Այրարատ

34. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ. ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՔ ԲԱՍԵՆՈՅ

Ի պատմական յիշատակաց զոր ուրեք ուրեք խառնեցաք ՚ի կարգի տեղագրութեանս, տեսանի ` զի ոչ աննշան թատր պատերազմաց եղեալ է Բասեն յ՚ 2300 ամաց հետէ. եւ որպէս դաշտքն ` ճակատուց, բերդեանն ` պաշարմանց եւ բախմանց եղեն հանդիսարանք սխրալիք եւ սգալիք. յիշատակին եւ այլ ոչ սակաւ համանման դէպք, առանց որոշակի ցուցման յատուկ տեղւոյ կամ շինի, զոր օրինակ պատերազմն Հռովմայեցւոց առ Դոմետիանոս կայսերբ, որք հարեալ զարեւմտեան գունդ զօրուն Հայոց, ածեն տագնապաւ մինչեւ ցքաջ ընդարձակ հովիտն Բասենոյ. յորում ` ընդդէմ դիպեալ Արտաւազդ ( որդի Բ Արտաշիսի ) արեւելեայ եւ հիւսիսային զորօքն, հանդերձ ամենայն որդւովքն արքայի, եւ պատերազմեալ սաստկապէս ` վտանգին. յորոյ ՚ի վերջս պատերազմին հասեալ Սմբատ ( Այրաքաջ ) հարաւային զօրօքն, ընդ մէջ անցեալ ապրեցուցանէ զորդիսն արքայի, յաղթութիւն եւ զրաւ պատերազմին արարեալ: Զի թէպէտ եւ ծերագոյն էր ` երիտասարդապէս յարդարեաց եւ մղեաց զճակատն, եւ հետամուտ եղեալ հալածեաց զզօրսն Հռովմայեցւոց մինչեւ ՚ի սահմանս Կեսարու »: Մի՞ արդեօք զտեղի ճակատարմարտին եւ զանուն եռանդուն արքայորդւոյն նշանակիցէ գեօղն Արտօսդ, որպէս եւ Զարեհաւանն զԶարեհի ` եղբօր նորին:

Յետ բազմադէպ յեղափոխութեանց եւ իշխողութեանց, ՚ի նուաճել Օսմանեանց զերկիրս զայս, բազում անգամ ծանր բանակօք անցին, դադարեցին եւ մարտեան ՚ի գաւառիս յայսմիկ: Աստանօր եւ սպարապետ ( Պէկլէրպէկ ) նոցին Հիւսէին ` յամի 1522 եհար զապստամբն Զունուն, յարշաւանս Սուլթան Սիւլէյմանի ՚ի վերայ Շահ Թահմազայ Պարսից ` յամի 1548, եւ վաղագոյն ( ՚ի 1545) ՚ի վերայ Վրաց. թագաւոր սոցա Լուարսափ, եւ Բագարատ ` Իմերեթայ եւ իշխանն Մեսխաց Քէյխոսրով, հարան բուռն պատերազմաւ ընդ զօրս Օսմանեանց. այլ զկնի երկար դիմակալութեան ` յետս նհանջեցան, տեղի ճակատամարտին ՚ի Բասեան ` կոչի առ Վիրս ` Սխոյիտ կամ Սախոյիդ, թերեւս Սէօկիւտլիւ ` յարեւելեան Ներքին Բասեն կամ յԱբեղեանս:

Յեկեղեցական տեսչութեան, որպէս եւ ՚ի սկզբանն հարկ եղեւ յիշել, Բասենոյ եպիսկոպոսն ոչ գիտեմ վասն զինչ պատճառի, առաջին էր ամենայն եպիսկոպոսաց Հայոց, յետ աթոռակալի կամ փոխանորդի կաթողիկոսին ( եպիսկոպոսին Հարքայ ), այսպէս կարգեալ ՚ի Ս. Լուսաւորչէն, զոր յայտ իմն առնէ եւ Ագաթանգեղ, զի ընդ առաջինս որ յորդւոց քրմաց ընծայեցան յեպիսկոպոսութիւն, կարգէ « նախ ` Եւ Թաղիոս եպիսկոպոս Բասենոյ »: Գահերիցութիւն եպիսկոպոսին Բասենոյ ` տեսաւ եւ ՚ի բաժանման աշխարհին Հայոց յերկուս իշխանութիւնս ` ՚ի Պարսից եւ Յունաց. յետնոցս բաժնի եպիսկոպոսաց գլուխ կալով Բասենացւոյն: ՅՈւխտանիսեան դասակարգի աթոռընկալ եպիսկոպոսաց ` ԺԱ գրի Բասենոյն ` ՚ի թիւս երեսնից: Յետ Եւթաղեայ յիշին եպիսկոպոսք Բասենոյ ` Տուրք, ՚ի կէս Դ դարու, որ եւ եպիսկոպոս Բագրեւանդայ, եւ թիկնածու ինքնագլխութեան. յետ նորա թուի յերկուս բաժանեալ վիճակին Բասենոյ, զի զոյգ զոյգ յիշին եպիսկոպոսունք յայնմ դարու եւ ՚ի յետագայս.

364 Զաւէն եւ Տրդատ. սա թուի եւ Արտիթն յիշեալ ՚ի Բուզանդայ.

Կիւրեղ եւ Փոստոս.

370 - 3. Մովսէս եւ Տիրիկ.

450 Թադիկ, նահատակեալ ընդ Ղեւոնդեանց.

496 - 500 Փոկաս եւ Սամուէլ.

525 Գրիգոր.

593 Մանասէ, գլուխ եպիսկոպոսաց Հայոց բաժնին Յունաց.

605 Ներս, որ եւ եպիսկոպոս Մարդաղւոյ.

645 Քրիստոսատուր.

726 Յեսու.

1307 Տիրատուր.

1585 Ղազար.

1571 - 603 Գրիգոր արքեպիսկոպոս.

1671 Մկրտիչ Պատժվանեցի.

Ի հազարամեայ միում դարու 305 - 1307 այսքան միայն գտի եպիսկոպոսունս յանուն Բասենոյ, մերթ զոյգ երկոցուն վիճակաց եւ մերթ առանձնակ, աթոռ գլխաւորին ցուցաւ յՈրդորու ` ՚ի վերին եւ յարեւմտեան Բասեն. երկրորդին ` ոչ է յայտ, այլ թուի ՚ի Մժնկերտ լինել, ուր ընդ յետին յիշատակեալ եպիսկոպոսի  Բասենոյ ` Տիրատրոյ, յիշի եւ եպիսկոպոս Մժնկերտոյ, ՚ի ժողովի Սսոյ. յետ ժամանակաց ՚ի Հասանկլայ երեւի փոխեալ աթոռ առաջնոյն մինչ Դարոյնք կոչէր տեղին ( որիչ ՚ի Դարունից Կոգովտի. որ Բագրատունեաց էր աթոռ ). եւ յետ շինութեան վանաց Ս. Աստուածածնի ՚ի լերին Ծիրանեաց, անդր հաստատեալ, որպէս եւ ցայժմ անդ է աթոռ առաջնորդի կողմանց Բասենոյ: Զյետին ՚ի ցանկիդ ( Մկրտիչ ) որոշակի իսկ Դարունեաց եպիսկոպոս  մակագրէ Վարդան Յովհաննեան  ՚ի չափաբան  թղթի ուրեմն գրելոյ առ նա, յորմէ եւ առաքեալ էր յամի 1671 ժողովէ արդիւնս ՚ի գիւղորայից, վասն սովաւ եղելոյ ՚ի նախընթաց տարւոջ: Տեսաք սուղ ՚ի վերայ եւ զՃերմակ վանս ` նիստ եպիսկոպոսաց յետ կիսոյ ԺԶ դարու, այլ ոչ է յայտ ստուգիւ տեղի վանացն եւ լինելն իսկ աթոռ եպիսկոպոսի: - Իսկ յանուն Հաւնունեաց եւ Աբեղինից ոչ ուրեք յիշին եպիսկոպոսք. կամ զի երկրորդն յանուն միւսոյ Բասենոյ եւ ապա Մժնկերտի կոչեցաւ, եւ կամ զի երկոցուն եւս տեսուչք քորեպիսկոպոսունք էին ընդ վերատեսչութեամբ միոյ կամ միւսոյ եպիսկոպոսացն Բասենոյ: