Այրարատ

21. ԱՒՆԻԿ. ԿԹՆԻ

Ի հարաւակողմն վիճակին մերձ ՚ի լերինս Թէքմանայ եւ Շուշարայ ` որք ՚ի սահմանակցութեան Այրարատայ եւ Տուրուբերանոյ, յեզր ուղխընթաց Ուլու-տէրէ գետակի ` ( երկու փարսախաւ յելից Վաղարշականի ) թափելոյ յԵրասխ, ընդունելով զվտակն Կիւճիւր, կայ գեօղն Աւնիկ կամ Աւնըկայ գեօղ, իբրեւ 60 կէս ստորերկրեայ տամբք մահմէտականաց, որք թուին սերունդք Հայոց, եւ տեղին ` իշխանանիստ Հաւնունեաց: Ի հիւսիսոյ նորին յուղղորդ եւ ՚ի սեպ կարմրագունակ քարալերին 600 բարձու ` ամբառնայր մի ՚ի քաջանշան եւ հզօրագոյն բերդորէից աշխարհիս Հայոց, ՚ի բնէ եւ յարուեստէ ամրացեալ եւ ճարտարեալ. յատակն ՚ի պղուտոնական բռնութենէ թուի արտակիտեալ ՚ի միջի նեպտունեան բլրոց եւ բարձանց. որոյ հարաւակողմն միապաղաղ լերկ եւ տաշած երեւի, իսկ հիւսիսակողմն իբրեւ պարիսպ զպարսպաւ պատեալ. յայսմ կողմանէ ամբառնայ եւ քարակտուր մի սեպուհ ` ստորոտովն եւեթ կցեալ ընդ մեծին. եւ ՚ի վերայ երկոցուն գագաթանց, ասեն երբեմն կամուրջ արկեալ, զի երեւին եւ հետք ինչ շինուածոց. իսկ արեւմտեան կողքն պարակցին ընդ այլոց բլրոց. սակայն երիր մասամբ բարձրութեանն իսպառ անջատ մնայ եւ այն. որպէս զի չէ մարթ անտուստ եւս վերելս գործել, այլ միայն յարեւելից կուսէ. սա թէպէտ եւ զատուցեալ է յայլոց բարձանց, սակայն ուն դարս եւ կտուրս, ընդ որ բազում ճգամբ եւ արուեստիւ ճանապարհ ելից բացեալ է նախնեաց: Լեառնագագաթնն հերձեալ է յերիս ժայռս մերձակիցս իբր 40 եւ 50 բարձունս, եւ ՚ի միջի նոցին պեղեալ եւ հաստատեալ է բնակութիւն բերդին, նոյնպէս եւ արտաքոյ նորին յարեւելեան եւ յարեւմտեան կողմանսն, ուր ուրեք դիւր ինչ գետին գրեալ է. եւ ըստ բարձր եւ ցած դրից նոցին ` եռակարգեալ երեւի բերդն: Ստորին կարգն հաւասար է բարձրութեան վերոյիշեալ առանձնակ քարաբլերին, եւ պատեալ քաղաքորմով, այժմ կիսակործան, եւ տեղին գահավէժ յոյժ ` հազիւ կռուան ինչ ոտից ընծայելով ՚ի հարաւակողմանն. միջին կարգն ` զառիթափ եւս է, այլ դարաձեւ շուրջ ունելով ժայռս ցցուեալս եւ մնացուածս պարսպաց. եւ տեղի մի գահաձեւ, հատեալ իբր ՚ի բնակութիւն. բայց չերեւին հետք շինութեանց ՚ի նմին, այլ միայն մուտք կամարակապ վիմափոր տեղւոյ, որպէս ասեն, եւ ջրամբար մի: Իսկ վերին կարգն ունի զանձուկ եռահատուած գագաթանն, ուր երեւին մնացուածք որմոց այլ ոչ շինուածոց. եւ առ արեւմտեան կատարաւն ` գուբ ջրամբար, եւ ՚ի վերայն անձաւանման բրած, եւ առ նմին թուփ մի վայրենի վարդի, յոր բազում հիւանդք կախեալ են պատառս ՚ի գրգլեկաց իւրեանց ` յուսով առողջութեան, անհնարին աշխատութեամբ եւ վտանգաւ յափսիթերս եւ մագլցի գնալով, ձողօք եւ պարանօք կախեալ եւ քարշեալ ընդ դժուարուտ ժայռսն: Գերմանացի ճանապարհորդն Քոխ յամի 1842 յինն հոկտեմբեր ամսեան ` ել յայս կատար, եւ ոչ այլ ինչ ձեռագործ եգիտ, բայց ՚ի վիմի միում քանդակեալ զանուն Աստուծոյ արաբացի տառիւք. այլ անժլատն բնութիւն բուսաբերէր եւ յանօսրահող վայրի անդ, ուր եւ աւելի քան զ '12 ազգս ծաղկանց քննեաց, յորս եւ նորատեսակ թրթնջուկ: Տեսարանն ՚ի բարձանց անտի ոչ ընդարձակ ծաւալի. քանզի լերինք բարձունք մօտ կան, եւ Աւնիկ կոչի արեւելեանն լեառն, իսկ որ ՚ի հարաւոյ ` Մէրքէշէ ?, յորում փայլէ կիճ գեղեցիկ կարմիր եւ սպիտակ, եւ Թիւրքմէն գալէսի լեառն ( հաւանօրէն եւ բերդ ) 8830' բարձր. ՚ի հիւսիսակողմն, հուպ յԵրասխ ամբառնան Փօզլու պապա լերինք բարձունք եւ երկայնանիստք, եւ յոմանց կոչին Պուզլու զիարէթ:

Ոչ շինողն եւ ոչ ժամանակ շինութեան բերդիս է յայտ, եւ զարմանալի ` ձեռնարկ անգամ յայսպիսի դժուարամատոյց վայրի, եւ հանումն անդր նիւթոց շինուածոյն. յոր սակս ռամիկն Քաջաց շինած համարի, Թուրքք կոչեն Ճիվան գալէ: Ոչ յիշի առ հին պատմիչս մեր, այլ նախ ՚ի պատմութեան գիւտի նշխարաց Ս. Լուսաւորչին լսի գեօղն Աւնըկայ, առ որով բացօթեայ ՚ի ձորին հսկէր Գառնիկն ճգնաւոր: Կոստանդին Պերփիւրոժեն կայսր յիշէ զԱւնիկ ՚ի Ժ դարու ` յԱրաբացւոց թողեալ ՚ի Յոյնս. յետ դարու միոյ Տուղրիլ սուլտան Թուրքաց յասպատակելն ՚ի Բասեն ` անցեալ առ սովաւ, ըստ բանից Լաստիվերտցւոյն, « ետես աշխարհաժողով մարդոյ եւ անասնոյ, եւ ոչ ինչ փոյթ արար. քանզի ՚ի հայելոյն միայն ` ծանեաւ թէ անառ է, եւ անցեալ առ նովաւ գայ ՚ի … Դու »: Այլ բռնագոյնն Թուրք աշխարհակալաց ` Թիմուր-լէնկ ` որ զամենայն խոնարհեցուցանել ճգնէր, էառ քանդեաց նախ զաւանն (4 յուլ. 1394). ապա երկար պաշարմամբ ՚ի նեղ արկ եւ զբերդն անմատոյց. հողաբլուր բարձր քան զքարաբլուրն կանգնեալ. փայտիւ եւ քարամբք եւ տղմով, յորմէ քարաձիգ մեքենայիւք բաղխէր եւ խանգարէր զբերդն. եւ ելեալ անցեալ պաշարողացն մի ըստ միոջէ ընդ բազում կամարակապսն, յորոց մին յիշի 300 կանգուն լայն, հասին յոտս պարսպաց բերդին եւ սկսան խարխարել. եւ զի ջուր եւս նուազեալ էր, եւ ոչ թուլանայր Թիմուր, յետ բազում անգամ պատգամաւորութեանց, աղաչանաց եւ ժխտման, զիջաւ բերդատէր Մսիր որդի Գարա Մուհամէտի ցեղապետի Սեւախոյից ( Գարագօյունլու ), եւ արկեալ դաստառակ ՚ի պարանոցն եւ սակր մերկ ՚ի ձեռին, էջ առ բռնաւորն ( յօգոստ. 16), որոյ խնայեալ ՚ի կեանսն ` առաքեաց զնա ՚ի Սմրղանտ, եւ հինգ օր տօն կատարեալ անդ ` յանձնեաց զամուրն յԱդլմիշ ոմն, եւ գնաց: Բայց առ քէն վրիժուն ասեն ոմանք, արս հարիւր գահավէժ արար ՚ի բարձանց բերդին: - Յետ ոչ բազում ամաց (1412) ՚ի ժամանակի դեսպանութեան առ Պայէզիտ սուլտան Օսմանեանց ` դարձեալ եկն եւ աստ դադարեցաւ Թիմուր. եւ յետ երկուց ամաց (1414) յիշի ա ' յլ բերդապահ ( Տուլատէր ?), զոր վասն հաւատարմութեանն ` մեծարեաց յոյժ: Յետ մահուան Թիմուրայ ` որդիք նորին եւ  Սեւախոյքն բազում անգամ մատուցեալ կորզէին յիրերաց զամուրն, որ ՚ի ստէպ բռնաբարութենէ առ փոքր փոքր աւերեալ կործանէր: - Յիշատակագիր ոմն մեր ասէ վասն Սուլտան Սիւլէմանի, յամի 1534 - 5 « բռնացեալ էառ ՚ի հիւսիսային կողմանէն մինչ ՚ի բերդն Աւնըկայ ». յայտ է թէ ՚ի ձեռաց Պարսից կամ առ ՚ի նոցանէն պաշտպանելոց:

Այսքան յիշատակք յայտ առնեն զի Աւնիկ ընդ երկար դարս բարգաւաճ շէն եղեալ է, թերեւս եւ վասն անցի կարաւանաց ընդ այն. որպէս եւ յիշի ՚ի դիւանս Վենետկաց, յամի 1373 գանգատեալ վաճառականաց նորին որ ՚ի Տրապիզոն ` առ Իւվէիզ Խան տէրն Դավրիժու եւ կողմանց Հայոց, վասն կողոպտելոյ հպատակաց նորին զոմանս ՚ի վաճառականաց ` յԱւնիկ (Afnich). եւ նորա կալեալ եւ պատուհասեալ զնոսա ՚ի ձեռն Խոճայ Ալպարամի (Albaram, Իպրահիմ ?), եւ յորդորեալ զի աներկիւղ երթեեւեկեսցեն այնուհետեւ: - Փոխանակ Աւնըկայ ա ' յլ օրինակք պատմութեան նշխարաց Լուսաւորչին ` զճգնողն Գառնիկ ասեն ՚ի Կըթնոյ գեղջէ լինել, որ թէ չիցէ Գէթէվէնն ` մերձ ՚ի Բլուրս, խնդրելի է յայսմ վիճակի: