18.
ՎԱՂԱՐՇԱՒԱՆ.
ՊԱՀԱԿԱՏՈՒՆ
Ոչ
շատ
պակաս
՚ի
կամըրջոյդ
նշանաւոր
է
եւ
որ
առ
երի
նորին
շինուածն
`
արտաքոյ
գեղջն.
ընդարձակ
քառակողմն,
աւելի
քան
120
ոտնաչափ
ընդ
երկայնն
եւ
70
ընդ
լայն,
կիսով
չափ
թաղեալ
՚ի
հող.
երկշար
գեղաքանդակ
ութեքումբք
սեամբք,
յերիս
սրանկիւն
կամարակապս
տրոհեալ,
իբր
30
բարձրութեամբ,
պարիսպքն
թանձունք
են
յոյժ
`
աւելի
քան
զչափ
եւ
կէս,
քարուկիր
ձուլեալք,
եւ
ոտնաչափ
մեծութեամբ
տաշածոյ
վիմօք
պատեալք,
՚ի
չորեսին
անկիւնս
եւ
յերկոսին
երկայն
կողմանսն
`
որ
ընդ
Ել.
եւ
ընդ
Մ.
հային
`
գործեալ
են
կէս
աշտարակաձեւք:
Մուտքն
են
՚ի
Հր.
կողմանէ
գաւիթն
յառաջոյ,
եւ
երկուստեք
մի
մի
սենեակք
քառակուսիք
`
իբր
22,
ոչ
ունելով
պատուհանս:
Բայց
անխնամ
թողեալ
է
արդ
շինուածն,
ձեղունն
անկեալ
եւ
վէմք
՚ի
հնութենէ
եւ
՚ի
բռնութենէ
ձեռին
`
՚ի
բաց
խլեալք:
Յայտ
է
երբեմն
իջեւան
կարաւանաց
լինել
տեղւոյդ,
յորում
մարդիկն
՚ի
միջոցի
երկչար
սեանցն
կային,
իսկ
անասունք
եւ
բեռինք
առ
որմովք.
եւ
յայսմանէ
ռամիկն
`
ըստ
սովորութեան
`
Գենուացւոց
վաճառականաց
ընծայէ
զշինութիւնն.
բայց
ոմանք
՚ի
մերայոցս
`
համարին
մնացուած
Վաղարշաւանի,
զոր
շինեցան
անդ
Վաղարշ
թագաւոր
հայր
մեծին
Խոսրովու,
(
յամի
196
-
7
ըստ
Սամուելի
Անեցւոյ
),
առ
յիշատակէ
ծննդեան
իւրոյ,
անդ.
քանզի
«
Ի
գնալն
մօր
իւրոյ
՚ի
ձմերոց
`
յԱյրարատ,
յանկարծակի
պատեալ
երկանց
՚ի
գնացու,
ծնաւ
՚ի
վերայ
ճանապարհին,
՚ի
գաւառին
Բասեան,
՚ի
տեղւոջ
ուր
խառնին
Մուրց
եւ
Երասխ,
զոր
շինեաց
յիւր
անուն,
եւ
կոչեաց
Վաղարշաւան
»:
Պատմիչն
(
Մովսէս
Խորեն.
Բ.
Կե
)
որ
զայս
աւանդէ.
՚ի
խորագրի
այնր
հատուածի
`
Աւան
Բասենոյ
կոչէ
զտեղին:
Ոչ
գտաւ
արձան
կամ
նշան
ինչ
շինողի,
եւ
արժանի
է
մանրախուզիւ
քննութեան,
որպէս
եւ
մերձակայ
գերեզմանատեղին
Հայոց,
խոյաձեւ
եւ
ձիաձեւ
տապանօք
եւ
բազմախաչեան
քանդակօք,
որք
թուին
հսկել
տակաւին
՚ի
վերայ
արժանաւոր
յիշատակաց,
զորոց
ամայութիւն
մխիթարեն
միայն
ծաղկունքն
վայրի
եւ
անուշահոտ
ծոթրին
առատապէս
խառնեալ
յինքնաբոյս
ճակնդեղ,
որպէս
գիտեաց
ոմն
ուղեւոր
անգղիացի:
Ցկէս
ԺԱ
դարու
յիշի
Վաղարշաւան
իբրեւ
դաստակերտ
մեծ,
եւ
ըստ
Խորենացւոյ
`
աւան
մեծ.
եւ
յայնժամ
(
յամի
1046
-
7)
թուի
աւերեալ
՚ի
Թուրքաց
Սէլլուկեանց.
քանզի
՚ի
Վասպուրական
աշխարհէ
մինչեւ
ցայս
վայր
`
ասէ
պատմիչն
զարշաւանս
նոցա,
քանդելով
եւ
ապականելով
գաւառս
քսան
եւ
չորս
եւ
հարկ
է
`
թէ
ընդ
թանձրութեամբ
հողակուտին
թաքուցեալ
կայցեն
հետաքննելի
մնացուածք
ինչ
շինուածոց
քաջանշան
թագաւորին
Վաղարշայ,
որոյ
թէպէտ
եւ
ըստ
դիպաց
եղեւ
ծնունդ,
՚ի
տեղւոջն,
այլ
ոչ
յանդէպս
թուի
մօրն
«
լինել
՚ի
գնացու
՚ի
վերայ
ճանապարհին
»,
եւ
ոչ
վայրապար
անդ
կանգնումն
դաստակերտին,
այլ
թուի
թէ
եւ
վաղ
ուրեմն
էր
անդ
կարեւոր
անցատեղի
Երասխայ,
եւ
Վաղարշ
ոչ
միայն
առ
յիշատակ
այլ
եւ
՚ի
զգուշութիւն,
գուցէ
եւ
՚ի
բաժտուն
արքունի
ճանապարհի
`
հաստատեաց
զայն.
քանզի
եւ
սոյն
սա
իսկ
է
անշուշտ
Բոլորապահակն
անուանեալ
տեղի
`
՚ի
Բասեան,
«
ուր
Մուրց
եւ
Երասխ
խառնին
»,
որպէս
ասէ
եւ
Սեբիոս
պատմիչ
յԷ
դարու,
զոր
օրինակ
եւ
Խորենացի
ասէր
վասն
Վաղարշաւանի
յիւրումն
ժամանակի:
Աստանոր
յամի
իբր
78
Տամ-Խոսրով
(
Տէն-
Խոսրովու
)
մեծ
զօրավար
Պարսից
`
արար
կռիւ
ընդ
Յունաց,
յաղթեաց
եւ
գնաց:
-
Զարմանալի
իմն
է
`
զի
անունդ
Բոլորապահակ
եւ
պատճառ
տեղւոյն
կամ
շինուածոյն
`
յանակնկալս
եւ
անագան
ուրեմն
եւ
ցմոտ
իսկ
մեր
ժամանակս
`
աւանդեալ
մնայ
առ
օտարաց
ոմանց,
անծանոթացեալ
առ
մերայինս.
Փլորենտացի
խրատագիրն
վաճառականութեան
յամի
իբր
1335,
՚ի
տեղագրութեան
ճանապարհի
կարաւանաց
`
յԱյասոյ
շահաստանէ
Հայոց
Կիլիկիոյ
`
մինչեւ
ցԴաւրէժ
Ատրպատականի,
յիշէ
յետ
Կարնոյ
քաղաքի
եւ
Բաղանեացն
(
Հասանկլայ
),
զայս
հանգոյց
՚ի
Սեբիոսէ
յիշեալ,
Polorbecche
(
Բոլորպէքքէ
)
կոչելով.
նոյն
եւ
ստուգագոյն
եւս
`
՚ի
սկիզբն
մերոյ
դարու
`
Պօժուր
փռանկ
՚ի
Զինուորական
ճանապարհագրութեանն
`
Bagaktoun
կոչէ.
եւ
համազգի
նորուն
Ժոպէր
`
Պայազատան,
որ
է
աներկբայապէս
Պահակատուն.
երկոքին
իսկ
անուանքդ
եւ
ձեւ
շինուածոյն
յայտ
առնեն,
զի
արդարեւ
պահակաց
տուն
եւ
տեղի
էր
անդ
յանցս
Երասխայ,
՚ի
Վաղարշայ
կամ
յայլմէ
կանխագոյն
քան
զնա
կարգեալ,
թէպէտ
՚ի
զգուշութիւն
ճանապարհորդաց
եւ
թէպէտ
վասն
արքունի
բաժից
կամ
զինուորական
տեսչութեան:
