Այրարատ

27. ԶՈՒԻՆ

Ի հարաւոյ աւերակաց Զաղին ( Քեօրօղլու գալէ ) բերդի եւ խառնրդոց Իոդի վտակի ընդ Խանի ` կայ Գզըլգիլիսէ գիւղ, առ որով կամ ոչ հեռի, Անգղիացի ոմն ուղեւոր յիշէ աւերակ քառակուսի շինուածոյ, մեծամեծ անտաշ եւ անհեղեղ վիմօք: Ի հարաւոյ նորին առ եզերբ Խանի ` կայ Գարաուրկան  գիւղ, բնակեալ ՚ի Հայոց եւ ՚ի Թուրքաց ուր ճակատեցոյց Բասգեւիչ  զհետեւակագունդն ՚ի պնդելն զհետ Սալիհի, մինչեւ ՚ի բերդագեօղն  Զուին, ՚ի հարաւակողմն, ՚ի խորշ մի քարաժեռից եւ ՚ի լանջս լերին, ուր էր բուն բանակին Թուրքաց, զոր եւ յընկըրկելն ` թողին հանդերձ կազմածովն  ՚ի ձեռս Ռուսաց. այլ ոմանք ՚ի քէն վրիժու ` ական եդեալ ՚ի ներքոյ գլխաւոր շինուածոյն ` յօդս հանին, սպանմամբ ոչ սակաւուց ` ՚ի Ռուսաց: Յայնմ ժամանակէ հետէ սակաւ ինչ կարկատեալ կիսաւեր մնայ տեղին, որպէս եւ թխագոյն բերդն այն, Զեվին գալե անուանեալ ՚ի Թուրքաց, ՚ի կատար որձաքար, ձուլակոյտ եւ տոփախառն լեռնաբլրոյ միոյ ` 1750 Չ. բարձու յորոյ վերայ կարկառի բարձրագոյն եւս կատար: Ի վաղուց յայտնի ընտրեալ վայրըն քաջադէպ ` ՚ի պաշտպանութիւն գաւառին Բասենոյ ` եւ անունն տայ կարծիս լինել զԾումինա յիշեալն ՚ի Պռոկոպիոսէ. որում երաշխաւորեն եւ մօրուտ ձորակքըն մերձաւորք. առ նովաւ  ասէ շինեալ Յուստինիանու զիւրանուն քաղաքն կամ նորոգեալ զառաջինն, որ կոչէր Լեւոնդուպօլիս եւս, սակայն ոչ յայտնեցան աստ հին մնացուածք, եւ ընդ երկբայութեամբ են իրքդ: - Յերկրորդում նուագի  պատերազմաց  Թուրք-Ռուսաց անգղիացի սպայք ոմանք ելին ՚ի կատար լերինն (5 յունիս ամսեան 1855) ՚ի քննութիւն աւերակաց բերդին, այլ ոչ ինչ կարացին ստուգել, բայց միայն զի յոյժ դիպան էր տեղին յամրութիւն, նաեւ յայժմեան արուեստի հրաձիգ անոթաց: Ի յետնում կռուին (1877) սպարապետն Թուրքաց Մուխթար փաշայ ` ՚ի սկզբանն դրուն բանակին հարեալ էր ՚ի Զուին եւ քաջ ամրացուցեալ զայն եւ զշրջավայրս, եւ զմիւս մասն թողեալ ՚ի Խորասան. վասն որոյ ՚ի յարձակել Ռուսաց ( ՚ի 25 յունիսի ) առաջնորդութեամբ Հայ սպարապետին Լոռիս Մէլիքովի, եւ եւ զորավարութեամբ Քոմարոֆայ, Ֆէյզի փաշա ( Ունկարացի ազգաւ ' առաջնորդ Թուրքաց ` ընդ ձեռամբ Իսամյէլ փաշայի կուսակալի Կարնոյ, քաջութեամբ զդէմ կալաւ, եւ դիպող ռմբաձգութեամբ ՚ի բարձուէ բլրի միոյ, զոր երիցս յարձակեալ չկարացին առնուլ Ռուսք, վանեաց զնոսա, որոց լուցեալ խարոյկս խիտ առ խիտ գիշերայն մեկնեցան, կորուսեալ ընդ մեռեալ եւ ընդ վիրաւոր ոգիս իբրեւ 900 կամ 1000, իսկ Թուրքք 500, սոքա զպատերազմս զայս Խօրում-տիւզիւ կոչեցին յանուն սարահարթին, ուր բուն բանակի նոցա էր, իսկ Ռուսք յանուն Զուինայ կոչեն: - Մերձ են ՚ի Գարաուրկան Զաք կամ Զեկ գիւղ սակաւաբնակ եւ Ապուլվարդ ամայի: