն Հայոց ՚ի Զ դարու, առ բռնաբարութեան Պարսից եւ Յունաց, սոցա կողմանն գլուխ եպիսկոպոսաց եկաց Բասենացին: Սերունդն ՚ի Հայկայ եւ նահապետութիւն ՚ի Վաղարշակայ ` յայտ առնեն զմեծութիւն տոհմին Որդուանեաց եւ զաւագութիւն տոհմապետին, որ եւ յարքունի զօրաբաժնի տայր 700 մարտիկս. եւ այս թէպէտ նուազ երեւեսցի քան զբազմաց մեծագոյն տոհմից, այլ առաւելագոյն է քան զյոլովից զօրատուացն. բայց դասակարգ իշխանին ոչ յիշի ուրոյն ՚ի գահնամակս, քանզի վաղ ուրեմն բարձաւ եւ սպառեցաւ պայազատութիւնն. այն ինչ յետ մահուան մեծին Տրդատայ խռովութիւն մեծ եղեալ ընդ երկոսին հին տոհմակիցս ` Մանաւազեանս եւ Որդունիս, պատերազմաւ սպառէին զմիմեանս. եւ իբրեւ ոչ լուան պատգամաց թագաւորին Խոսրովու եւ Ս. Վրթանայ, այլ եւ իշխեցին ընդդէմ դառնալ եւ ասպատակել յարքունի սահմանս, սպարապետն Հայոց Վաչէ ` կոտորեաց զապրեալսն ՚ի որոյ հակառակամարտիցն, մինչեւ չթողուլ « զերկոցուն տոհմիցն զորձ կորիւն եւ ոչ զմի », ըստ Բուզանդայ. եւ իշխանանիստ Որդորու արքունի հրամանաւ տուաւ ՚ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյ:

Յաւուրս նահատակութեանց մեծին Վահանայ Մամիկոնոյ ` զայսու վայրօքս բանակեցան հուպ ՚ի « Դու Դաշտին Աղբերակացն » թշնամիք նորա. նախ Միհրան զօրավար, մինչ Վահան ոչ հեռի ՚ի նմանէ դադարէր ՚ի  Մկնառինճ գեօղ, երկու հրասախաւ բացական, որոյ տեղի այժմ անծանօթ, այլ բանքն յայտ առնեն ՚ի կողմն Տայոց լինել ( Թորթումայ եւ Պարտիզի ). եւ յետոյ ` Հազարաւուխտ երկոքին եւս առանց մարտի մեկնեցան, կոչեցեալք ՚ի Դրանէ Պարսից: - Բայց յետոյ « եղեւ պատերազմ մեծ ՚ի Դու եւ յՈրդորու », ՚ի սկզբան արքայութեան Փոկասու կայսեր, յամի 605. զի Խոսրով Բ Պարսից արքայ ` իբրեւ ՚ի վրէժ սպանմանն Մօրկայ առաքեաց զԱշտատ ոմն զօրավար, որոյ եկեալ ՚ի վերայ Կարնոյ քաղաքի, յարձակեցաւ եհար խորտակեաց զզօրս Յունաց բանակեալս աստանօր, « եւ ոչ գոյր թիւ սպանելոցն ՚ի դաշտին ». եւ ապրեալքն հալածական գնացին մինչեւ յելս սահմանաց Հայոց Մեծաց ՚ի Սատաղ:

Զսովին վայրօք դարձեալ թուի մղեալ բուռն մարտի բազում ազգաց միաբանելոց, այսինքն Յունաց, Հայոց, Վրաց եւ այլն, ընդ նորամուտ աշխարհաւեր Սկիւթացիս ( Սէլչուըեանս ), յամին 1049, յետ աւերելոյ նոցա զԱրծն մեծափարթամ աւան Կարնոյ. քանզի ոմն ՚ի բազում պատմչաց դիպացս ` ասէ վասն նոցա, եթէ « Կոտորէին նախ զՈրդորու գիւղ, եւ ասպատակեալ էին զամենայն գաւառսն, եւ բանակէին ՚ի նոյն դաշտի ». զոր ` համառօտիւ ` ժամանակակիցն Լաստիվարտցի « ՚ի մեծ դաշտին Բասենոյ » ասէ. այլ Մատթ. Ուռհայեցի եւ Կեդրենոս Բիւզանդացի ` մանրապատում արարեալ նշանակեն զբուն ճակատավայրն Արջովիտ կոչմամբ, եւ առ Կապուտռու բերդաւ, որոց անուանք ոչ յիշին այլուր. այլ իցէ թերեւս նշանակ հովտին ` Արճա կամ Արջա գրեալ գիւղ մի յաշխարհացոյցս, յարեւելից հիւսիսոյ Դուի, ութ կամ տասն մղոնաւ հեռի. եւ թէ իցէ նոյն ` հարկ է թէ եւ բերդն Կապուտռու խնդրելի է ՚ի մերձաւոր սնարս Գարկապազար լերին, զի հուպ յիրար էին. եւ կանխագոյն գումարեալ անդ զօրացն Յունաց, որոց առաջնորդէին Կամենոս եւ Առօն կամ Ահարօն որդի Բուլղարին, կողմնապահ Անւոյ եւ Վասպուրականի, եւ Գրիգոր Մագիստրոս որդի Վասակայ. այլ ոչ իշխէին զդէմ ունել Թուրքաց, որոց առաջնորդէր Իպահիմ Ինալ ` եղբայր Տուղրիլն սուլտանի, եւ սպասեալ մնային քաջին Լիպարիտայ Օրպելեանց. որոյ հասեալ 21, 000 արամբք եւ 700 ազատորերով, մինչդեռ բանակքն երկոքին դէմ յանդիման ճակատեալք գրգռէին քինաթախանձք, նա խղճէր կամ խորէր մարտնչել զայն օր, զի շաբաթ էր, 18 սեպտեմբերի ամսոյ. այլ իբրեւ ՚ի մուտս գիշերոյն քեռորդի նորա Չորդուանէլ ` ոչ եւս ժուժելով « Բախեալ զճակատ այլազգեացն, եւ մինչդեռ վարէր զնոսա, դիպեալ եղեւ նետ մի ՚ի բերան նորա, եւ ընդ ծոծրակն ելանէր, եւ այնպէս մեռանէր ( յայնժամ ) Լիպարիտն … որպէս զգազան ` զայրացեալ ելանէր ՚ի պատերազմ եւ վարեաց զամենայն այլազգիսն յերեսս դաշտացն, արեան ճախճախս արարեալ զնոսա ». այլ ՚ի սաստկագոյնս հալածելն զնոսա, ըստ դիպաց կամ ըստ դաւաճանութեան ջլաբեկ եղեալ երիվարին ` անկանէր, եւ ըմբռնեալ լինէր յայլազգեացն եւ վարեալ ՚ի Խորասան, ուստի յետոյ դարձաւ, եւ այլով դաւաճանութեամբ կորեաւ: Յոյն պատմիչն յիշէ եւ զտեղին ` յոր խոյս տային Թուրքք, տանելով ընդ իւրեանս զգրեալն Լիպարիտ, Գասդրոգոմիոն անուն, որ ՚ի դէպ գայ եւ համանիշ Ամրագոմ գեղջ որ կայն անդր քան զխառնուրդս Մուրցի եւ Երասխայ ՚ի հարաւոյ սորին, եւ ըստ իս ՚ի Հաւնունեաց բաժնի, թէպէտ կայ մերձագոյն եւս գիւղ գոմ անուն յարեւելակողմըն Փալանտէօքէնի: - Յետ հնգից ամաց (1054) ինքն իսկ Տուղրիլ զօրու ծանու եկն ՚ի կողմանս յայսոսիկ, անցեալ առ Աւնըկաւ, մինչեւ ՚ի Դու. « եւ ելեալ անտի սակաւ արամբք յանգէտս ՚ի վերայ գահին ` որ հայի ՚ի Կարին, ետես զքաղաքն վառեալ ամենայն պատրաստութեամբ, եւ հայեցեալ յերկար ժամս ` դարձաւ անդրէն »: