Այրարատ

37. ԿԷՉՈՒԱՆ. ԾԱՌԱՔԱՐ

Երկուս վիճակս բովանդակէ գաւառս այս ` ըստ վերագոյնս յիշատակութեան, զԿէչուան ՚ի հիւսիսոյ կամ յահեկէ Երասխայ, եւ զԿաղզուան ՚ի հարաւոյ ` յաջմէն. միւս եւս փոքր վիճակ երբեմն համարեալ երեւի արեւելեան մասնն, Ագճագալէ անուամբ, որպէս յիշէ Առաքէլ պատմիչ. այլ զի չեն մեզ յայտ միոյ միոյ ՚ի սոցանէ սեփական գեօղք, այն զի եւ սակաւք յանուանէ կամ ՚ի տախտակս նշանակին, յիշեսցուք անորիշ որ ինչ ՚ի գրոց եւ յարդեացս ծանօթք են, սկսեալ ՚ի հիւսիսոյ կամ յահեկէն Երասխայ:

Կէչուան վիճակ եւ քաղաքաւանն է ՚ի գլուխս Պայամ գետակի: Թուրքք կոչեն Կէչէվան. եւ յայտնի ածանցեալ ՚ի Կէչ անուանէ, եւ այսպէս սոսկ Կէչ կոչեն զտեղին ոմանք ՚ի մերոցս աշխարհագրաց յԺԸ դարու. եւ թէ ոչ այսպէս ՚ի հնումն, այլ յաւելուածոյ իմն անսովոր մասնըկամբ լսի Կէչրոք, կամ Կէչրօր: Զառաջինն յ՚ԺԲ դարու յերեւան գայ, որպէս տեղի ամուր ընտրեալ ՚ի բնակութիւն իշխեցողի կողմանցս, որպիսի ոք էր, յերրորդ քառորդի յիշեալ դարուն, Ղարաչայ կամ Խառաչայ ամիրայ թուրք, տիրող համօրէն Երասխաձորոյ եւ կողմանց իսկ Ուխթեաց. այլ յամի 1182 տագնապեալ ՚ի խղճէ եւ յարհաւրաց ` վասն գերութեան սուրբ սպասուց Ծառաքարայ, կամաւ եթող զիշխանութիւն եւ զամենայն ինչ եւ ետ զանձն ՚ի ձեռս Շահ-Արմէնի տեառն Խլաթայ, եւ սպանաւ: Սակայն տեղին երեւի անկեալ ընդ իշխանութեամբ այլոյ բռնաւորի. քանզի յիշատակին յարձանագիրս Խնծկօնից ` նահատակեալք Տէր Առաքէլ ՚ի թուին 1208, « ՚ի Կէչրոր քաղաքի, զանազան տանջանօք ». եւ Գրիգոր ոմն ( կամ այլ անուն ) յամի 1222: Յետ իբր երկուց եւս դարուց յիշի Կեչրոր քաղաք յաշխարհագրէն Վարդանայ:

Վերոյիշեալ տեղիդ Ծառաքար ` ՚ի բանից պատմչացն եւ վկայութեամբ աշխարհագրին յիշեցելոյ, յայտնի լինել մերձ ՚ի Կէչրոր, յ՚ամրագոյն ուրեք վայրի լեռնակողմանն. նախ յիշեալ Վիմափոր վանք, ոչ է յայտ ե ' րբ եւ յամէ. այլ յառաջ քան զԺԱ դար. քանզի յամին 1028 Վեստն Սարգիս ` որ շինող վանորէից եւ բերդորէից կոչի, « զԾառաքար վանքն ` բերդ արարեալ պարսպեալ հաստահեղոյս բրգամբք. յորում ընդ սրբոյ խորանարդ տաճարին կանգնելոյ յանուն Ս. Գէորգայ, շինէ այլ երկուս յարակիցս գմբեթաւորս, զՍ. Յովհաննէս եւ զՍ. Սիքենոս ». զորս այլ պատմիչ կոչէ եկեղեցիս փառաւորս: Յամրութիւն տեղւոյն եւ որ ՚ի նմա հաւաքեալ թանկագին սպասուց ` ագահեալ նախայիշեալդ Ղարաչայ, յեղակարծումն յարձակեալ ՚ի բուռն էարկ յամի 1178 եւ 84, եւ վաճառեաց զտեղին ` Խզըլ-Ասլանայ ( որդւոյ Ելկտուզի ). եւ նա բնակեցոյց անդ « արս վնասակարս, որք ոչ դադարէին յարենհեղութենէ, ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի. մինչեւ զքրիստոնեայս ՚ի խաւարային անդունդս ընկղմեալ եւ գարշ հոտով առաջնոց մեռելոցն սպանանէին. որ եւ հինգ կրօնաւորս անուանիս դառնակսկիծ վիրօք ընդ կատակս խաչանիշ հարմամբ դանակացն ` փողոտէին »: - Էր անդ եւ խաչ մի նշանաւոր ` Գորոզոյ Ս. Խաչ անուանեալ, կամ ՚ի պատուական կարծր նիւթոյ, կամ գեղեցիկ քանդակօք, եւ իբր ուխտի նպատակ, զոր թշնամութեամբ « խորտակեաց կռանաւ ». վասն այնորիկ յետոյ ասի յարհաւրաց տեսանել յանուրջս ` « այր մի ահաւոր ` որ ասէր ցնա. Ես եմ խաչա Գորոզոյ ` զոր կոտորեցեր. եւ ահա սպանանեմ զքեզ ձեռօք սիրելւոյն քո Շահի Արմէնին ». որպէս եւ եղեւն ` ՚ի Մանազկերտ: - Ծառաքար ` հայրենիք էր Տեառն Բարսղի եպիսկոպոսի Անոյ, եւ համարէր սեփական ժառանգութիւն տան նորա. վասն որոյ յետ սպանման Ղարաչայ ` ՚ի քէն վրիժու վառեալ Անեցւոց ( յամի 1186), եւ որպէս զվայրենի երինջ աւողական եւ անկրթական ՚ի նախկին կրելոցն ( ասէ պատմիչ քաղաքին ) յարեան զօրօք … եւ քանդեալ զայն, եւ զորս գտին արս ` կոտորեցին, բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի տղայոց: Եւ լուեալ զայս Ալիշէր ամիրայն ` Դունայ ` ճողէր զմորուսն, եւ սեաւ զգենոյր ՚ի վերայ կնոջն եւ որդւոցն, զի ՚ի նոյն բերդին էին կինն եւ որդիքն. բայց ոչ մեղանչեցին նոցա, այլ միայն զզօրսն կոտորեցին եւ զինչս եւ զկարասիս նոցա յափշտակեցին, եւ տիրեցին բերդին, եւ օրհնեցին զԱստուած »: