Այրարատ

25. ՍՏՈՐԻՆ ԿԱՄ ՆԵՐՔԻՆ ԲԱՍԵՆ

Եւ ռամկօրէն Վարի Բասեն, ըստ Թուրքաց Բասին Սիւֆլէ, յելից կայ Վերնոյն եւ յահեկէ Երասխայ, զի որ յաջմէն փոքր մասն ` զայն Աբեղենից գաւառի համարեսցուք: Ըստ անուանն ` ՚ի հասարակի սակաւ մի զնստագոյն է, քաւ ՚ի հիւսիսային մասնէն, բայց ոչ հարթ հաւասար, այլ ալէձեւ բարձամբք եւ լեռնաբլրօք: Չունի բնական յայտնանիշ սահման յարեւմտից ` ուր բաժնի ՚ի Վերնոյն, այլ յարեւմտից հիւսիսոյ լերինք Տայոց սահմանեն պարսպաձեւ $ եւ կշիռ ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ամբառնայ Ագրակ լեառն 2693 Չ. բարձրութեամբ, եւ ՚ի նորին Հս. Մ. Ագ-Մէզրէ, Չագըր Պապա, որք Տայոց են պատշռաճագոյն. եւ յԵլ. նոցա ՚ի ծայր հիւսիսային սահմանաց վիճակին Գըրք Խազար ?. յորոյ ելից մեծ եւ երկարաձիգ լերինքն Սօղանլու, եւ որք ըստ նոցանէ ` ըստ նոյն դրից ` լեռնաբլուրք անջրպետք գետոց Խանիչայի եւ Մժնկերտոյ ` սահման հատանեն յարեւելից. իսկ ՚ի հարաւոյ ինքն Երասխ գետ ձեւէ զսահմանն, ՚ի խառնրդոց անտի Խանիչայ գետոյ ` մինչեւ մերձ ՚ի ծանօթ գետախառնունս Մուրցի եւ ՚ի Հովուակամուրջն: Այսպէս յերից կողմանց շրջապատեալ լերամբք ` ընդունի ՚ի նոցունց վտակս յոլովս. թէպէտ եւ ցարդ չեն քաջ հետազօտեալ վայրքն ուսումնօրէն, եւ ոչ ծանօթ անուանք յոլովից ՚ի նոցանէ. այլ զի արեւմտագոյնքն մանունք են եւ յամարանի գրեաթէ ցամաքին, առաջին մշտահոս յելից նոցին համարելի է Ազապ-սու յանուն առ երի գեղջն. նովին պատճառաւ եւ որ յելից նորին յորդագոյն գետակն ` Արտոսդ չայ. եւ ՚ի միւս գեղջ անուն յելից կողմանէ հզօրագոյն ջուրց վիճակիս ` Գարա-սու կամ Խանի չայ, որ ՚ի սկզբան օժանդակեալ յաջմէն Իսդի-սու վտակաւ, իջանէ յԱգպապա լեռնէ, որում մերձ եւ Չամար լ. 2812 Չ. բարձր:

Ի դրից աստի յայտ է եւ Ստորնոյս Բասենոյ ունել հովիտս մարգաւէտս եւ լանջակողմանս ծաղկածինս, թէ եւ ոչ բնիկ ալպեան բուսաբերութեամբ: Ի հովտի անդ Խանի գետոյ կան աւազաքար բլուրք եւ աւազախառն գետին հանդերձ խեփորօք ժժմակաց ( որպէս Ցլականջք, Mytilus եւ Avicula), նշանակք քաղցրաջուր մօրից կամ լճաց. այլ գտանին ՚ի նոսին եւ հրաբղխային սեաւ փայլուն քարանց կոտորք, որք յայտնագոյն եւս երեւին ՚ի հարաւակողմեան եզեր Երասխայ: