Այրարատ

36. ՏՈՀՄՆ ԳԱԲԵՂԵՆԻՑ

Որպէս Աբեղենից երկիրն ՚ի նախնումն մասն էր Բասենոյ, յայտ է թէ եւ ոտ այլոյ հզօր տոհմի վիճակեալ էր, յորմէ զատուցեալ Վաղարշակայ ` ետ ՚ի ժառանգութիւն Գաբաղայ ումեմն ` հանդերձ նախարարութեամբ, կարգեալ զնա տեսուչ ՚ի վերայ կուտից ` այսինքն արքունական ձիոց եւ անդրուվարաց. եւ որպէս ՚ի տեղագրութեան զուգակցին ասացաք ` սա նախապատիւ կամ նախաթոռ է քան զնա. ՚ի Գահնամակին ( Սահակայ ) ունի զտեղի ԻԷ, իսկ Աբեղէնն զ՚ԻԶ. այլ ոչ յիշի ՚ի Ներսիեանն. զօրաբաժին իւր է զոյգ նմին 300 այր: Թուի թէ էր եւ Գաբեղենից երկրորդ ցեղ. քանզի ՚ի ժամանակի երկպառակութեան Հայոց ` ՚ի հալածանս Յազկերտի ` յիշի իշխան Գաբեղենից Արտէն կողմնակից Վասակայ, եւ իշխան Խոսրով ` միաբան Վարդանայ. որպէս եւ եղբօրորդւոյն նորին Վահանայ նիզակակից գոլով: Գաբաղ միայն սեպուհն Գաբեղեան ` կամաւորութեամբ կռուեալ եւ մեծ տրութիւն ցուցեալ ` խոցեցաւ ( ՚ի սահմանս Երիզայ Հաշտենից ), յորոց վիրաց եւ կատարելութեան պսակի յետ սակաւ ինչ աւուրց արժանի եղեւ ընդունել յԱստուծոյ »: Անուն սորա յայտ առնէ զի եւ յետ 600 ամաց նահապետն իւրեանց ( Գաբաղ ) անմոռաց պահիւր ՚ի պայազատսն. մի ՚ի սոցանէ յիշի ՚ի կէս Զ դարու, Վարազ իշխան, ՚ի ժողովի Բ Ներսեսի, եւ թուի նոյն ընդ կոչեցելումն Վարազդ, որոյ խնդրանօք Յովսիա ոմն այր երկիւղած եւ ճշմարտախոհ ` ստուգեալ գրեաց « զՊատմութիւն երանելեացն ` Թաթլոյ եւ Գիւտի եւ Թովմասու եւ Վարոսի ճգնաւորաց Քրիստոսի »: Թէ ոչ ՚ի նմին տոհմէ, այլ ՚ի նմին վիճակէ էր զայնու ժամանակաւ Յովհաննէս Բ կաթողիկոս: Վերջին յիշատակեալ Գաբեղենից պայազատք են զկիսով Թ դարու, Վարդան ( որ Գաբայեղէն գրի առ Թովմայի Արծրունւոյ ) նիզակակից իշխանաց Արծրունեաց, նոյնպէս յետ նորա Խոսրով, որ յամի 833 նահատակեցաւ ՚ի Բուղայէ:

Յեկեղեցական տեսչութեան ոչ յիշի ոչ եպիսկոպոս եւ ոչ աթոռ եպիսկոպոսի յանուն Գաբեղենից, այլ յայտ է թէ գոյր գէթ քորեպիսկոպոս մի վիճակին. ՚ի յետին դարս միայն ցուցանի Վարդիհէր աւան ` նշանաւորն վանական օրինօք, եղեալ նիստ եպիսկոպոսի. եւ զառաջինն յանուանէ գտանեմ զԳրիգոր եպիսկոպոս յամի 1470. յառաջ քան զկէս ԺԷ դարու բարձեալ էր եպիսկոպոսական աթոռ տեղւոյն, ըստ Ոսկանայ վիճակագրութեան. այլ գրեաթէ յետ կիսոյ այնր դարու Շարտէն ճանապարհագիր փռանկ ` յիշէ զեպիսկոպոսն առ Կաղզուանաւ, որում եւ ողորմութիւն ետ, զի այլազգւոյ հարեալ թափեալ էր զմի յաչաց նորին: Եւ ՚ի սկիզբն դարուս (1802) ՚ի ժողովի Բագրեւանդայ Ս. Յովհաննու ` գտաւ Մանուէլ եպիսկոպոս Վարդիհօր վանից: Իբրեւ դարու միով եւս յառաջ քան զվերոյգրեալդ Գրիգոր ` վկայի աթոռն այն եպիսկոպոսական ՚ի Մեծոփեցւոյ, զի ասէ վասն Գետարգել նշանին թաքուցելոյ յերկուց կրօնաւորաց Վարդիկ Հօր ուխտին, եթէ « բազում անգամ յետոյ որոնեալ զտեղին ` եպիսկոպոսք նոցին ` ոչ կարացին գտանել »: