Այրարատ

24. ԱԼԻՃԱԳՐԱԿ. ԱՐՏԻ. ՃԻՃԱԳՐԱԿ. ԽԱՉԼՈՒ

Հուպ ՚ի Տէլիպապա ա ' յլ վտակ գործ է զձորակն Չալ-տէրէսի, յանուն գեղջ միոյ որ այժմ լքեալ եւ գրեաթէ աւերեալ է ` ՚ի հարստահարութենէ Քրդաց, որոց բազում վնաս հասուցեալ կողմանցս իբր 40 ամօք յառաջ. գրեաթէ անանցանելի առնէին զկիրճս լերանցն. վասն որոյ եւ աստի եւ անդր ցանջրպետ լերինս ` ոչ գտանին շէնք. այն զի եւ չէ դիւրին բնակութիւն վայրացն ՚ի սաստկութենէ տարափոյ ձեւանց ՚ի ձմերանի, եւ ՚ի մօրանալոյ ջուրց ՚ի հալս նոցին:

Յելից Տէլիպապայ եւ ՚ի հուսկ սահման վիճակիս ` մերձ ՚ի սովորական լեռնանցսն, ՚ի ստորոտս նոցին ` կայ Հաճի Խալիլ գեօղ, իսկ անցքն կոչին Գարա-տէրպէնտ ( Սեաւ Նեղուցք ), կարեւոր տեղի ռազմական ամրութեան եւ զգուշութեան իբր 1/4 մղոնի ընդ երկայնն, եւ 40 կանգուն ընդ լայնն, ՚ի միջի պարսպաձեւ ուղղաբերձ ահաւոր ժեռից, յորոց ուղխօրէն իջանեն առուք եւ գետացեալ անցանեն առ Տէլիպապայիւ, թողեալ յաջմէ զՏոտի գիւղ, եւ մերձ յԱրուճագրակ կամ Այիճագրակ ` թափին յԵրասխ: Ցորեան գեղջս եւ սահմանացն ընտիր յոյժ ասի: Դաւեռնիէ ճանապարհորդ փռանկ որ էանց ընդ այս, յամին 1655, յ '7 մարտի, կոչէ Halicarcara գեօղ մեծ, համակ քրիստոնէաբնակ, գետնափոր տամբք, ուր եւ վասն ահեղ կուտակութեան ձեան ` ստիպեալ մնաց աւուրս ութ, մինչեւ եկն մաքսապետ Կարնոյ քաղաքի 500 ձիաւորօք եւ այլ եւս բազմութեամբ մարդկան, ռահ գործել եւ բառնալ զձիւնաթաղ բեռինս վաճառուց կարաւանին: Իբրեւ 90 տունք Հայոց են ՚ի սմա, յորս եւ սակաւ կաթոլիկք եւ Յոյնք:

Ի Հս. Մ. Ալիճագրակայ առ խառնրդով գետակին յԵրասխ ` կայ Չիֆտլիկ գիւղ ` որ նոյնպէս Ագարակ նշանակէ, ՚ի 4710' բարու: - Անուն մեծի գեղջն ածանցեալ է յԱլիճու գետակէ իջելոյ յաղբերականց Հաճի-կէտիկ եւ Սորիկ (Sorik) լերանց. նշանաւոր է ձորակն երկրաբանական կազմութեամբ խճաքարուտ եւ մառնուտ կուտակօք, որք ուրեք սիւնաձեւ ամբառնան, երեւին եւ այլ բազում ազգք քարանց, բիւրեղակերպ պայծառ ֆելտսփար, կրային եղընգաքար (obsidiane), եւ այլն: Ի հովտի այլոյ գետակի որ ՚ի Մ. Տէլիպապայ նշանակին գեօղք, ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիս գնալով, Սայիեօլախ ?, Քէփէնէկ, Ալակէօզ, Անդուկ կամ Էնտեկ զոր ՚ի վերդ յիշեցաք, եւ ՚ի Մ. նորա Մուշկի, եւ մերձ ՚ի գետախառնունս Երասխայ ` Թայխահօճա Վերին եւ Ստորին: Հուպ ՚ի Հաճի-խալիլ ՚ի Հր. կուսէ ` Մօլլա Ահմէտ գիւղ թուրքաբնակ, որպէս եւ որ ՚ի նորին հարաւոյ ` Էշէկ Իլիաս, եւ յարեւելից հարաւոյ Թայար կամ Յայար, ուր յամի 1877 ( յունիս ) ուժգին բախեցան Թուրքք ընդ Ռուսաց. եւ տեղի ետուն:

Միւս եւս գետակ յարեւմտից վերնոյն նշանակի իջեալ ՚ի Պուզլու-զիարէդ լեռնէ որ յելից Հս. Աւնըկայ. եւ ՚ի հովտի նորին ` յԵրասխ կոյս իջանելով Գաձատար ? Խոսրովեան, երբեմն համար հայաբնակ, զարդիս խառն, մերձ յԱնճապօնձուգ լեառն, յորում եւ ՚ի ստորակայ հովտին մարգք ջրարբից եւ յոյժ ծաղկազարդ, յորս առաւել գովի Հօրօտն ծաղիկ: - Բինատուս, թուրքաբնակ, նոյնպէս եւ Արտի գեօղ մեծ, յարեւմտից նորին Թոդովեան կամ Թէօտերվէրէն, ոչ հեռի ՚ի Գոմաձորոյ, յԵլ. Հս. շատք ՚ի բնակչացն Հայոց ` բողոքականք են. … եւ մերձ յԵրասխ ` Ճիճագրակ ՚ի վերայ արքունի ճանապարհի, հայանուն եւ հայաբնակ, եւ երբեմն գլխաւոր գիւղորայից դեհի միոյ:

Ի միջոցի կրկին յետին հովտացս թուին լինել զգեօղքն Օթլաճա թրքաբնակ, Խաշլու 20 հայ եւ 30 թուրք տամբք, որ է անշուշտ Խաչլու յիշեալ ՚ի յիշատակարանս գրոց ՚ի թուին ՌԾԱ (1602 - 3), հանդերձ Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ, որոյ նշմարին ցարդ աւերակք 4: