Այրարատ

35. ԵՐԱՍԽԱՁՈՐ

Հին գաւառն Գաբեղենից ` զուգակիցն Աբեղենից ` անուամբ, ժամանակաւ եւ քաղաքական հանգամանօք, կայ յարեւելից եւ ՚ի հարաւոյ նորին, եւ մեծագոյն մասամբն յաջմէ Երասխայ, ոչ գիտեմ քաջ ` եթէ ձախակողմն գետոյն մեծի կամ հիւսիսակողմն ` որ ՚ի յետին ժամանակս առանձին վիճակ կամ գաւառակ մի փոքր եղեեւ Կէչուան կամ Խուճվան անուն, Գաբեղենից  էր սեփական եւ ՚ի հնումն ` եթէ այլում մերձաւոր գաւառի. զի ՚ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից ոչ նշմարին յայտնագիծ սահմանք եւ անջրպետք, մանաւանդ թէ եւ խառնուրդ իմն է աստանոր այլեւայլ գաւառաց ( գէթ  երկուց ): Գաբեղինից ասեմ ` զորմէ բանքս են եւ Արշարունեաց. եւ այսմ գլխաւոր պատճառ ` բնութիւն գետահովտին յայսմ վայրի, որ յարեւելեան սահմանաց անտի նախագրեալ գաւառաց Հաւնունեաց եւ Աբեղենից կամ Ներքին Բասենոյ ` մինչեւ ՚ի խառնուրդս Ախուրեան գետոյ եւ անդրագոյն եւս, պարսպեալ  ՚ի միջի չարաձիգ լերանց. որք անտի ՚ի ձախմէ ընդ հիւսիս զատուցանեն զՎանանդ եւ զՇիրակ, եւ աստի յաջմէն ընդ հարաւ ` զԲագրեւանդ եւ զՃակատս, - խաղայ թափ ընդ թափ ընդ ձոր անձուկ. վասն որոյ եւ ՚ի սկզբանց անտի կոչեցաւ բովանդակ երկիրն այն ` Երասխաձոր, որոյ արեւմտեան մասն լայնագոյն ` համարի Գաբեղեան գաւառ, միւսն անձկագոյն յարեւելս ` յատկագոյն կոչեցաւ Արշարունիք կամ Կամսարականաց երկիր ` ՚ի սկիզբն Դ դարու. բայց ՚ի միջին դարս թէպէտ եւ տակաւին լսին երկոցուն եւս անուանք, այլ տեղիքն կամ շէնք ` մերթ միոյն եւ մերթ միւսոյն ընծային, եւ յաճախ բովանդակն իսկ յանուն Արշարունեաց մեծի տոհմի:

Յառաջ քան զաւուրս մեծին Տրդատայ ` առ զԱրշարունեաց գաւառ սահմանեաց, եւ յառաջ իսկ քան զՎաղարշակ ` որ Գաբեղենից վիճակեցոյց զարեւմտեան մասնն, հաւաստի է բովանդակ միջոցին ` ուր Երասխ զսպեալ ՚ի վերոյիշեալ լերանց ` անձկացեալ ձորանայ, կոչիլ բնական անուամբ Երասխաձոր. սկիզբն կամ գլուխ ձորոյն, է վիճակ Կէչուանայ ընդ հիւսիսի եւ Խանտունի ձորն ընդ հարաւ. զի վկայէ Ասողիկ ` զՇիրմաց գիւղ լինել ՚ի գլուխ Արշարունեաց գաւառի, ( պարունակելով ՚ի նմին եւ զԳաբեղէնս, քանզի առ պատմչաւդ խափանեալ էր անուն Գաբեղենից ). իսկ վերջի համարելի է անդր քան զխառնուրդս Ախուրենի ` ՚ի Սուրմառի վիճակի, զի անտի եւ անդր ընդլայնի հովիտն Երասխեայ եւ գործէ զդաշտն Այրարատայ: Սոյն գլուխ Արշարունեաց թուի եւ ՚ի Խորենացւոյ կոչեցեալն « Կատար Ձորոյն մեծի » ( Բ. Զ ), զի զտուրս Տրդատայ առ Արշաւիր ` սկսանի յիշել ՚ի քաղաքէն Երուանդայ մինչեւ ցԿատարն այն, յարեւելից յարեւմուտս, որով յատուկ անուն սպառուածո Երասխաձորոյ ոչ նշանակի ՚ի նախնեաց ` որպէս գլուխն, բայց սահմանք Երուանդայ շինից, ըստ բանից Խորենացւոյ: Մեք ըստ հաւանական եւեթ կարծեաց ` Գաբեղեանս համարիմք աստանօր զայժմեան վիճակն Կաղզուան, որ յայտնապէս իսկ վկայէ լինել ՚ի հնումն յայնմ, հանդերձ Կէչուանաւ, սահմանելով յարեւմտից կուսէ ` լերամբք անջրպետք Աբեղենից, որք ընդ Հս. արեւմտից խառնին ՚ի պարս Մեծրաց. ՚ի հիւսիսոյ ` լերինք ցածունք եւ անջատք, որք զգետակս օժանդակս Մեծագետոյ ( Ղարս չայի ) եւ զԱխուրենի անջրպետեն, եւ ըստ նշանակելոց յաշխարհացոյցս ` են Ագ-տէվէլէր, Զիարէդ ? Պուղա-թէփէ ( Ցլու գլուխ ), եւ շիջեալ հրաբուղքն Քօթուր տաղ, 8580', եւ Եաղլըճա, 9148: Արեւելեան անձուկ սահման համարիմք զհովիտ Զաղարան գետակի. հարաւային ` զԱղրի լերինս ` որք աղխաղխեալ ձգին մինչեւ ցՍուկաւ, ընդ մէջ Ալաշկերտոյ եւ Ներքին Բասենոյ, յորս գլխաւոր Մամաքար, յորմէ եւ ձոր մի համանուն Մամաձոր յարեւելից հիւսիսոյ Կաղզուանայ:

Ըստ վերոյգրելոցս ` սահմանափակ գաւառն Գաբեղենից կամ Կաղզուան ` երկիր անհարթ է, ոչ մի միայն ձորափոր, այլ եւ ՚ի մանունց վտակաց հատեալ ՚ի ձորակս, ափափայիւք եւ քարաբլրօք. ՚ի հարաւակողման Երասխայ գոյ եւ լեառն ոչ փոքր, յորում եւ անցք յ 2900 Չ. բարձու. նշանակի եւ եւս ՚ի հարաւոյ լեառն Ընկուզուտ անուն, յորմէ թուի իջանել գետակն ` որ անցեալ ընդ Կաղզուան ` թափի յԵրասխ. ընդունի սա յայնմ ( ահեակ ) կողմանէ զՊայամ-սու եկեալ ՚ի Հս. Մ. ծագաց վիճակին եւ անցեալ ընդ Կէչուան. ՚ի հիւսիսակողմն ` որ է ՚ի ձախմէ Երասխայ ` նշանաւոր է բարձրութեամբ գմբեթաձեւ լեառնն Ալատաղի, 3144 Չ. ՚ի հարաւոյ Կէչուանայ, եւ համարի յետին ոստ Մեծրաց լերանց, թէ եւ անկցորդ նոցին, եւ է շիջեալ հրաբուղխ, ղուղակաւ ծածկեալ եւ տարածեալ. ՚ի հարաւակողմանն ամբառնայ թխորակ գագաթն, եւ այլ բազում ցռկաձեւ կատարք մանունք: Են եւ լճակք ոչ սակաւք, որպէս յարեւմտեան հարաւային ծայր ձախակողմեան բաժնին ` Տաղնի-կէօլ, եւ Չանկլի ` փոքրիկ, իբր կիսաժամաւ շրջապատութեամբ, ՚ի միջի բլրոց գոգացեալ, եւ խոր յոյժ, զի ՚ի ձմերանի բեկեալ զսառնն եւ չափ արկեալ գտեալ են գիրկս 60: Յերի սորա ամբառնայ Խոմեր լեառն բարձր. եւ յարեւելեան ծայր վիճակին յահեկէ Երասխայ ` Ինճէ կէօլ. ՚ի Հս. արեւելակողման ` Դուռնա-կէօլ ( Կռընիկ լիճ ) մերձ ՚ի Պուղա-թէփէ լ. ՚ի սահմանս Վանանդայ եւ Շիրակայ: Մերձ ՚ի Չանկլը ` միւս եւս լճակ է, նամանաւանդ բաժակ հրաբըղխի, Ծոնդար ? անուն, առ որով սեաւ աւերակք հին եկեղեցւոյ: Իսկ ՚ի հարաւային յարեւմտեան ծայր Կաղզուանայ ` փոքրիկ լճակն Չուղուրչամ ( յանուն Մայրոյ ձորոյ ):

Թէպէտ եւ հասարակ գետնոյն քարուտ եւ ափափայ է, այլ եւ բարձունքն քաջ պտղաբերք են, եւ ամենայն ազգ անուշահամ պտղոց գտանին ՚ի գաւառս, հանդերձ այգեօք եւ թթենեօք, որք եւ քաջ մշակեալ շահ բազում տան տանուտերանցն, որպէս զի մի ՚ի քաջաբերագոյն եւ արժանատեսիլ մասանց երկրիս մերոյ համարել: