Այրարատ

38. ՇԻՐԻՄՔ. ՆԱԽՃՐԱՁՈՐ. ԽԱՐ.

Ոչ գիտելով այլ ինչ զկողմանց Կէչուանայ, նշանակեցից զգեօղեանն որ յաշխարհացոյցս ` յահեկէ Պայամսու գետոյն. Ագճագալէ ՚ի Հս. Մ. քաղաքաւանին ՚ի սահմանակցութեան Վանանդայ. յելից կուսէ ` Սէլիմ քէօյ, Գանտիրկէ ?, Փօսլու, Քէմէրլիւ, Եալտըզ աղաճ, Պէճիքլի: - Ի Հր. Կէչուանայ ` Խօդամ կամ Բաստամ, Չիլախանա, Բուրուտ, եւ ՚ի հարաւոյ սոցին որպէս եւ գետոյն, յաջմէն ` Ճամուշլու ( Գոմշուտ ), Տամուր-գութլու, Քէչաք կամ Գեդաք, Գզըլ-վէրան, Քօզլու, Մանդար կամ Մոնդար, եւ մերձ յԵրասխ ` Շամի եւ Չանկլու:

Առաջին ՚ի գիւղորայիցդ ոչ այնքան անուամբն ( Սէլիմ ), զոր բազում անգամ կամաւ եւ ակամայ խանգարեն Թուրքք, որչափ դրութեամբն, հաւանելի է ինձ լինել Շիրիմ կամ Շիրմաց գիւղ. քանզի Աբաս թագաւոր Վանանդայ ` որ սահմանակիցն է գաւառիս, կամելով « շինել վանս ՚ի փրկանս անձին իւրոյ ` ՚ի յիշատակ հոգւոյ յաւիտենական, եւ ընտրեաց տեղի ընտրանաւ ՚ի գլուխս Արշարունեաց Գաւառին ` որում Շիրիմսն կոչիւր ». եւ արդարեւ այժմեան գեօղն Սէլիմ ` կայ ՚ի գլուխ վիճակին Կէչուանայ, ՚ի թիկանց բարձանցն որ անջրպետեն զվտակս գետոյն Կարուց ՚ի վտակաց Կէչուանայ, որով եւ ՚ի գլուխ Արշարունեաց: Իսկ զվանսն շինեաց նորընծայ թագաւորն ` ՚ի միջոց ամաց 984 եւ 9, « ընդարձակագոյն պարապեալ որձաքար վիմօք չորեքկուսի ձեւով. յիւրոց գանձուց մեծածախ աշխատութեամբ յարդարեալ զամենայն շինուածս, պիտոյից, բնակութիւն կրօնաւորաց: Եու ըստ հռչակաւոր տեղւոյն ` կացուցանէ առաջնորդ ուխտին զայրն Աստուծոյ զՄովսէս, ընտիր երեւեալ զամենայն աշխարհիս Հայոց. զի էին սոքա արք երեք, Մովսէս եւ Յովհաննէս եւ Ամղիքոս եղբարք ըստ մարմնոյ, եւս առաւել հոգւով միասնունդք միակրօիք ՚ի կարգս Աստուծոյ … եւ այսպէս կեցեալ առաքինութեամբ եւ բարի անուամբ ` ՚ի միում ամի վախճանեցան ՚ի ՆԾԱ (1002) թուականին: - Վաղու եւս յիշատակի գիւղս այս Շիրմաց ՚ի Ղազարայ Փարպեցւոյ, այլ ՚ի տպագրին փոխան Արշարունեաց ` Արշամունեաց եդեալ է. սակայն յիշատակ անձինն իսկ յայտ առնէ զԱրշարունիս, որ էր Խուրս դայեակաորդի Ներսեհի Տեառն Կամսարականաց, որք են Արշարունիք, եւ հարկ է թէ ՚ի միում վիճակի ծնեալք էին, սա է որ յարձակեալ նիզակաւ սպան զՊարսիկն հետամուտ Հայ մշակի զեզերբ ծովակին Կարնոյ: Այլ թէ գուցե՞ն հետք վանացն առ գեօղիւդ, ոչ գիտեմ, զի չէ ուրուք քննեալ զվայրսն. ընդ որս հարկ է յայտնել եւ զՆախճրաձոր գիւղ, որ նոյնպէս ասի լինել « ՚ի գլուխ գագաթան Երասխաձորոյ ». ուր յամի 903 ձմերեաց Սմբատ Ա թագաւոր Բագրատունեաց. քանզի հակառակորդ իւր Յուսուփ ձմերէր ՚ի Դուին, եւ սէր ցուցեալ միմեանց ` երկուստեք ընծայս առաքէին իրերաց առատ ձեռաձրիւք ըստ պիտառութեան ձմերանոյն: Իսկ անդ ապա թագաւորն Վրաց Ատրներսեհ ըստ պատուասէր պայմանի, եւ սրըիթաց ոտիւք արագեալ ՚ի տես արքային Սմպատայ, առ ՚ի միասին տօնախմբել զոր մեծի պասեքին զատկին, յուղարկեցաւ յարքայէ բազմաբաշխ եւ երեւին ընծայիւք »: Զայսոսիկ յիշեցաք առ ՚ի յայտ առնել զի տեղին մեծ իմն կամ ամուր շէն էր, եւ ոչ վարկպարազի գեօղ. նա եւ հնագոյն ( եւ քաջ քննելի ) աւանդ հաստատէ զնոյն. եւ է անուն մեծի տոհմի միոյ որ ՚ի Վռամական Գահնամակին ` ՚ի մէջ եօթանասնիցն ` զԾԹ տեղին ունի եւ կոչի Նախճէրին, բայց այլուր ՚ի գիրս ոչ յիշի. այլ մարթ է կարծել ` բնակեալ զվայրօքս յառաջ քան զժառանգելն Կամսարականաց:

Յետին յիշեալ գեօղն Չանկլի յերի կայ համանուն լճակին (5760'), ՚ի գոգ բարձրաբերձ ափափայ լերանց. յորում քննեաց մերս Հ. Ներս. Սարգիսեան զհոյակապ եկեղեցին գմբեթարդ մթագոյն քարամբք շինեալ, 20 Չ. յերկայնն եւ 14 1/2 ՚ի լայն. են ՚ի նմին արձանագիրք Վրաց լեզուաւ եւ ոչ հայ, յարեւելից կուսէ ՚ի վերայ դրանն, յորոց թուի Մալակոսիա ? ոմն շինող նորին, եւ Իգնատիոս որպէս թուի եպիսկոպոս ` յամի 1030 կարգէ հոգեպաշտօն վասն Թէոդորի ուրումն, եւ հաց եւ գինի ` եկաւորաց եւ պաշտօնէից:

Յարեւելակողմն վիճակիս մերձ ՚ի սահմանս Շիրակայ ՚ի լեռնավայրի նշանակի Ագճա-գալա բերդ, յորոյ անուն համարիմ եւ կողմանցն կոչեցեալ, իբր ուրոյն վիճակ ` ըստ նախագրելոցս. որոյ հանդէպ յարեւելից ՚ի ստորոտս Եաղլուճա լերին երեւի հակառակ գունոյ կոչմամբ Գարա- գալէ ( Սեաւ բերդ ) մեծ, ՚ի սահմանակցութեան Վանանդայ եւ Շիրակայ: Ի Հր. Ել. նորին ` Թանտուրլու գեօղ սահմանակից Շիրակայ. իսկ ՚ի Մ. Գարապաղ, յորում թուի լինել մենաստան կամ եկեղեցի հնաշէն: - Ի Հր. նորին մերձ յԻնճէ լճակ եւ յԵրասխ գետ ` Քեռս գեօղ մեծ, ՚ի խորշս յարդաջուր լերանց, ՚ի 1838 Չ. բարձու, ընդ որ էանց Դէսիէ փռանկ ճարտարապետ նկարիչ, (20 սեպտ. 1839): - Հուպ ՚ի Գարապաղ ՚ի Մ. Հր. կայ Խար գիւղ, անշուշտ յիշեալն ՚ի համարողական առեղծուածս Անանիայի Շիրակացւոյ, որ յաճախ զՇիրակայ եւ զԱրշարունեաց տեղիս ներմուծանէ, զիւրոց տոհմի իշխանաց. եւ ասէ. « Ոմն յաշակերտաց իմոց առեալ խնձորս գեղեցիկս ՚ի Խարայ ` գայր ընծայեցուցանել ինձ. պատահեցան նմա երեք պարք ՚ի խաղուց », եւ այլն: Նոյն տեղի թուի եւ յիշեալն ՚ի Ղեւոնդեայ պատմչէ, յամի 773, յորում, ասէ, Մուշեղ Մամիկոնեան որդի Հրահատայ կոմսի ապստամբեալ յԱրաբացի ոստիկանաց, եւ սպանեալ զնեղիչսն « գաղթէր յամրոցսն Արտագերոյ », եւ ապա դառնայր ՚ի Բագրեւանդ. բայց յետադարձեալ ՚ի պատմութիւնն ` « Նախ քան զայս ( դարձն ՚ի Բագրեւանդ ) ասէ, արք 200 իսմայելացիք ՚ի քաղաքէն Կարնոյ հասին ՚ի վերայ նորա. յորոց վերայ հասեալ ՚ի գիշերի ՚ի գիւղն Խար, սակաւ արամբք զի էին բանակեալ ՚ի մէջ այգեստանեայցն, շուրջ կացեալ զնոքօք ` փլուզին զդուզնաքեայ պատուար այգեստանեայցն, զի էր կարկառակոյտ քարանց առանց հողոյ. եւ յայնչափ դղրդմանէ քարանցն ` բախեալ երիվարացն, զբազումս առաթուր հարեալ սատակէին, եւ առեալ զզէնս եւ զկապուտ անկելոցն ` տայր զօրաց իւրոց, եւ զերիվարս եւ զամենայն կազմած զինուց. եւ ինքն խաղացեալ գնայր ՚ի կողմանս ամրոցի իւրոյ »: Երկոցուն եւս հեղինակացդ բանք ` ըստ դրից գեղջն հաւաստեն եւ զքաջապտղութիւն կողմանցն: - Ընդ գիւղս այս էանց ՚ի սկիզբն մայիսի յամի 1877, գունդ մի զօրաց Ռուսաց եկեալ ՚ի կողմանց Կողբայ առ ՚ի նուաճել զԿաղզուան: